Yedinci Nükte: İsraf, hırsı intâc eder. Hırs, üç neticeyi verir. Birincisi: Kanâatsizliktir. Kanâatsizlik ise, sa‘ye ve çalışmaya şevki kırar. Şükür yerine, şekvâ ettirir, tenbelliğe atar. Ve meşrû‘, helâl, az malı (Hâşiye) terkedip, gayr-i meşrû‘, külfetsiz bir malı arar. Ve o yolda izzetini, belki haysiyetini fedâ eder.

Hırsın İkinci Neticesi: Haybet ve hasârettir. Maksûdunu kaçırmaktır ve istiskāle ma‘rûz kalıp, teshîlât ve muâvenetten mahrum kalmaktır. Hatta اَلْحَر۪يصُ خَٓائِبٌ خَاسِرٌ Yani: “Hırs, hasâret ve muvaffakıyetsizliğin sebebidir” olan darb-ı mesele mâsadak olur. Hırs ile kanâatin te’sîrâtı, zîhayat âleminde gāyet geniş bir düstûrla cereyân ediyor. Ezcümle; rızka muhtaç ağaçların fıtrî kanâatleri, onların rızkını onlara koşturduğu gibi; hayvanâtın hırs ile meşakkat ve noksâniyet içinde rızka koşmaları, hırsın büyük zararını ve kanâatin azîm menfaatini gösterir. Hem zayıf umum yavruların lisân-ı hâlleriyle kanâatleri, süt gibi latîf bir gıdanın ummadığı yerden onlara akması ve canavarların hırs ile noksân ve mülevves rızıklarına saldırmaları, da‘vâmızı parlak bir sûrette isbat ediyor. Hem semiz balıkların vaz‘iyet-i kanâatkârânesi, mükemmel rızıklarına medâr olması; tilki ve maymun gibi zeki hayvanların hırs ile rızıkları peşinde koşmakla beraber kâfî derecede bulamamalarından cılız ve zayıf kalmaları, yine hırs ne derece sebeb-i meşakkat; ve kanâat ne derece medâr-ı rahat olduğunu gösterir.

Hem Yahûdî milleti hırs ile ribâ ve hile dolabıyla zilletli ve sefâletli gayr-i meşrû‘ bir sûrette ve ancak yaşayacak kadar rızıklarını bulmaları ve sahrânişînlerin yani bedevîlerin kanâatkârâne vaz‘iyetleri, izzetle yaşamaları ve kâfî rızıklarını bulmaları, mezkûr da‘vâmızı kat‘î isbat eder.

Hâşiye: İktisâdsızlık yüzünden müstehlikler çoğalır, müstahsiller azalır. Herkes gözünü hükûmet kapısına diker. O vakit, hayat-ı ictimâiyenin medârı olan san‘at, ticaret, ziraat tenâkus eder. O millet de tedennî edip sukūt eder, fakir düşer.

Sayfa 153

Hem çok âlimlerin (Hâşiye-1) ve edîblerin (Hâşiye-2) zekâvetlerinin verdiği bir hırs sebebiyle fakir hâle düşmeleri; ve çok abdâl ve iktidarsızların, fıtrî kanâatkârâne vaz‘iyetleriyle zenginleşmeleri, kat‘î bir sûrette isbat eder ki; rızk-ı helâl, acz ve iftikāra göre gelir, iktidar ve ihtiyâr ile değildir. Belki o rızk-ı helâl, iktidar ve ihtiyâr ile ma‘kûsen mütenâsibdir. Çünkü çocukların iktidar ve ihtiyârı geldikçe rızıkları azalır ve uzaklaşır, sakîlleşir. اَلْقَنَاعَةُ كَنْزٌ لَا يَفْنٰي hadîs-i şerîfinin sırrıyla kanâat, bir defîne-i hüsn-ü maîşet ve rahat-ı hayattır. Hırs ise, bir ma‘den-i hasâret ve sefâlettir.

Üçüncü Netice: Hırs, ihlâsı kırar, amel-i uhrevîyi zedeler. Çünkü bir ehl-i takvânın hırsı varsa, teveccüh-ü nâsı ister. Teveccüh-ü nâsı mürâât eden, ihlâs-ı tâmmı bulamaz. Bu netice çok ehemmiyetli, çok cây-ı dikkattir. Elhâsıl: İsraf, kanâatsizliği intâc eder. Kanâatsizlik ise, çalışmanın şevkini kırar, tenbelliğe atar. Hayatından şekvâ kapısını açar, mütemâdiyen şekvâ ettirir. (Hâşiye-3) Hem ihlâsını kırar, riyâ kapısını açar; hem izzetini kırar, dilencilik yolunu gösterir. İktisâd ise, kanâati intâc eder. عَزَّ مَنْ قَنَعَ ذَّلَ مَنْ طَمَعَ hadîs-i şerîfinin sırrıyla kanâat, izzeti intâc eder. Hem sa‘ye ve çalışmaya teşcî‘ eder. Şevkini ziyâdeleştirir, çalıştırır. Çünkü meselâ, bir gün çalıştı, akşamda aldığı

Hâşiye-1: İran’ın âdil padişahlarından Nûşirevân-ı Âdil’in veziri, akılca meşhur âlim olan Büzürcmehr’den sormuşlar: “Neden ulemâ, ümerâ kapısında görünüyor da; ümerâ, ulemâ kapısında görünmüyor? Halbuki ilim, emâretin fevkındedir.” Cevâben demiş ki: “Ulemânın ilminden, ümerânın cehlindendir.” Yani ümerâ, cehlinden ilmin kıymetini bilmiyorlar ki, ulemânın kapısına gidip ilmi arasınlar. Ulemâ ise, ma‘rifetlerinden mallarının kıymetini dahi bildikleri için ümerâ kapısında arıyorlar. İşte Büzürcmehr, ulemânın arasında fakr ve zilletlerine sebeb olan ve zekâvetlerinin neticesi bulunan hırslarını zarîf bir sûrette te’vîl ederek nâzikâne cevab vermiştir.