x......x

ବୁଦ୍ଧଙ୍କ କପିଳବାସ୍ତୁ ପରିକ୍ରମା ବେଳେ ଯୁବରାଣୀ ଯଶୋଧାରା ଆଶା କରିଥିଲେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଏକମାତ୍ର ପୁତ୍ରଟି ପ୍ରତି ମମତା ଏବଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟବୋଧ ଜାଗରୁକ କରି ସେ ତାଙ୍କୁ ସଂସାରାଭିମୁଖୀ କରିପାରିବେ ହୁଏତ । ତାଙ୍କ ପରାମର୍ଶରେ ପୁତ୍ର ରାହୁଳ ଯାଇ ବୃଦ୍ଧଙ୍କୁ ଅଭିବାଦନ ଜଣାଇଲେ । ସେତକ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଇଙ୍ଗିତ ଦେବା ଛଡ଼ା ବୃଦ୍ଧ ଅନ୍ୟକୌଣସି ପ୍ରକାର ସ୍ବୀକୃତି ତାକୁ ଦେଲେ ନାହିଁ । ପୁନର୍ବାର ଯେତେବେଳେ ରାହୁଳ ଯାଇ ନମ୍ର ଭାବରେ କହିଲେ, “ପିତା ! ମୋର ଉତ୍ତରାକାର ମୋତେ ଦିଅନ୍ତୁ ।”

ବୁଦ୍ଧ ତାଙ୍କୁ ଧରାଇଦେଲେ ଭିକ୍ଷା ପାତ୍ର । ସାରୀପୁରଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ ତାଙ୍କ ମସ୍ତକ ମୁଣ୍ଡନ କରି ଦେବା ନିମନ୍ତେ । ସେତେବେଳେ ରାହୁଳଙ୍କୁ ନଅବର୍ଷ ।

କସ୍ମିନ୍‌କାଳେ ରାହୁଳଙ୍କୁ ଗୁରୁ-ପୁତ୍ର ଭାବରେ ତିଳେ ମଧ୍ୟ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ମିଳି ନାହିଁ । ଜେତବନ ଶିବିରରେ ରାହୁଳ ଯେଉଁ କୋଠରିରେ ରହୁଥିଲେ, ତାହା ଅନ୍ୟ ଜଣେ ବୟସ୍କ ଭିକ୍ଷୁକ ନିମନ୍ତେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲା । ସେ ଭିକ୍ଷୁ ଜଣକ ଭ୍ରମଣରୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରି ନିଶାର୍ଦ୍ଧରେ ଶିବିରରେ ପହଞ୍ଚନ୍ତେ ରାହୁଳ ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ କୋଠରି ଛାଡ଼ିଦେଲେ । କିନ୍ତୁ ସେତେ ରାତିରେ ଶିବିରର ବ୍ୟବସ୍ଥାପକମାନଙ୍କୁ ଉଠାଇ ନିଜ ପାଇଁ ସେ କୌଣସି ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଇ ନପାରି ବାହାରେ ବସିଥାନ୍ତି । ହେଲା ବର୍ଷା ।

“କିଏ ?”

ପ୍ରଶ୍ନ ଶୁଣି ଆଶାୟୀ ରାଜପୁତ୍ର କହିଲେ, “ମୁଁ ରାହୁଳ !''

ପ୍ରଶ୍ନକର୍ତ୍ତା ଆଉ କିଛି ନ କହି ଚାଲିଗଲେ ।

ସେ ପ୍ରଶ୍ନକର୍ତ୍ତା ସ୍ଵୟଂ ବୁଦ୍ଧ । ବାଳକ ରାହୁଳଙ୍କ ମନରେ ଯଦି ବିକ୍ଷୋଭ ବଳବତ୍ତର ହୋଇଥିବ, ତେବେ ତାଙ୍କୁ ଦୋଷ ଦେବାର ଅଧୁକାର ଆମର ଅଛି କି ?

x.....x

ସାଧନା-ନିବିଷ୍ଟ ରାହୁଳ ତେଣିକି ହେଲେ ସଭିଙ୍କ ସକାଶେ ଜଣେ ଆଦର୍ଶ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ । ଦିନେ ସେ ସାରୀପୁତ୍ତଙ୍କ ସହ ଏକ ଜନପଦକୁ ଯାଇଥାନ୍ତି ଭିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ । ଜଣେ କ୍ରୁର ପ୍ରକୃତିର ଗୃହସ୍ବାମୀ ସାରୀପୁତ୍ତଙ୍କ ପାତ୍ରରେ ଥୋଇଦେଲା ମୁଠାଏ ମାଟି । ଆଉ ମୁଠାଏ ମାଟି ସେ ଛାଟିଦେଲା ସୁକୁମାର-ତନୁ ରାହୁଳଙ୍କ ଉପରକୁ । ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟ ସାରୀପୁତ୍ତ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରୁଥାନ୍ତି ରାହୁଳଙ୍କୁ । ରାହୁଳ ନିଶ୍ଚୟ ଅପମାନିତ ବୋଧ କରିଥିଲେ । ଗୃହସ୍ବାମୀଙ୍କୁ ହୁଏତ ସେ ଦୁଇପଦ ଶୁଣାଇଥାନ୍ତେ; କିନ୍ତୁ ସାରୀପୁତ୍ତଙ୍କ ସୌମ୍ୟବଦନ ନିରବରେ ତାଙ୍କୁ ସେଥିରୁ ନିବୃତ୍ତ କଲା ।

ସେଭଳି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜଣେ ଭିକ୍ଷୁ ହୁଏତ ବିନା ବାକ୍ୟ ବ୍ୟୟରେ ଚାଲିଯିବ, ନଚେତ୍ ନିଜ ପ୍ରବୃଦ୍ଧ ଚେତନା ନିଃସୃତ ବାଣୀ ଶୁଣାଇବ । ଭିକ୍ଷୁ ଜୀବନର ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ବୁଦ୍ଧ ତା’ର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ରଖୁଥିଲେ । ଦିନେ ସେ ଭିକ୍ଷାପାତ୍ର ହସ୍ତେ ଜଣେ ଗୃହସ୍ଥଙ୍କ ଦ୍ବାରଦେଶରେ ଉଭା ହୁଅନ୍ତେ ଗୃହସ୍ଥ ତାଙ୍କୁ ନିର୍ମମ ଭାଷାରେ ତିରସ୍କାର କରିବାକୁ ଲାଗିଲା । ଅତିଥି ଜଣକ ସ୍ଵୟଂ ବୁଦ୍ଧ ବୋଲି ଅବଶ୍ୟ ସେ ଜାଣିନଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଜାଣି ଥିଲେ ବି ହୁଏତ ତା’ ଦୁର୍ଭାଷାରେ କିଛି ବ୍ୟତିକ୍ରମ ହୋଇନଥାନ୍ତା କାରଣ ସେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଉପରେ ହିଁ ଗାଳି ବର୍ଷଣ କରୁଥାଏ ।

ନିଜର କୁଶବ୍ଦ ଭଣ୍ଡାର ନିଃଶେଷ ହେବା ଯାଏ ଏବଂ ଆକ୍ରମଣ ପାଇଁ ଉତ୍ସାହ କ୍ରମେ ନିସ୍ତେଜ ହେବା ଯାଏ ଲୋକଟି ଚିତ୍କାର କରୁ ଥାଏ । ତା'ପରେ ସେ ସଚେତନ ହେଲା ଯେ ଅତିଥିଙ୍କ ପ୍ରଶାନ୍ତ ବଦନରେ ତିଳେ ବି ଭାବାନ୍ତର ହୋଇ ନାହିଁ । ସେ ନିଶ୍ଚଳ ଦଣ୍ଡାୟମାନ । ସତେ ଯେପରି ତାଙ୍କ ନିରବତାର ରହିଛି ଏକ ଯାଦୁଶକ୍ତି - ଯାହାଦ୍ବାରା ତାହା ଅନ୍ୟ କାହାରି ହୃଦୟର କୋଳାହଳକୁ ବି ସ୍ତବ୍ଧ କରିଦେବ ।

ଗୃହସ୍ଥ ଚୁପ୍‌ଚାପ୍ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଉତ୍ତରକୁ ଅପେକ୍ଷା କଲେ । ବୁଦ୍ଧ କିନ୍ତୁ ନିର୍ବାକ୍‌ । | (ମନେ ପଡୁଛି ଏ ଯୁଗର ଜଣେ ଲେଖକ ଜି.କେ. ଚେଷ୍ଟାରଟନ୍‌ଙ୍କ ଉକ୍ତି : “ନିରବତା ହିଁ ଅସହ୍ୟ ଜବାବ !'' Silence is the unbearable repartee.) ଦବିଯାଇ ଗୃହସ୍ଥ ଜଣକୁ ପଚାରିଲା, “କ'ଣ ! କିଛି କାହିଁ କହୁ ନାହଁ ତ !”

“ବୁଦ୍ଧ ମୃଦୁ ହସି କହିଲେ, “ମୋ ହାତରେ ଏ ଭିକ୍ଷା ପାତ୍ରଟି ଦେଖୁଛ ?” ଅବଶ୍ୟ ଦେଖୁଛ ?”

“ଧର ମୁଁ ଏ ଗୋଟିକ ତମକୁ ଦେବି, କିନ୍ତୁ ତମେ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ନାସ୍ତି କରିଦେବ । ତେବେ ପାତ୍ରଟି ଯିବ କୁଆଡ଼େ ?”

“କି ଅନାବଶ୍ୟକ ପ୍ରଶ୍ନ କରୁଛ ଭିକ୍ଷୁ ! ମୁଁ ଗ୍ରହଣ ନକଲେ ପାତ୍ରଟି ତମରି ହୋଇ ରହିବ !''

“ଠିକ୍ କହିଲ ଗୃହସ୍ବାମୀ ! ତମେ ଯେତେ କ୍ରୋଧ, ଯେତେ ରୁକ୍ଷ କର୍କଶ ବାକ୍ୟ ମୋତେ ଅର୍ପଣ କରୁଥିଲ, ସେସବୁ ମୁଁ ଗ୍ରହଣ କରିନାହିଁ । ଅତଏବ ସେସବୁ କୁଆଡ଼େ ଗଲେ ତମେ ବୁଝୁଥିବ !'

ବୁଦ୍ଧଦେବ ଅଗ୍ରସର ହେଲେ । ଗୃହସ୍ବାମୀ ମନ୍ତ୍ରଚାଳିତବତ୍ ତାକୁ ଅନୁସରଣ କଲେ । ପାଇଲେ ତାଙ୍କ ପରିଚୟ । ତାଙ୍କ ବାଣୀ ତାଙ୍କୁ ଭଦ୍‌ବେଳିତ କଲା । ଯେତେ କୁବାକ୍ୟ, ଯେତେ ଦ୍ବେଷ ସେ ପ୍ରକଟ କରିଛନ୍ତି, ସେସବୁ ତେବେ ତାଙ୍କରି ପ୍ରାପ୍ୟ ! ନିଜେ ସେ ବିଷର ଉତ୍ସ; ପୁଣି ନିଜେ ହିଁ ସେ ବିଷର ଗ୍ରହିତା ! ଯଥା ସମୟରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ କ୍ଷମା ପ୍ରାର୍ଥନା କରି ସେ ତାଙ୍କର ଶିଷ୍ୟତ୍ଵ ଗ୍ରହଣ କଲେ ।

ରାହୁଳ ସେଦିନ ଯେପରି ସ୍ୱତଃସ୍ଫୁର୍ତ୍ତ ରୀତିରେ ଆତ୍ମ ସମ୍ବରଣ କଲେ, ତାହା ତାଙ୍କ ଚେତନାକୁ ଏ ଅଭିନବ ଆଲୋକପ୍ଲାବିତ ସ୍ତରକୁ ଉନ୍ନୀତ କଲା । ମାତ୍ର କୋଡ଼ିଏ ବର୍ଷ ବୟସରେ ସେ ନିର୍ବାଣ ଲାଭର ଅଧ୍ୟକାରୀ ହେଲେ । ତେବେ ଏକାବନ ବର୍ଷ ବୟସରେ ସେ ଇହଧାମରୁ ବିଦାୟ ନେଲେ - ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଜୀବଦଶାରେ ।

x.......x

“କିଏ ବା ବିଷର ଉତ୍ସ, କିଏ ବା ତା’ର ଗ୍ରହିତା”- ଶ୍ରୀ ମନୋଜ ଦାସ – “ଅଜଣାର ଅନ୍ବେଷଣେ”