Dj’ alans continouwer nosse grand toû dèl Walon’rèye dès scrijeûs èt, audjoûrdu, nos îrans do costé d’ Chârlèrwè, a Djilî.

Noste auteûr, George Fay î a vnou å monde l’ an 1899. Il a morou l’ an 1986.

Il a scrît bråmint dès pîces di tèyåte a succès, dès pîces pol radio èt co dèl powêzîye. Mins çou k’ nos î alans taper on côp d’ ouy ådjoûrdu, c’ è-st ène oûve di prôze: « Fonse “et Cie” » (1942). C’ èst tot pôrtrêts d’ èfants al dilongue d’ ène anêye di scole, do mwès d’ sètimbe å mwès d’ djulète, avou leûs sintumints èt leûs avirètes.

Dj’ èspère ki vos n’ avoz nin l’ tièsse ki toûne, a fwace do potchî d’ one cwane a l’ ôte di nosse payis, paski, ådjoûrdu, nos alans continouwer nosse grand toû des scrîjeûs d’ amon nos ôtes et nos ‘nn’ îrans è l’ Årdène, po lére èchène on bokèt d’ on ptit lîve k’ a parètou å Muzêye do pårladje å payis d’ Bastogne l’ an 2002. C’ est « Li tèlèfone do curè » da Rodolphe Dedoyard (1913-1993), aspalé pa Michel Francard. Dedoyard èsteût curé, il a vnou å monde a Baconfwè, on hamia di Tnîvèye (inte Bastogne èt Måtche). Come todi, lès lîves fêts pa nos soçons do Muzêye do pårladje è l’ Årdène sont fwârt bin prézintés: gn a one bèle coviète è coleûr, dès imådjes dins l’ lîve, èt co on ratoûrnadje è francès mwints côps k’ on-z åreût malåjîy po sûre.

I gn a on noûmot k’ ireut bén po Arthur Xhignesse (1873-1941) : avanciveus. Pocwè ? Pask’ il a stî dins les prumîs walons scrijheus a cåzer do vraiy vicaedje do peupe, et k’ il a stî dins les prumîs a scrire on roman è walon : « Boule di Gôme » (1912). Xhignesse a scrît bråmint des lives di powezeye (par egzimpe « Les pôves diâles », 1907) mins c’ est s’ roman k’ nos alans lére eshonne enute. « Boule di Gôme », c’ e-st ene coûte ouve ki nos prezinte — avou tenawete li mitan d’ on rizlet po n’ nén tchoûler — on dobe pôrtrait : li ci d’ ene famile d’ ovrîs avou ses rujhes, et l’ ci d’ on valet ki doet grandi trop rade po poirter ene pezante dossêye.

Ådjourdu, nos alans lire on boket da on scrijheu k’ nos avans ddja lî eshonne, c’ est l’ Anatole Marchal (1901 – 1966), di Durnal.

Ses deus lives les pus cnoxhous, c’ est des lives di fåves ki leu tite c’ est:

Li pus bea des deus, por mi, c’ est « Li dérène chije ». Marchal î a trové l’ ton k’ i fåt po fé acroere k’ i pout gn awè ene sacwè d’ estchanté dins nosse monde – minme s’ i gn a eto come on vint d’ miråcoleye ki sofele doûçmint dins mwintès fåves.

Dji v’ vôreu bén cåzer d’ on tot tene live k’ åreut plu, et minme k’ åreut dvu candjî l’ istwere di nosse lingaedje. Rén k’ ça! Pocwè ç’ ki dj’ di ça? Paski l’ oteur, dins ci ptit live la, mostere èn egzimpe ki (måleureuzmint) nolu n’ a shûvou après lu 60 ans å long.

L’ oteur ki dj’ v’s è cåze oûy, c’ est Willy Bal (1916-2013). Li tite do live c’ est « El réjion dins l’ monde ». C’ e-st ene conferince ki li scrijheu d’ Djanmiou a dné an 1936.

Ci côp ci, nos alans lére on live k’ e-st ene miete pus noû k’ les cis k’ nos avans lî djusk’ asteure. C’ e-st ene ouve ki Joel Tîri a fwait parete è 2008 å Muzêye do Pårlaedje e l’ Årdene. Si tite, c’ est « Doze fèmes ». Ci n’ est nén on roman, ni des contes ou des fåves mins ene dozinne di portraits d’ comeres å moumint k’ leu vicåreye berôde djus et divni ene destinêye. Avou tos les tchapites, i gn a ene bele foto d’ feume po rprezinter l’ cene k’ on-z è cåze (les fotos ont stî fwaites pa Philippe Renard). Li live est ratoûrné è francès.

Dins les 12 portraits, dj’ end a tchoezi onk ki freut sondjî a ene trådjudeye di l’ antikité: li ci d’ Julîe.

Enute, nos lijhans eshonne « Lès crwès dins lès bruwêres », da Edmond Wartique et Edouard Thirionet. L’ ouve a paretou è 1932 et ci n’ est nén on roman, c’ e-st on live di sovnances ki cåze di çou k’ a-st arivé a des sôdårs walons k’ ont stî fé prijhnîs å moes d’ awousse 1914, cwand les Almands ont ataké et pris les fôrts ki disfindént Nameur. C’ e-st on live ki vos rmouwe tot etir paski – vola ene sacwè k’ dji n’ mådjinéve nén divant do lire ciste ouve la – les camps almands del prumire guere estént d’ abôrd ossi deur ki les cis del deujhinme guere. Il î fjheut deur viker, ça n’ est rén del dire, et il î fjheut minme deur sorviker. Les sôdårs vicnut vaila on vraiy mårtire, avou l’ fwin, li freud, li mannesté, les maladeyes, les fions eyet les côps. Bråmint n’ è rvénront djamåy.

Li Ben Genaux a vnou å monde è 1911 et mori è 1996. Il esteut mwaisse di scole di s’ mestî, et i dessinéve foirt bén (waitîz l’ imådje del coviete).

Il a scrît des fåves (« 27 au quaut’ron»), des rimeas (« Skèrlaches ») et on bea ptit live saetchî di s’ vicåreye come mwaisse di scole: « Kègn 42 ». C’ e-st ene sôre d’ inkete di police: gn a ene sakî, on scolî dandjureu, k’ a hapé l’ bol al sope da on gamén k’ on-z a spoté « Gros mindjeu » (a pus ki l’ bol n’ åye sitî tot biesmint pierdou?).

L’ « inkete » est e-st ene ocåzion pol mwaisse di scole di ponde on ptit portrait di tchaekonk di ses scolîs: Gustave, Zîré, Fred, Sauce au Lacha, Polite, et tos l’s ôtes, onk a onk, tchaeke a s’ tour come a cfesse.

C’ est tos portraits foirt tinres di leu caractere, di leu psicolojiye, mins ossi di leu vicaedje – ki n’ est nén åjhey.

Li tite do live, c’ est « Kegn 42 » paski nos estans dins on viyaedje di kegn… et ki l’ anêye 1942 esteut foirt… di kegn eto.

L’ ôte djoû, dj’ a stî tchançleus: dji rôléve dins on botikea ås vîs lives et dj’ a toumé so on live k’ a paretou è 1906 et k’ est divnou foirt råle: les « Ecrits wallons de François Renkin » (Les scrijhaedjes è walon da Françwès Renkin).

Li Françwès Renkin, djel conoxheu ene miete paski gn a onk ou l’ ôte di ses contes k’ avént stî publiyîs dins l’ « Anthologie de la Littérature wallonne » da Maurice Piron. Renkin scrijheut do walon lidjwès d’ inte Hu et Lidje. Il a morou tot djonne, l’ an 1906, a 33 ans.

Çu k’ dj’ inme bén dins Renkin, c’ est k’ il est todi al schoûte di tot çu ki ramxheye dins nosse tiesse, tot çu ki tressine dins ouve, tot çu ki frumjheye cwand c’ est ki, tot d’ on côp, on-z est pus fwebe, on-z aroke so ene sacwè: on fwait one resconte k’ on s’ î atindeut nén et, tot d’ trake, li monde k’ on-z î esteut a noste åjhe avize pus cazuwele, come cwand on rote so on vevî k’ on pinséve edjalé – et vola ki l’ pelake di glaece n’  est nén si spesse k’ on croeyeut, et k’ ele si cfind, mins a poenne.

Lijhoz vaici èn årtike so l’ auteur. Vos î trovroz eto li scrijhaedje « On dîmegne », et minme on ratournaedje è francès.

L’ idêye di ç’ pitit podcast ci, c’ est do lére ou, pus rade, do schoûter eshonne des beas bokets d’ nosse literateure mins ossi, do fé ene porminåde dins tos les accints d’ nosse lingaedje et totes les coines di nosse payis, po bén mostrer k’ i n’ nos fåt nén awè pawe di rwaitî nosse lingaedje come on seul lingaedje, minme si nos avans tchaeke noste accint et sacwants mots bén da nos. Lére les bons oteurs di totes les contrêyes di nosse payis nos permet d’ nos afaiti a tos ces mots la, k’ on s’ e sieve aprume a Lidje, ou a Couvén, ou a Måtche, a Xhoutsiploût, a Foufgneye-les-Berdouyes ou a Vazivey. Et ådjourdu, ou oûy, ou minme enute, nos alans aler… bè… si dji di « enute » po « ådjourdu » ou « oûy », vos åroz ddja motoit adviné ki nos alans aler… e l’ Årdene!