چه چیزی ما را انسان می‌کند؟ این سوالی است که قرن‌ها ذهن بشر را به خود مشغول کرده و حالا، دانشمندان با یک دستاورد شگفت‌انگیز، گامی بلند در مسیر یافتن پاسخ برداشته‌اند. پس از بیش از دو دهه تلاش نفس‌گیر، پژوهشگران موفق به توالی‌یابی کامل ژنوم شش گونه از نزدیک‌ترین خویشاوندان ما، یعنی میمون‌های انسان‌نما شده‌اند!

این نقطه عطف در علم ژنتیک، که تا همین چند سال پیش رویایی دست‌نیافتنی به نظر می‌رسید، نه تنها پنجره‌ای نو به سوی درک عمیق‌تر تکامل انسان و تمایزات ژنتیکی ما با سایر نخستی‌سانان می‌گشاید، بلکه امیدی تازه برای حفاظت از این گونه‌های ارزشمند و اغلب در معرض خطر انقراض به ارمغان می‌آورد.

در اپیزود ۱۴ از پادکست نکسوس، به قلب این پژوهش جدید سفر می‌کنیم. با هم خواهیم دید که چگونه تکنیک‌های نوین توالی‌یابی، امکان خواندن کدهای ژنتیکی از ابتدا تا انتهای کروموزوم‌ها را، بدون هیچ شکافی، فراهم کرده است. از کشف هزاران ژن جدید بالقوه در شامپانزه‌ها، بونوبوها، گوریل‌ها و اورانگوتان‌ها خواهیم گفت و بررسی می‌کنیم که این اطلاعات ژنومی چگونه می‌تواند به دانشمندان در شناسایی جمعیت‌های کلیدی برای بقای این گونه‌ها کمک کند.

آیا رازهای نهفته در DNA میمون‌های انسان‌نما، کلید درک بهتر خودمان و حفظ آینده آنهاست؟ با ما همراه باشید تا با زبانی ساده، پیچیدگی‌های این کشف بزرگ و پیامدهای آن برای آینده علم و حفاظت از حیات وحش را بررسی کنیم.

کلمات تخصصی بکار رفته در این اپیزود:

• ژنوم (Genome): مجموعه کامل دستورالعمل‌های DNA که در یک سلول یافت می‌شود. به زبان ساده، ژنوم مانند کتاب راهنمای کامل یک موجود زنده است که تمام اطلاعات لازم برای ساخت و عملکرد آن موجود در آن نوشته شده است.
• توالی‌یابی (Sequencing): فرآیند تعیین ترتیب دقیق واحدهای سازنده (نوکلئوتیدها) در یک قطعه DNA یا کل ژنوم. مثل خواندن کلمات و جملات در کتاب راهنمای ژنوم است.
• DNA (دی‌ان‌ای): مولکول اصلی وراثت که حاوی دستورالعمل‌های ژنتیکی برای رشد، عملکرد، نمو و تولید مثل همه موجودات زنده شناخته شده و بسیاری از ویروس‌ها است. این همان ماده‌ای است که ژن‌ها از آن ساخته شده‌اند.
• کروموزوم (Chromosome): ساختارهایی در سلول که حاوی اطلاعات ژنتیکی (DNA) هستند و به صورت فشرده سازماندهی شده‌اند. انسان‌ها ۲۳ جفت کروموزوم دارند.
• ژن (Gene): بخشی از DNA که دستورالعمل ساخت یک پروتئین خاص یا انجام یک عملکرد خاص را در بدن کد می‌کند. ژن‌ها واحدهای اصلی وراثت هستند.
• نخستی‌سانان (Primates): راسته‌ای از پستانداران که شامل انسان‌ها، میمون‌های انسان‌نما (مانند شامپانزه، گوریل، اورانگوتان)، میمون‌ها و لمورها می‌شود. آنها معمولاً دارای مغز بزرگ، بینایی برجسته و دست‌ها و پاهای گیرنده هستند.
• میمون‌های انسان‌نما (Apes/Great Apes/Hominidae): گروهی از نخستی‌سانان بدون دم که شامل انسان‌ها، شامپانزه‌ها، گوریل‌ها و اورانگوتان‌ها می‌شود. آنها نزدیک‌ترین خویشاوندان زنده انسان هستند.

منبع خبر: What makes us human? Milestone ape genomes promise clues

منابع اشاره شده در این اپیزود:

1. Complete sequencing of ape genomes, (Nature, 2025)
2. Initial sequencing and analysis of the human genome, (Nature, 2001)
3. داده‌های به دست آمده توسط ماکووا و همکارانش

تصویر روی کاور:

حفاظت از اورانگوتان‌های بورنئویی که به شدت در معرض خطر انقراض قرار دارند، می‌تواند با توالی‌یابی ژنوم این موجودات تقویت شود.

منبع تصویر: Fiona Rogers/Nature Picture Library