Նախ համավարակը, ապա պատերազմն ու դրան հաջորդած քաղաքական զարգացումները մեզ ստիպեցին սովորականից ավելի շատ ժամանակ անցկացնել թարմացնելով լրահոսը։ Ճգնաժամային իրադրությունները, որոնց առեսրեսվեցինք անցնող տարում, մեզ գամեցին մեր համակարգիչների, սմարթֆոնների ու հեռուստացույցների էկրաններին։ Նման արձագանքը բնական է արտակարգ իրավիճակում, սակայն տևականորեն մեդիայի չբալնսավորված սպառումը կարող է խնդրի առջև կանգնացնել յուրաքանչյուրին։ Ամանօրյա արձակուրդները հրաշալի հնարավորություն կարող են լինել լուծելու այս խնդիրը և արձակուրդ վերցնելու մեդիայից։

<<Էնցիկլոմեդիայի>> այս էպիզոդում պատմում ենք, թե ինչու՞ է անհրաժեշտ ժամանակավոր դադար վերցնել լրատվությունից և ինչպես կարելի է կարգավորել մեդիան սպառելու մեր ժամանակը։ Էպիզոդում զրուցել ենք Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի մեդիագրագիտության ծրագրի համակարգող Լուսինե Գրիգորյանի և հոգեբան Լիլիթ Թորոսյանի հետ։

Մեդիան հնարավորություն ունի դրական ազդելու առողջ ապրելակերպի տարածման, հանրային, ինչպես նաև անհատական առողջության պահպանման ու զարգացման վրա։ Սակայն ոչ ստուգված և ոչ պրոֆեսիոնալ հրապարակումները նույն կերպ կարող են վտանգել այդ առողջությունը։ Անցնող տարում, նոր տեսակի կորոնավիրուսի տարածմամբ պայմանավորված, առողջապահությունը կրկին հայտնվեց մեդիայի ուշադրության կենտրոնում։ Համավարակի վերաբերյալ միֆերից մինչև դրա գոյությունը հերքող չհիմնավորված պնդումներն ու բուժման այլընտարանքային միջոցները շատերի համար առողջություն ու կյանք արժեցան։

<<Էնցիկլոմեդիայի>> 39-րդ էպիզոդում պատմում ենք մեդիայում առողջությանը վերաբերող հրապարակումների, դրանց վստահելիության, ստուգման տարբերակների և հնարավոր վտանգներից խուսափելու մասին։ Զրուցել ենք գիտական լրագրող Ռուբինա Դավթյանի և Առողջապահության նախարարության մամուլի խոսնակ Ալինա Նիկողոսյանի հետ։

Արցախյան պատերազմին առաջնագծից հազարավոր կիլոմետրեր հեռու՝ Հայաստանում ու աշխարհում, մարդիկ հետևեցին լրագրողների աչքերով։ Առաջին իսկ ժամերից Ստեփանակերտում, Շուշիում և Լեռնային Ղարաբաղի այլ վտանագվոր հատվածներում մի քանի հարյուր լրագրողն է աշխատել, մոտ մեկ տասնյակը մարմնական տարբեր վնասվածներ են ստացել։ Վտանգելով իրենց կյանքը՝ նրանք փորձել են աշխարհին հասցնել արկերի պայթյունների տակ ապրող արցախցիների ձայները։ Չեզոքությունը, որն ակնկալվում է լրագրողից որևէ իրադարձություն լուսաբանելիս, վտանգի տակ է, երբ լրագրողի կյանքն էլ է վտանգված։ Նման իրավիճակում լրագրողներից ոմանք ստիպված են բարդ որոշումներ կայացնել՝ ինչը հաղորդել, ինչը՝ ոչ։

<<Էնցիկլոմեդիայի>> 38-րդ էպիզոդը պատերազմական պայմաններում աշխատող լրագրողների, պատերազմ լուսաբանելու վտանգների, ճնշման և այդ պայմաններում լրագրության դերի մասին է։ Էպիզոդում զրուցել ենք <<ՍիվիլՆեթի>> լրագրող Գևորգ Թոսունյանի և ֆրանսիական <<Լիբերացիոնի>> թղթակից Կոնստանս Լոենի հետ։

Բռնություն պարունակող լուսանկարները կամ տեսագրությունները սոցցանցերում մեր թարմացումների ժապավենին հայտնվում են մեր կամքից անկախ, սակայն ընտրությունը մերն է՝ դիտել դրանք, թե՞ ոչ։ Խոշոր սոցիալական հարթակները նախազգուշացնում են նման բովանդակության մասին՝ միայն օգտագիրոջ համաձայնության դեպքում հնարավորություն տալով դիտել զգայուն բովանդակություն պարունակող ֆոտոները և վիդեոները։ Տեսաբովանդակության մեջ բռնության տեսարանների առկայության մասին նաև զգուշացնում են մի շարք հեղինակավոր լրատվամիջոցներ, սակայն հայկական մեդիայում սա դեռևս ընդունված մշակույթ չէ։

Սպանությունների, անդամահատումների տեսագրությունները, պատերազմական գործողությունների արդյուքնում գերեվարված անձանց ստորացումների, վանդալիզմի կադրերը կարող են ազդել դրանք դիտող անձի հոգեբանության, այլ մարդկանց հետ նրա հարաբերությունների վրա, նորմավորել բռնության ընկալումը։

<<Էնցիկլոմեդիայի>> այս էպիզոդում պատմում ենք ճգնաժամային իրավիճակներում զգայուն մեդիաբովանդակության սպառման հետևանքների, նման տեսանյութեր դիտելու և տարածելու մարդկանց դրդապատճառների և դրանցից խուսափելու տեխնիկական հնարավորությունների մասին։ Էպիզոդում զրուցել ենք հոգեբան Սոնա Մանուսյանի և մարդաբան Լուսինե Խառատյանի հետ։

Երևանի փողոցներում իրար հաջորդող պաստառների վրա դեռ կարելի է տեսնել <<Կրի՛ր, որ կրենք>>, <<Հաղթելու ենք>> գրությամբ պաստառները։ Առաջինը համավարակի դեմ պայքարի շրջանակում են տեղադրել, երկրորդը՝ սեպտեմբերի 27-ին սկսված հայ-ադրբեջանական պատերազմի օրերին։ Պատերազմում պարտությունից շաբաթներ անց էլ հաղթական պաստառներին պատկերված ժպտադեմ զինվորականների լուսանկարները հաղթել են խոսատնում։ Այս պաստառները պրոպագանդայի օրինակներ են՝ միտված համախմբելու ու միասնական պայքարի տրամադրություն ձևավորելու։ Ճգնաժամային իրավիճակներում, ինչպիսիք համավարակի բռնկումը, կամ պատերազմն են, սա պրոպագանդայի գործառույթներից մեկն է միայն։ Սակայն նման կոչերին և լոզունգներին ոչ քննադատական մոտեցումը կարող է ապակողմնորոշող լինել և ի վերջո հասցնել այն հիասթափությանը, որին բախվեց Հայաստանի հասարակությանը պատերազմի 44 օրերի ընթացքում իրականությունից կտրված քարոզչությունը սպառելով։

Էնցիկլոմեդիայի 36-րդ էպիզոդը ճգնաժամային իրավիճակում պրոպագանդայի, դրան վերաբերմունքի և տեղեկատվության գրագետ սպառման մասին է։ Էպիզոդում զրուցել ենք Երևանի Մամուլի ակումբի նախագահ Բորիս Նավասարդյանի և <<Սոցիոսկոպ>> ՀԿ նախագահ, սոցիոլոգ-հետազոտող Արփի Մանուսյանի հետ։

Պատերազմում առաջին զոհը ճշմարտությունն է։ Ու թեև ճշմարտությունը մեկից ավելի է կարող է լինել հատկապես պատերազմական իրավիճակում, իրականությունն աղավաղում են պատերազմող բոլոր կողմերը։ Լրատվությունը հաճախ դառնում է քարոզչություն, կեղծ լուրերը տարածվում են թե՛ համակարգված, թե՛ առանձին մարդկանց նախաձեռնությամբ։ Հատկապես նման ճգնաժամային իրավիճակում կենսական անհրաժեշտություն է դառնում փաստը կեղծիքից տարբերելը, վերլուծելը և ցանկացած տեղեկություն որպես բացարձակ ճշմարտություն չընդունելը։

Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնն սկսում է Էնցիկլոմեդիա մեդիագրագիտության փոդքասթերի երկրորդ եթերաշրջանը։ Վերսկսվող շարքում քննարկելու ենք ճգնաժամային իրավիճակում մեդիայից գրագետ օգտվելու կարևորությունը, եղանակները, գործիքները։ Նոր եթերաշրջանի առաջին, իսկ Էնցիկլոմեդիայի արդեն 35-րդ էպիզոդը ճգնաժամային, պատերազմական իրավիճակում կեղծիքը ճշմարտությունից տարբերելու, փաստերի ստուգման անհրաժեշտության մասին է։

Այս էպիզոդում զրուցել ենք media.am կայքի փաստերի ստուգման թիմի լրագրող Կարինե Ղազարյանի հետ, փորձել ենք միասին հասկանալ՝ ինչպես անվնաս սպառել տեղեկատվությունը արտակարգ իրավիճակում, տարբերել կեղծիքն ու իրականությունը, ինչպես վերաբերվել պաշտոնական տեղեկատվությանը և վստահելի այլընտրանքներ գտնել դրան։ Էպիզոդում կլսեք նաև Փաստերի ստուգման հարթակի՝ fip.am-ի լրագրող Հովհաննես Նազարեթյանին:

Հանուն իրենց իրավունքների պաշտպանության փողոց դուրս եկած մարդկանց ընդհանրական գաղափարներից բացի մշտապես կապել է նաև մեդիան։ Վերջին երկու տասնամյակում համացանցի և սոցիալական ցանցերի դերն անգնահատելի է քաղաքացիական կարծքի ձևավորման և արտահայտման համար։ Սոցցանցերը դարձել են մոբիլիզացիայի հիմնական գործիքը։ Նորագույն տեխնոլոգիաների կիրառմամբ մարդիկ ոչ միայն ինքնակազմակերպվում են, այլև վերահսկում են շարժումները, երթերը, բողոքի ցույցերը։ Զարգացման տարբեր փուլերում այս հարցում մեդիան մարդկանց տարբեր ձևերով է օգտակար եղել։

<<Էնցիկլոմեդիայի>> վերջին՝ 34-րդ էպիզոդում վավերագրող ռեժիսոր Սեդա Գրիգորյանի հետ զրուցում ենք քաղաքացիական շարժումների կայացման գործում մեդիայի դերի և դրա գրագետ օգտագործման մասին։ Էպիզոդում կլսեք նաև <<Ինֆոքոմի>> համահիմնադիր և խմբագիր Սևակ Մամյանին։

Վաղ տարիքից ծնողները խրախուսում, երբեմն ստիպում են երեխաներին լեզուներ սովորել։ Բայց մի շատ կարևոր լեզու կա, որին թեև երեխաներն առնչվում են ամեն օր, որևէ դասագրքում սովորելու հնարավորություն չեն ունեցել։ Մյուսների պես այս լեզվի իմացությունն էլ կենսական է մեզ շրջապատող աշխարհն ավելի լավ հասկանալու համար։ Մեր այս էպիզոդը հենց այդ՝ մեդիայի լեզվի մասին է։

Էպիզոդում զրուցել ենք <<Շողակաթ>> հեռուստաընկերության մանկական և կրթական հաղորդումների պատասխանատու Հերմինե Ստեփանյանի, լրագրող, արվեստի քննադատ Նունե Հախվերդյանի և նկարիչ, lezoo.am-ի համահիմնադիր Կարինե Արոյանի հետ։ Պատմում ենք, թե ինչ լեզվով են խոսում մամուլը, հեռուստատեսությունը, ռադիոն և արդյո՞ք կարող ենք թարգմանել այդ լեզուն երեխաների համար։

Երեխաների ազատությունը թվային միջավայրում սահմանափակելը կարող է բարդ մարտահրավեր լինել ծնողի համար։ Համակարգիչները, սմարթֆոններն ու սոցիալական ցանցերը ծնողներին հնարավորություն են տալիս վերահսկել ու կարգավորել իրենց երեխաների ակտիվությունները, սակայն այս գործիքներին ոչ բոլորն են տիրապետում։ Ծնողների մի սերունդ, որ իրենց երեխաների տարքում չի ունեցել տեխնիկական նման լայն հանարավորություններ և հաճախ ամբողջությամբ չի տիրապետում նորագույն տեխնոլոգիաներին, ստիպված է վերահսկողություն սահմանել երեխաների նկատմամբ մի դաշտում, որտեղ դեռահասներն ավելի լավ են մանևրում։

Այս էպիզոդում պատմում ենք ծնողական վերահսկողության գործիքների և դրանցից գրագետ օգտվելու մասին։ Էպիզոդում զրուցել ենք մեդիա փորձագետ Արթուր Պապյանի և ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի Երեխաների համար արդարադատության մատչելիության ծրագրի ղեկավար Վիկտորյա Անդրեասյանի հետ։

Երեխանների ներկայությունը սոցիալական ցանցերում և համացանցում հասկայական աճ գրանցեց, երբ, համավարակի տարածմամբ պայմանավորված, կրթությունը դարձավ հեռավար։ Դեռահասներից շատերը, սակայն, սոցցանցերը օգտագործում են ոչ միայն կրթական նպատակներով, այլև նոր ծանոթություններ հաստատելու համար։ Անծանոթ միջավայրում երեխաները հեշտությամբ կարող են ծանոթանալ մարդկանց հետ, որանց իրական կյանքում չեն ճանաչում։ Խաղեր խաղալուց և անհրաժեշտ ինֆորմացիան փնտրելուց բացի նրանք կարող են առցանց ծանոթություններ փնտրել ու գտնել՝ հաճախ անգամ առանց պատկերացնելու դրա հետևանքները։

Այս էպիզոդում <<Հայաստանի մանուկներ>> հիմանդրամի հոգեբանական ծառայությունների ղեկավար Թամարա Հարությունյանի հետ զրուցել ենք, թե ինչպես բացատրել երեխաներին համացանցանցում ծանոթությունների ու շփումների վտանգները, ինչպես կանխել դրանք և ինչ անել, երբ անցանկալի շփումն անհետևանք չի մնացել երեխայի համար։