Wesprzyj mnie na:

https://patronite.pl/mrocznewieki

https://buycoffee.to/mrocznewieki

https://suppi.pl/mrocznewieki

Początki dziejów ludu Rasenna spowija gęsta mgła tajemnicy, ale nie jest to dla nas niczym szczególnie zaskakującym, Półwysep Italski trzy tysiące lat temu w przeciwieństwie do ówczesnego Egiptu czy Mezopotamii nie był miejscem w którym istniały bardzo zaawansowane cywilizacje powszechnie wykorzystujące dar pisma. Sami Etruskowie z typowym dla siebie fatalistycznym determinizem twierdzili, że długość dziejów ich ludu była od samego początku określona przez bogów.

Mroczne Wieki to podcast historyczny prowadzony przez Michała Kuźniara w całości oparty na publikacjach (naukowych i popularnonaukowych), tekstach źródłowych oraz własnych wnioskach.

Okładka: Vel Saties z Grobowca Augurów, domena publiczna

Źródła:

Herodot z Halikarnasu, Dzieje, Czytelnik, Warszawa 2020

Liwiusz, Tytus, Dzieje Rzymu od założenia miasta, Księga V, Ossolineum 1968

Opracowania:

Awianowicz B. A., Język łaciński z elementami epigrafiki i numizmatyki rzymskiej, Literat, Toruń

Bonfante L., Język etruski, Wydawnictwo RTW, Warszawa 1998

Cunliffe B., Europe between the Oceans 9000 BC - AD 1000, Yale University Press 2011

Dobrowolski W., Malarstwo Etrusków, PIW, Warszawa 1979

Dobrowolski W., Sztuka Etrusków, PIW, Warszawa 1971

Heurgon J., Życie codzienne Etrusków, PIW, Warszawa 1966

Turfa J.M. (ed.), The Etruscan World, Routledge, London & New York 2018

Hagner C.J., Adams jr. R.B., Anker Ch. (eds.), Etruskowie: Umiłowanie Życia, Amber, Warszawa 1997

Artykuły:

Cosimo Posth et al., The origin and legacy of the Etruscans through a 2000-year archeogenomic time transect.Sci. Adv.7,eabi7673(2021).DOI:10.1126/sciadv.abi7673

Wesprzyj mnie na:

https://patronite.pl/mrocznewieki

https://buycoffee.to/mrocznewieki

https://suppi.pl/mrocznewieki

W siódmym tysiącleciu p.n.e. pierwsi neolityczni rolnicy i pasterze z Bliskiego Wschodu zaczynają opuszczać swoje siedziby i kolonizować peryferia swojego świata. 8,700 lat temu pojawiają się pierwsze neolityczne osady w Anatolii nad Morzem Egejskim. W ciągu kilku kolejnych stuleci pierwsi rolnicy zasiedlą Wyspy Cykladzkie, Kretę i Grecję. Następnie ruszą na Bałkany posuwając się średnio 5 kilometrów rocznie. W ciągu paru stuleci dotrą do Środkowej Europy i Półwyspu Iberyjskiego. Wraz z upływem czasu tempo ich ekspansji będzie wręcz przyspieszać.

Mroczne Wieki to podcast historyczny prowadzony przez Michała Kuźniara w całości oparty na publikacjach (naukowych i popularnonaukowych), tekstach źródłowych oraz własnych wnioskach.

Okładka: Zdeněk Burian "Neolityczna osada"

Źródła:

Biblia Jerozolimska, Księga Rodzaju, Księga Jozuego, Pallottinum Poznań 2006

Tale of Aqhat, VI, 6-8, (N.d.). Headroyce.org. Retrieved February 3, 2025, from https://www.headroyce.org/uploaded/faculty/denelow/Genesis/SCAN0159_000.pdf

Opracowania:

Cauvin J., The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture, Cambridge University Press 2003

Mithen S., After the Ice. A Global Human History 20,000-5000 BC, W&N 2012

Schmidt K., Budowniczowie pierwszych świątyń, PIW, Warszawa 2010

Toynbee A. J., A Study of History. Abridgement of Volumes I-VI, Oxford University Press 1956

Watkins T., Becoming Neolithic. The Pivot of Human History, Routledge 2024

Artykuły:

Ancient remains could be oldest pet cat. (n.d.). New Scientist (1971). Retrieved February 5, 2025, from https://www.newscientist.com/article/dn4867-ancient-remains-could-be-oldest-pet-cat/

Tell Qaramel. (n.d.). Edu.pl. Retrieved February 3, 2025, from https://pcma.uw.edu.pl/2017/10/11/tell-qaramel/

Zangger, E. (n.d.). James Mellaart: Pioneer…..And forger. Popular Archeology. Retrieved February 4, 2025, from https://popular-archaeology.com/article/james-mellaart-pioneer-and-forger/

Wesprzyj mnie na:

https://patronite.pl/mrocznewieki

https://buycoffee.to/mrocznewieki

https://suppi.pl/mrocznewieki

Pomysł tego odcinka przyszedł mi do głowy kilka miesięcy temu gdy uświadomiłem sobie, że na polskim YouTube nie ma praktycznie żadnego poważnego materiału o Gobekli Tepe, jednym z najbardziej znanych i znaczących stanowisk bliskowschodniej prehistorii. W ciągu tego czasu pojawiło się trochę materiałów, z których niektóre są na naprawdę wysokim poziomie. W trakcie przygotowywania epizodu o Gobekli pomyślałem jednak, że opowiadanie o tym jednym stanowisku wyrywając je z kontekstu w jakim się ono pojawiło, czyli pomijając tysiące lat prehistorii jakie poprzedziły wzniesienie tego tajemniczego kompleksu byłoby błędem. Słuchacz, zwłaszcza taki który niewiele wie o bliskowschodnim neolicie czy epipaleolicie traktowałby Gobekli Tepe jako jakiś niespotykany ewenement, niewytłumaczalny epizod w prehistorii.

Mroczne Wieki to podcast historyczny prowadzony przez Michała Kuźniara w całości oparty na publikacjach (naukowych i popularnonaukowych), tekstach źródłowych oraz własnych wnioskach.

Okładka: fot. mehmetkrc / Shutterstock.com

Opracowania:

Cauvin J., The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture, Cambridge University Press 2003

Mithen S., After the Ice. A Global Human History 20,000-5000 BC, W&N 2012

Schmidt K., Budowniczowie pierwszych świątyń, PIW, Warszawa 2010

Watkins T., Becoming Neolithic. The Pivot of Human History, Routledge 2024

Artykuły:

Groman-Yaroslavski I, Weiss E, Nadel D (2016) Composite Sickles and Cereal Harvesting Methods at 23,000-Years-Old Ohalo II, Israel. PLoS ONE 11(11): e0167151. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0167151

Hilazon tachtit cave. (n.d.). Huji.Ac.Il. Retrieved January 24, 2025, from https://archaeology.huji.ac.il/hilazon-tachtit-cave

Maher, Lisa & Stock, Jay & Finney, Sarah & Heywood, James & Miracle, Preston & Banning, Edward. (2011). A Unique Human-Fox Burial from a Pre-Natufian Cemetery in the Levant (Jordan). PloS one. 6. e15815. 10.1371/journal.pone.0015815.

Moore, A.M.T., Kennett, J.P., Napier, W.M. et al. Evidence of Cosmic Impact at Abu Hureyra, Syria at the Younger Dryas Onset (~12.8 ka): High-temperature melting at 2200 °C. Sci Rep 10, 4185 (2020). https://doi.org/10.1038/s41598-020-60867-w

L. Grosman, N.D. Munro, A. Belfer-Cohen, A 12,000-year-old Shaman burial from the southern Levant (Israel), Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 105 (46) 17665-17669, https://doi.org/10.1073/pnas.0806030105 (2008).

Zdziebłowski, S. (2024, December 13). Padł największy mit dotyczący „najstarszej świątyni świata”. Zagadka Göbeklitepe wyjaśniona? National Geographic. https://www.national-geographic.pl/historia/padl-najwiekszy-mit-dotyczacy-najstarszej-swiatyni-swiata-zagadka-gobeklitepe-wyjasniona/

Prawdopodobnie wszyscy znamy tę historię. Dawno dawno temu, naiwni Aztekowie wierzyli, że ich bóg Quetzalcoatl - Upierzony Wąż, opuścił niegdyś swoich wyznawców i udał się na wschód, odpływając na tratwie w nieznane. Ostatnimi słowami pokrzepił jednak nieco swoich uczniów i zwolenników obiecując im, że któregoś dnia jeszcze do nich powróci. W tej opowieści Quetzalcoatl miał być brodatym mężczyzną o jasnej cerze.

Wesprzyj mnie na:

https://patronite.pl/mrocznewieki

https://buycoffee.to/mrocznewieki

https://suppi.pl/mrocznewieki

Mroczne Wieki to podcast historyczny prowadzony przez Michała Kuźniara w całości oparty na publikacjach (naukowych i popularnonaukowych), tekstach źródłowych oraz własnych wnioskach.

Okładka: José María Obregón - "Odkrycie Pulque"

Źródła:

Sahagun B. de, Florentine Codex. Book Ten.

Opracowania:

Coe M., Urcid J., Koontz R., Mexico. From the Olmecs to the Aztecs, Eight Edition, Thames & Hudson 2019

Coe M., Snow D., Benson E., Starożytna Ameryka, Świat Książki 1997

Diehl R. A., Tula. The Toltec Capital of Ancient Mexico, Thames & Hudson, London 1983

Miller M. E., The Art of Mesoamerica, Sixth Edition, Thames & Hudson 2019

Miller M., Taube K., An Illustrated Dictionary of the Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya, Thames & Hudson 2022

Olko J., Meksyk przed konkwistą, PIW Warszawa 2010

Wesprzyj mnie na:

https://patronite.pl/mrocznewieki

https://buycoffee.to/mrocznewieki

https://suppi.pl/mrocznewieki

W 1260 roku czterdziestopięcioletni Kubilaj-chan, jeden z dwóch pretendentów do tronu opuszczonego po zmarłym na czerwonkę bracie, wielkim chanie Mongke, odniósł jeden ze swoich pierwszych i zarazem długotrwałych sukcesów. Udało mu się podporządkować sobie Koreę. Niezależne do tej pory królestwo rządzone od kilku stuleci przez dynastię Goryeo, od której zresztą wzięły swoją dzisiejszą nazwę oba kraje na Półwyspie Koreańskim, uznał wreszcie mongolskie zwierzchnictwo.

Mroczne Wieki to podcast historyczny prowadzony przez Michała Kuźniara w całości oparty na publikacjach (naukowych i popularnonaukowych), tekstach źródłowych oraz własnych wnioskach.

Okładka: "Kamikaze" Issho Yada

Źródła:

Marco Polo, Opisanie świata, tłum. Anna Ludwika Czerny, PIW, Warszawa 1975

Opracowania:

Kałużyński S., Imperium mongolskie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1970

Rossabi M., Khubilai Khan - his life and times, University of California Press 2009

Totman C., Historia Japonii, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009

Tubielewicz J., Historia Japonii, Ossolineum, Wrocław 1984

Turnbull S., Mongolskie inwazje na Japonię 1274 i 1281, AmerCom SA, Poznań 2011

Weatherford J., Czyngis Chan, Świat Książki, Warszawa 2006

Wesprzyj mnie na:

https://patronite.pl/mrocznewieki

https://buycoffee.to/mrocznewieki

Z początkiem 546 roku p.n.e., po upadku Sardes, stolicy lidyjskiego króla Krezusa, perski władca Kurusz, wśród Greków znany jako Kyros a w powszechnej dzisiaj, zlatynizowanej formie jako Cyrus, zapanował nad większą częścią Azji Mniejszej. Według I Księgi Dziejów Herodota jego wojska pacyfikowały ostatnie ogniska oporu wzniecane co jakiś czas przez tych spośród Lidyjczyków, którzy ciągle nie mogli się pogodzić z upadkiem ich królestwa, jednej z czterech najważniejszych potęg regionu. Priorytetem Cyrusa było zajęcie nadmorskich miast zamieszkanych przez jońskich Greków dzięki którym mógł wejść w posiadanie pierwszej w historii swojego imperium floty.

Mroczne Wieki to podcast historyczny prowadzony przez Michała Kuźniara w całości oparty na publikacjach (naukowych i popularnonaukowych), tekstach źródłowych oraz własnych wnioskach.

Okładka: Midjourney AI

Źródła:

Cylinder Cyrusa, autor anonimowy,

https://www.livius.org/sources/content/cyrus-cylinder/cyrus-cylinder-translation/

Herodot z Halikarnasu, Dzieje, Czytelnik, Warszawa 2020

Ksenofont, Wychowanie Cyrusa (Cyropaedia), ISKŚiO UWr, Wrocław 2014

Księga Izajasza, Biblia Jerozolimska, Pallotinum, Poznań 2018

Ktezjasz z Knidos, Ktezjasz z Knidos. Fragmenty w Excerpta Constantina,

Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego 2019

Opracowania:

Briant P., From Cyrus to Alexander. A history of the Persian Empire, Eisenbrauns 2002

Eliade M., Historia wierzeń i idei religijnych. Tom I, PAX, Warszawa 1988

Llewellyn-Jones L., Persians: The Age of the Great Kings, Basic Books 2022

Mallory J.P., In Search of the Indo-Europeans. Language, Archeology and Myth, Thames & Hudson 1999

Olmstead A., Dzieje imperium perskiego, PIW 1974

Reczek J., Języki irańskie, w: Języki indoeuropejskie. Tom I, PWN, Warszawa 1986

Watters M., King of the World. The Life of Cyrus the Great, HighBridge 2022 [audiobook]

Wesprzyj mnie na:

https://patronite.pl/mrocznewieki

https://buycoffee.to/mrocznewieki

Wojna w Dacji nie szła po myśli Rzymian przynosząc coraz to nowe wieści o porażkach i licznych ofiarach, także spośród członków elity. Dla uczczenia cieni zmarłych cesarz postanowił zorganizować uroczystą ucztę na Palatynie. Zaprosił na nią najznaczniejszych przedstawicieli klasy senatorskiej i ekwickiej. Goście przybyli na miejsce zgodnie z planem, przyniesieni przez niewolników w lektykach oddzielających ich codziennego gwaru i smrodu rzymskiej ulicy. Na miejscu zastali niespotykany widok.

Mroczne Wieki to podcast historyczny prowadzony przez Michała Kuźniara w całości oparty na publikacjach (naukowych i popularnonaukowych), tekstach źródłowych oraz własnych wnioskach.

Okładka: Midjourney AI

Źródła:

Dion Kasjusz Kokcejanus, Roman History, Book 67, tłum. E. Cary, Loeb Classical Library, 1925

Swetoniusz Gajusz Trankwillus, Żywoty Cezarów, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, Ossolineum 1972

Tacyt Publiusz Korneliusz, Dzieje, tłum. S. Hammer, Czytelnik 1957

Tacyt Publiusz Korneliusz, Żywot Juliusza Agrykoli, tłum. S. Hammer, Czytelnik 1957

Opracowania:

Awianowicz B., B., Gramatyka monet rzymskich okresu Republiki i Cesarstwa. Tom I, Wyd. Naukowe UMK, Toruń 2019

Cary M., Scullard H. H., Dzieje Rzymu. Tom II, PIW Warszawa 1992

Jones B. W., Domicjan, Napoleon V, Oświęcim 2018

Krawczuk A., Poczet cesarzowych Rzymu, Iskry, Warszawa 2006

Krawczuk A., Poczet cesarzy rzymskich, Iskry, Warszawa 1986

Levick B., Wespazjan, Napoleon V, Oświęcim 2016

Simon M., Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa, PIW, Warszawa 1979

Wesprzyj mnie na:

https://patronite.pl/mrocznewieki

https://buycoffee.to/mrocznewieki

Munera gladiatoria odbywały się w Rzymie przez około siedem wieków często zmieniając swoją formę i skalę. W okresie wczesnego cesarstwa na te spektakle najczęściej przeznaczano ostatnie dziesięć dni roku korespondujące z odbywającym się świętem Saturnaliów. Poza tym igrzyska odbywały się także końcem marca. Poza tymi odgórnie wyznaczonymi terminami zdarzały się także spektakle z okazji wojennych triumfów, cesarskich urodzin czy zaślubin. Igrzyska Tytusa trwały sto dni a Trajana sto dwadzieścia. Heliogabal organizował zabawy i pokazy z okazji każdych zaręczyn czy wesela. Narodziny następcy tronu również wymagały podtrzymania tej tradycji.

Mroczne Wieki to podcast historyczny prowadzony przez Michała Kuźniara w całości oparty na publikacjach (naukowych i popularnonaukowych), tekstach źródłowych oraz własnych wnioskach.

Okładka: "Ave, Caesar, morituri te salutant" Jean-Leon Gerome

Źródła:

Dion Kasjusz Kokcejanus, Roman History, Book 66, 67, tłum. E. Cary, Loeb Classical Library, 1925

Swetoniusz Gajusz Trankwillus, Żywoty Cezarów, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, Ossolineum 1972

Tacyt Publiusz Korneliusz, Roczniki, tłum. S. Hammer, Czytelnik 1957

Opracowania:

Connolly P., Colosseum. Rome’s Arena of Death, BBC Books 2003

Epplett Ch., Gladiatorzy i walki z dzikimi zwierzętami na arenach, Astra, Kraków 2019

Grant M., Gladiatorzy, Ossolineum 1980

Nosow K., Gladiatorzy. Krwawy spektakl z dziejów starożytnego Rzymu, Bellona, Warszawa 2011

Wesprzyj mnie na:

https://patronite.pl/mrocznewieki

https://buycoffee.to/mrocznewieki

Dawni Aztekowie wierzyli, że dzieje świata od jego powstania są podzielone na ery oddzielone od siebie wielkimi kataklizmami. Każda z tych epok, znacznie dłuższych aniżeli pamięć najstarszego nawet człowieka, zaczynała się narodzinami niezbędnego do życia słońca. Koniec każdej epoki przynosiło najczęściej olbrzymie trzęsienie ziemi niszczące wszystko i wszystkich. Globalny reset na bezprecedensową skalę. Podobnie zakończyła się czwarta epoka zwana czasem Czwartym Słońcem. Na całej planecie zapanowały nieprzeniknione ciemności. Dwaj bogowie - Quetzalcoatl i Tezcatlipoca wyruszyli przed siebie aby przygotować scenę pod budowę nowego świata. Na swojej drodze napotkali morskiego potwora - Tlatecuthli, który chociaż nosił męskie imię był w rzeczywistości płci żeńskiej. Tlatecuthli była pierwotną morską bestią, odpowiedniczką mezopotamskiej bogini Tiamat, personifikacją niszczycielskiego ale i twórczego zarazem chaosu.

Mroczne Wieki to podcast historyczny prowadzony przez Michała Kuźniara w całości oparty na publikacjach (naukowych i popularnonaukowych), tekstach źródłowych oraz własnych wnioskach.

Okładka: The Art Institute of Chicago, domena publiczna

Opracowania:

Coe M., Urcid J., Koontz R., Mexico. From the Olmecs to the Aztecs, Eight Edition, Thames & Hudson 2019

Coe M., Snow D., Benson E., Starożytna Ameryka, Świat Książki 1997

Headrick A., The Teotihuacan Trinity: The Sociopolitical Structure of an Ancient Mesoamerican City, University of Texas Press 2013

Miller M. E., The Art of Mesoamerica, Sixth Edition, Thames & Hudson 2019

Miller M., Taube K., An Illustrated Dictionary of the Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya, Thames & Hudson 2022

Olko J., Meksyk przed konkwistą, PIW Warszawa 2010

Phillips Ch., Aztec & Maya. An Illustrated History, Lorenz Books 2021

Robb M., et al., Teotihuacan: City of Water, City of Fire, University of California Press 2017

Wesprzyj mnie na:

https://patronite.pl/mrocznewieki

https://buycoffee.to/mrocznewieki

Antropolog Tom Dillehay i geolog Mario Pino pracowali na stanowisku w chilijskim Monte Verde od 1977 roku. Już końcem lat 80. zaczęli publikować pierwsze wnioski z wieloletnich prac prowadzonych nad strumieniem Chinchiuapi na południu Chile, 58 km od brzegów Pacyfiku. W Monte Verde badacze natrafili na unikalne w skali obu kontynentów amerykańskich stanowisko powstałe dzięki zalaniu porzuconej ludzkiej osady przez wody lokalnego strumienia. Pozostałości dwunastu drewnianych chatek, w tym jednej wyjątkowo dużej, służącej by może do zgromadzeń, poza tym kości zwierząt, skór, lin i innych przedmiotów użytku codziennego zostały zakonserwowane w beztlenowych warunkach pod warstwą błota. Badacze natrafili nawet na kilka dobrze zachowanych śladów stopy jakiegoś dorosłego osobnika. Osadę zamieszkiwało do 30 osób.

Mroczne Wieki to podcast historyczny prowadzony przez Michała Kuźniara w całości oparty na publikacjach (naukowych i popularnonaukowych), tekstach źródłowych oraz własnych wnioskach.

Okładka: Midjourney

Opracowania:

Bruhns K. O., Ancient South America. Second Edition, Cambridge University Press 2024

Ceram C. W., Pierwszy Amerykanin, PIW Warszawa 1977

Coe M., Snow D., Benson E., Starożytna Ameryka, Świat Książki 1997

Ławecka D., Wstęp do archeologii, PWN Warszawa-Kraków 2003

Meltzer D. J., First Peoples in a New World: Populating Ice Age America. Second Edition, Cambridge University Press 2021

Mithen S., After the Ice. A Global Human History 20,000-5000 BC, W&N 2012

Reich D., Kim jesteśmy, skąd przyszliśmy…, Wyd. CIS, Stare Groszki 2019

Artykuły:

Callaway E., ‘Ghost population’ hints at long-lost migration to the Americas,

https://www.nature.com/articles/nature.2015.18029

Kemp B. M. et al., 2007, Genetic analysis of early holocene skeletal remains from Alaska and its implications for the settlement of the Americas, https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ajpa.20543

Knudson R., We Are All One: Anzick Children Reburied, https://liberalarts.tamu.edu/wp-content/uploads/sites/14/2019/08/vol30_num2.pdf

Pino, M. and Dillehay, T.D. (2023) ‘Monte Verde II: an assessment of new radiocarbon dates and their sedimentological context’, Antiquity, 97(393), pp. 524–540. doi:10.15184/aqy.2023.32.

Pleistocene Life and Landscapes - Grand Canyon - Rampart Cave,

https://www.nps.gov/articles/000/pleistocene-life-and-landscapes-grand-canyon.htm