ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਰਫ ਊਰਜਾ ਸੀ ਅਤੇਇਸ ਨੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ, ਘਣਤਾ ਅਤੇ ਮੈਟਰ-ਐਂਟੀਮੈਟਰ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਸੂਖਮ (ਕਵਾਂਟਮ) ਭਿੰਨਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਹੀ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਜੋ ਵਿੰਭਨਤਾਵਾਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਭਗਵਾਨ ਪਾਸਾ (ਚੌਪੜ) ਖੇਡ੍ਹਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਮਨ (ਹੇਠਲੀ) ਪ੍ਰਕਿ੍ਰਤੀ ਅਸ਼ਟਾਂਗੀ (ਅੱਠ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ) ਹੈ। ਅੱਗ, ਪਿ੍ਰਥਵੀ, ਜਲ, ਵਾਯੂ ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਭੌਤਿਕ (ਪਦਾਰਥਕ) ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨ, ਬੁੱਧੀ ਤੇ ਹੰਕਾਰ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਹਨ (7.4)। ਅਗਨੀ ਦਾ ਅਰਥ ਉਸ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਊਰਜਾ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਰਤਿਤ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ (ਪਿ੍ਰਥਵੀ) ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ (ਜਲ) ਅਤੇ ਗੈਸ-ਅਵਸਥਾ (ਹਵਾ) ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ।

ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਜੀਵਤ ਰਹਿਣ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਭੇਦ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਮਨ, ਸੋਚ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪੱਧਰ ਹੈ (ਪ੍ਰਣਾਲੀ-1 ਤੇਜ਼ ਤੇ ਅੰਤਰ ਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਸਾਖਿਅਤ) ਅਤੇ ਬੁੱਧੀ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸੋਚ ਹੈ (ਪ੍ਰਣਾਲੀ-2, ਧੀਮੀ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ)। ਅਹੰਕਾਰ, ਆਖਰੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉੱਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉੱਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਜੀਵਨ ਤੱਤ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ (7.5), ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਅਦਿੱਖ ਸੂਤਰ ਮਣਕਿਆਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ (7.7)।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਹੀ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਲਈ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯੋਗੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਇੱਕ ਅੱਧਾ ਹੀ ਮੇਰੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪਹੰੁਚਦਾ ਹੈ’’ (7.3)। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹੰਕਾਰ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਇਕ ਔਖਾ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਥੇ ਉਸੇ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਢੰਗ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ 13.8 ਅਰਬ ਸਾਲਾਂ ਦੀਕਰਮਗਤ ਉੱਨਤੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਜਾਣੇ-ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਧੂੜ-ਮਿੱਟੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਲਈ। ਸਾਡਾ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਇਸ ਧੂੜ-ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣਾ ਹੈ ਜੋ ਹੰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੰੁਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਕਦਮ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ ਹੈ।

अर्जुन देखता है कि सभी योद्धा श्रीकृष्ण के विश्वरूप के दांतों से चूर्ण हो रहे हैं। श्रीकृष्ण कहते हैं कि ये सभी योद्धा मेरे द्वारा मारे जा चुके हैं और तुम केवल निमित्त-मात्र हो (11.33) और इसलिए व्यथित महसूस किए बिना युद्ध करो (11.34)।

 भले ही अर्जुन के शत्रु उनके द्वारा पहले ही मारे जा चुके हों, फिर भी श्रीकृष्ण ने अर्जुन को युद्ध छोड़ने के लिए नहीं कहा। इसके बजाय, वह उसे बिना तनाव के लड़ने के लिए कहते हैं। स्पष्ट संकेत यह है कि निमित्त-मात्र का अर्थ निष्क्रियता नहीं है। निष्क्रियता एक किस्म का दमन है जो आंतरिक तनाव पैदा करता है। यदि अर्जुन शारीरिक रूप से भी युद्ध छोड़ देते तो भी युद्ध नहीं रुकता बल्कि वे जहां भी जाते, मानसिक रूप से युद्ध का बोझ ढोते। दूसरी ओर, श्रीकृष्ण मानसिक रूप से इस बोझ को त्यागने और हाथ में जो कर्म है उसे परमात्मा के साधन के रूप में करने का संकेत देते हैं। यह सक्रिय स्वीकृति हमारे दैनिक जीवन के कभी न समाप्त होने वाले तनाव को कम करने का सबसे अच्छा तरीका है।

 उदाहरण के लिए, एक बिजली का तार बिजली का संचालन करके एक बल्ब को सक्रिय करता है जो प्रकाश देता है। तार के सोचने के दो तरीके हो सकते हैं। एक तो यह कि अहंकार से भर जाए क्योंकि यह बल्ब को बिजली दे रहा है। दूसरा वह ऐसा भी सोच सकता है कि वह सिर्फ एक निमित्त-मात्र है जहां टरबाइन द्वारा बिजली उत्पन्न की जाती है और बल्ब प्रकाश दे रहा है। यह सच है कि जब वोल्टेज में अंतर होता है, तो तार के पास बिजली प्रवाहित करने के अलावा कोई विकल्प नहीं होता है। इसी प्रकार, वोल्टेज में अंतर की तरह, तीन गुण हमारे कार्यों के लिए जिम्मेदार हैं। निमित्त-मात्र वह है जो जानता है कि तीन गुण ही वास्तविक कर्ता हैं। 

 अपने आप को निमित्त-मात्र के रूप में महसूस करने के बजाय, परमात्मा को निमित्त-मात्र या एक उपकरण बनाने की हमारी सामान्य प्रवृत्ति होती है। हम उम्मीद करते हैं कि हमारी इच्छाओं को पूरा करने के लिये परमात्मा उपकरण बनकर हमारा काम करें। मुख्य बात यह महसूस करना है कि हम इस शक्तिशाली रचना के अरबों उपकरणों में से एक हैं।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਗਿਆਨ ਤੇ ਬੁੱਧੀ (ਸਿਆਣਪ) ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚਸਮਝਾਵਾਂਗਾ। ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਜਾਵੇਂਗਾ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣ ਯੋਗ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ’’ (7.2)। ਗਿਆਨ ਤੇ ਬੁੱਧੀ ਹੀ ਇਕ ਉਹ ਮਾਰਗ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਮਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਭਗਤ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਢੁਕਵਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਭਗਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ, ‘‘ਖੁਦ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਣੀਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਅਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾਂ’’ ਦਾ ਮਾਰਗ ਸੁਝਾਇਆ ਸੀ (6.29)। ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਹੋਰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ।

ਵਰਤਮਾਨ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਿਚੋੜ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿਫਰ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਦੀਸਿਰਜਣਾ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਹ ਬ੍ਰਹਮੰਡ 13.8 ਅਰਬ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਬਿੱਗ ਬੈਂਗ (big bang) ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਸੀ।ਕਾਜ਼ਮਿਕ ਮਾਈਕਰੋਵੇਵ ਬੈਕਗਰਾਊਂਡ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ (CMBR) ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਤਰਕ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇਕ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਦ ਇਹ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਫੈਲ ਕੇ ਤਿਤਰ ਬਿਤਰ ਹੋ ਕੇ ਸਿਫਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਵਾਲੀ ਊਰਜਾ ਇਕ ਹੋਰ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰੇਗੀ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਜਣ ਤੇ ਪਰਲੋ ਦੀ ਇਕ ਚੱਕਰਵਾਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ।

ਇਹ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਿ ‘‘ਉਹ ਪੂਰੇ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਪਰਲੋ ਹੈ’’ (7.6)। ਪਹਿਲਾ ਸੰਕੇਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਚੱਕਰਦਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਕਿ ਸਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਸਿਰਜਣ ਤੇ ਵਿਨਾਸ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਇਕਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਇਹ ਸਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਕਰਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਕਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਜਾਂ ਅਘਾਤਕ ਵੀ ਹਨ।

ਉਹ ਅੱਗੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ‘‘ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਦੂਜਾ ਕੋਈ ਵੀ ਪਰਮ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਇਹ ਸੰਪੂਰਣ ਜਗਤ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਸੂਤਰ ਦੀਆਂ ਮਣੀਆਂ (ਮਣਕੇ) ਵਾਂਗੂੰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਪਰੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ’’ (7.7)। ਪ੍ਰਗਟ (ਮਣੀ) ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਗਟ (ਸੂਤਰ) ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਅਕਸਰ ਮਣਕਿਆਂ ਦੀ ਮਾਲਾ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੂਤਰ ਅਦਿੱਖ (ਅਦ੍ਰਿਸ਼) ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮਣਕੇ ਕੋਈ ਸੁੰਦਰ ਮਾਲਾ (ਗਹਿਣਾ) ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਉਸ ਦਰਖਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜੋ ਅਦਿੱਖ ਜੜਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਜੀਵਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।

विश्वरूप के दांतों के बीच सभी योद्धाओं को पिसते हुए देखकर, अर्जुन ने श्रीकृष्ण के बारे में विस्तार से जानने के लिए पूछा कि वह वास्तव में कौन हैं। श्रीकृष्ण कहते हैं कि वह महाकाल हैं जो इस समय लोकों को नष्ट करने में प्रवृत्त हैं। तुम्हारे युद्ध में भाग नहीं लेने से भी युद्ध की व्यूह रचना में खड़े विरोधी पक्ष के सभी योद्धा मारे जाएंगे (11.32)। वह आगे कहते हैं कि तुम्हारे शत्रु मेरे द्वारा मारे जा चुके हैं और तुम केवल निमित्त-मात्र हो (11.33)। द्रोणाचार्य, भीष्म पितामह तथा अन्य योद्धा पहले ही मेरे द्वारा मारे जा चुके हैं,इसलिए तुम युद्ध करने के लिए व्यथित मत हो (11.34)।

 अर्जुन की व्यथा का मूल कारण उसकी यह धारणा है कि वर्तमान संदर्भ में वह कर्ता या मारने वाला है। यह अहम् कर्ता (मैं कर्ता हूँ) या अहंकार है। वह यह कहकर इसे उचित ठहराने की कोशिश करता है कि राज्य के लिए अपने शिक्षकों और रिश्तेदारों की हत्या करना उचित नहीं है। श्रीकृष्ण ने अर्जुन के भ्रम को तोड़ते हुए उसे भविष्य की एक झलक दिखाई जहां सभी योद्धा मौत के मुंह में प्रवेश कर रहे हैं। श्रीकृष्ण स्पष्ट करते हैं कि अर्जुन के भाग नहीं लेने पर भी उनमें से कोई भी जीवित नहीं रहेगा और अर्जुन सिर्फ एक निमित्त-मात्र है।

 अहंकार के कारण हम खुद को कर्ता, उपलब्धि हासिल करने वाले, जानने वाले आदि समझते हैं। इसी अहंकार की वजह से हम दूसरों को भी कर्ता मानते हैं। इसके परिणामस्वरूप स्वयं से और दूसरों से अपेक्षाएं पैदा होती हैं जो अंततः दुःख का कारण बनती हैं। सर्वशक्तिमान के हाथों में एक उपकरण यानी निमित्त-मात्र होना कर्तापन के भाव के विपरीत है।

श्रीकृष्ण ने शाश्वत अवस्था के लिए कई शब्दों का प्रयोग किया जैसे नित्यतृप्त, वीतराग जो राग और विराग से परे है, अनासक्ति जो आसक्ति और विरक्ति से परे है, कर्मफल की आशा किये बिना कर्म करना अदि। निमित्त-मात्र आनंद की उसी शाश्वत अवस्था का एक और नाम है।

 यदि भगवद गीता को एक शब्द में वर्णित किया जा सकता है तो वह निमित्त-मात्र है। अहंकार (संघर्ष) से निमित्त-मात्र (समर्पण) तक की यात्रा ही गीता का मूल सन्देश है। जब निमित्त-मात्र को गहरे स्तर पर आत्मसात किया जाता है तो कुछ भी गंभीर, तनावपूर्ण या डरावना नहीं रहता।

ਇਕ ਦੋ ਆਯਾਮੀ ਨਕਸ਼ਾ ਤਿੰਨ ਆਯਾਮੀ ਧਰਾਤਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਲਈਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਸੌਖਾ, ਉਪਯੋਗੀ ਅਤੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਢੰਗ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੀ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਖੇਤਰ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਹੋ ਗੱਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕਾਂ, ਸਥਿਤੀਆਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਕ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹੰੁਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪਹਿਲੀ ਸੀਮਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਧਰੁੱਵੀ ਹੰੁਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਇਕ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਦੱਸਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੂਜੇ ਬਾਰੇ ਬੁਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਬਦ ਹੋਵੇ ਜੋ ਧਰੁੱਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ। ਦੂਜਾ, ਇਕ ਹੀ ਸ਼ਬਦ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸੰਵਾਦ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੀਜਾ, ਇਹ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਰਗਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ‘ਮੈਂ’ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਤੇ ਅਰਜਨ ਦੋਵੇਂ ਕਰਦੇਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਅਰਜਨ ਦੀ ‘ਮੈਂ’ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਹੈ ਜੋ ਵੰਡੀਆਂ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਦੀ ‘ਮੈਂ’ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਂਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਇੱਕ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਸਾਨੂੰ ਗੀਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰੇਗੀ। ਨਿਮਨਲਿਖਤ .ਸਲੋਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਹੇ ਪਾਰਥ, ਸੁਣੋ। ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਕੇ, ਯੋਗ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਮੇਰੀ ਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ, ਤੁਸੀਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਵੋਗੇ’’ (7.1)। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਦੀ‘ਮੈਂ’ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿਲੀਨ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਨਮਕ ਦੀ ਗੁੱਡੀ ਆਪ ਸਾਗਰ ਬਣਨ ਲਈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ‘ਸੁਰੁਨੂ’ (ਸੁਣੋ) ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਉਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬੋਲਣਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ‘ਸੁਣਨਾ’ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਤੇ ਸਮਝਣਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਅਰਜਨ ਲਈਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਦਾ ਯੁੱਧ। ਇਸ ਦਾ ਸਾਰ-ਤੱਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

अर्जुन कहते हैं, "मैं धृतराष्ट्र के सभी पुत्रों को, उनके सहयोगी राजाओं और भीष्म, द्रोणाचार्य, कर्ण तथा हमारे पक्ष के सेना नायकों को आपके विकराल मुख में प्रवेश करता देख रहा हूँ। इनमें से कुछ के सिरों को मैं आपके विकराल दांतों के बीच फंसे हुए और पिसते हुए देख रहा हूँ (11.26 और11.27)। जैसे प्रचंड नदियाँ समुद्र की ओर बहती हैं, इस संसार के वीर आपके जलते हुए मुखों में प्रवेश कर रहे हैं (11.28)। जिस प्रकार पतंगे तीव्र गति से अग्नि में प्रवेश कर जलकर भस्म हो जाते हैं, उसी प्रकार से ये सेनाएँ अपने विनाश के लिए तीव्र गति से आपके मुख में प्रवेश कर रही हैं (11.29)। आपकी उग्र किरणें दुनिया को झुलसा रही हैं (11.30)। मुझे बताएं कि इतने भयंकर रूप में आप कौन हैं। मैं आपको नमन करता हूँ। मुझ पर दया करें। मैं आपको अर्थात आदि पुरुष को जानने की इच्छा रखता हूँ। मैं आपका उद्देश्य नहीं जानता” (11.31)।

 श्रीकृष्ण कहते हैं, "मैं प्रलय का मूलकारण और महाकाल हूँ और इस समय इन लोकों को नष्ट करने के लिए प्रवृत्त हुआ हूँ। तुम्हारे युद्ध में भाग नहीं लेने पर भी युद्ध की व्यूह रचना में खड़े विरोधी पक्ष के योद्धा मारे जाएंगे" (11.32)। यह श्लोक एक वैज्ञानिक द्वारा उल्लेखित किया गया था जिन्होंने 'मैनहट्टन परियोजना' का नेतृत्व किया था, जिसने परमाणु बम बनाया था जिसे बाद में दूसरे विश्व युद्ध में इस्तेमाल किया गया था। इस कथन के कारण इस श्लोक की विभिन्न व्याख्याएं सामने आई हैं।

 श्रीकृष्ण ने पहले कहा था कि वह शाश्वत काल हैं (10.33)। जब तक हम ध्रुवों को पार नहीं कर लेते, जो कि समय को भी पार करना है (कालातीत), हम सभी समय को अलग-अलग तरह से अनुभव करते हैं। एक पल किसी के लिए सुखद हो सकता है और किसी दूसरे के लिए दुःखदायी हो सकता है। महाकाल इस समय (कुरुक्षेत्र युद्ध) संसार का विनाश करने में लगा हुआ है।

 हमारे भौतिक शरीर का प्रत्येक परमाणु किसी तारे के विनाश के दौरान निर्मित हुआ है। हमारे ग्रह का वैज्ञानिक इतिहास दर्शाता है कि अतीत के विनाशों के कारण मानव का निर्माण हुआ। जबकि विनाश के बारे में हमारी समझ क्षति पहुँचाना (उद्देश्य) है, समभाव से उत्पन्न दैवीय विनाश (उद्देश्य के बिना) से हमेशा सृजन होता है।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਯੋਗੀ ਹੋਰ ਤਪੱਸਵੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ (ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ) ਹੈ, ਉਹ ਸਾਸ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਯੋਗੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹੇ ਅਰਜਨ! ਤੁਸੀਂ ਯੋਗੀ ਬਣੋ (6.46)। ਸੰਪੂਰਣ ਯੋਗੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਯੋਗੀ ਆਪਣੀ ਅੰਤਰਆਤਮਾ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਭਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨਾਂ ਯੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ (6.47)।

ਯੋਗ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਮੇਲ, ਅਤੇ ਯੋਗੀ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਉਤੇ ਯੋਗੀ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੱਖ ਦੱਸੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਦਵੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਦਵੰਧਾਤੀਤ ਹੋਣਾ, ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਗੁਣਾਤੀਤ ਹੋਣਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿ ਗੁਣ ਅਸਲ ਕਰਤਾ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇਕ ਸਾਕਸ਼ੀ ਵਜੋਂ ਰਹਿਣਾ; ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਅਤੇ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਨ ਭਾਵ ਰੱਖਣਾ; ਯੱਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਕਰਮ ਕਰਨੇ; ਕਰਮਫਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ, ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਹ ਕਿ ਇਕ ਯੋਗੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੰੁਦਾ ਹੈ।

ਤਪੱਸਵੀ ਉਹ ਹੰੁਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਖ਼ਤ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਬਲੀਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਕ ਆਮ ਮਾਨਵ ਸਧਾਰਨ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹਾਲੇ ਵੀ ਬਾਕੀ ਹੰੁਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਇਕ ਯੋਗੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸਹਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਯੋਗੀ ਵਿੱਚ ਇੱਛਾਵਾਂ ਖੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਨਦੀਆਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਖੋ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ (2.70)।

ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਛੁੱਕ ਹੋਵੇ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਗੁਣ ਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਕ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਆਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਕ ਯੋਗੀ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ (6.29) ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੋਈ ਵੀ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਦਾ (4.35)। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਾਣਨ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਕਰਮੀ, ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੰੁਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਕ ਯੋਗੀ, ਯੱਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਮ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਫਸਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਯੋਗੀ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਉੱਚਾ (ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ) ਹੰੁਦਾ ਹੈ।

Krishna says, "Abandon all dharmas and take refuge in Me alone. I will liberate you from all sins, grieve not" (18.66). While verse 2.14 can be taken as the beginning of the Bhagavad Gita where Krishna says to ignore the transient pleasure-pain polarities which are caused when senses meet sense objects, the verse 18.66 can be considered as the end of the Gita.

Krishna uses the word 'dharma' and certainly he is not referring to religion or faith or righteousness as all of them have different meanings to different people. Bhagavad Gita is not a book of religion but of natural principles that govern our lives. On the other hand, a lot of clarity comes if we take paradigm or subjective reality as the meaning of dharma. Paradigm is the combination of our opinions, imaginations and understandings about the things around us or the way things are from our point of view. It is like the partial understanding formed about an elephant by a blind person by touching only a part of the elephant.

When Krishna is saying to abandon all the dharmas, it is an indication to drop all our paradigms. It is dropping attachment or hatred to pleasure-pain; win-lose; profit-loss respectively. It is the ability to see a handful of earth, stone and gold as one; it is the ability to treat strangers, relatives, friends, enemies, hateful and righteous beings as one. 

Krishna immediately gave a path of taking refuge in him. Though he says none is priya (dear) nor dweshya (hateful) for him, taking refuge is like aligning with HIM. To put it simply, it is aligning ourselves with the universal principles enunciated in the Gita. Whatever may be our path, effort or understanding towards spirituality, the final step for allsuch efforts is to surrender to HIM by shedding the ahankaar.

अर्जुन कहते हैं, "स्वर्ग के सभी देवताओं के समूह आपकी शरण ग्रहण कर रहे हैं और कुछ भय से हाथ जोड़कर आपकी स्तुति कर रहे हैं (11.21)। रुद्र, आदित्य आदि आपको आश्चर्य से देख रहे हैं (11.22)। आपके कई मुख और आंखें, बहुत सी भुजाएं, जांघें और पैर, बहुत से पेट, बहुत से भयानक दांतों सहित आपके विकराल रूप को देखकर समस्त लोक भयभीत हैं, और उसी प्रकार से मैं भी भयभीत हूँ (11.23)। आपको आकाश को स्पर्श करते हुए देखकर मेरा हृदय भय से कांप रहा है और मैंने अपना सारा धैर्य और मानसिक संतुलन खो दिया है (11.24)। आपके विकराल दांतों और प्रलयकाल की अग्नि के समान प्रज्ज्वलित अनेक मुखों को देखकर, मुझे दिशाओं का ज्ञान ही नहीं रहा" (11.25)।

 अर्जुन कहते हैं कि देवता भयभीत हैं और समस्त लोक भयग्रस्त है। भय और सहायता की उम्मीद ध्रुवों का एक समूह बनाते हैं। यानी उम्मीद के पीछे भय छिपा होता है। परमात्मा, परिवार, मालिक या यहाँ तक कि खुद से भी सहायता की उम्मीद की जा सकती है। डर तब पैदा होता है जब हमें यह आशंका होती है कि कहीं से मदद प्राप्त नहीं होगी। जब सहायता की उम्मीद छोड़ दी जाती है, तो भय स्वतः ही गायब हो जाता है। देवता भी अपने लिए या अपने भक्तों के लिए श्रीकृष्ण के विश्वरूप से मदद मांग रहे हैं और इसलिए उनका डरना स्वाभाविक है।

 विश्वरूप में अर्जुन द्वारा देखे गए द्वंद्वों या ध्रुवों के समूह को समझने के लिए एक बहती हुई नदी सबसे अच्छा उदाहरण है। एक नदी के दो किनारे होते हैं और दोनों किनारे नदी के तल के रूप में विलय हो जाते हैं। कोई भी नदी एक किनारे के सहारे नहीं बह सकती। इसे हमेशा दो किनारों की जरूरत होती है जो विपरीत दिशाओं में दबाव डालते हैं। दूसरी ओर, यदि ये दोनों किनारे नदी के तल पर नहीं मिलते हैं, तो यह एक असीम गहरी घाटी होगी और नदी का अस्तित्व ही संभव नहीं हो सकता। हमारी इंद्रियां पानी में गहराई तक प्रवेश नहीं कर सकतीं और इसलिए नदी के तल का अनुभव नहीं कर पातीं। जब नदी विशाल होती है तो हमारी इंद्रियां दूसरे किनारे को भी देख नहीं पाती हैं। हम भी इस शक्तिशाली अस्तित्व में द्वंद्व के जोड़े की एक ध्रुवता को देख पाते हैं और दूसरी ध्रुवता को देखने में चूक जाते हैं। इसी तरह, हमारे सामने भी प्रकट दुनिया है जो हमेशा ध्रुवीय (नदी के दो किनारे) है और ये ध्रुवताएं अव्यक्त (नदी के तल) में एक हो जाती हैं और अर्जुन विश्वरूप में इसी तत्त्व को देख रहा है।

ਅਰਜਨ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਸਦੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਹੋਵੇ, ਤੇ ਜੇ ਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇ (6.37), ਤਾਂ ਕੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸਾਰਾ ਅਭਿਆਸ ਮੁੜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ (6.38)।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਯੋਗ ਵਿਚੋਂ ਅਸਥਿਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸਦਾ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾਸ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦਾ (6.40)। ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ੁੱਧ ਆਚਰਣ ਵਾਲੇ, ਜਾਂ ਧੰਨਵਾਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ (6.41), ਜਾਂ ਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਜਨਮ ਦੁਰਲਭ ਹੰੁਦਾ ਹੈ (6.42)। ਫਿਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਸੰਯੁਕਤ ਹੰੁਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਪੂਰਨਤਾ ਦੇ ਲਈ ਮਿਹਨਤ (ਅਭਿਆਸ) ਕਰਦਾ ਹੈ (6.43), ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਕਈ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਬਾਦ ਉਸ ਸਰਵਉੱਚ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ (6.45) ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (6.44)।

ਇਸ ਸਲੋਕ ਦੀ ਗੁੰਝਲਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਘੜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆਉਦਾਹਰਨ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਕ ਘੜਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁਝ ਥਾਂ ਘੇਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੇ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ। ਪਰ ਘੜੇ ਦੀ ਅਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਸਮੱਗਰੀ, ਜਿਵੇਂ ਖੁਸ਼ਬੂ ਆਦਿ, ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਘੜੇ ਦੇ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵੀ ਉਸ ਖੁਸ਼ਬੂ ਜਾਂ ਮਹਿਕ ਦੀ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਮਹਿਕ ਵਾਲੇ ਉਹ ਸਥਾਨ ਉਤੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਘੜਾ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ ਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆ ਜਾਣਗੀਆਂ।

ਇਸੇ ਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਉਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਘੜੇ ਦੀਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਅੰਦਰ ਵਾਲਾ ਸਥਾਨ ਆਤਮਾ ਹੈ ਤੇ ਬਾਹਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਰੀਰ ਅਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਤਾਂ ਆਤਮਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਲੈਂਦੀ ਹੈ (2.23)।

ਸਮਕਾਲੀਨ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਯਥਾਰਥ (Reality) ਦਾ ਗਣਿੱਤ ਮਾਡਲ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਲੱਗਪਗ 10 ਪਹਿਲੂ (Dimensions) ਹੰੁਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਸਾਡੀ ਤਿੰਨ ਪੱਖੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਘੜੇ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਆਸਾਨ ਹੈ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਹੁ-ਆਯਾਮੀ ਹੋਂਦਾਂ ਦੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਈ ਗੁਣ ਇੱਕ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਯਾਤਰਾਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।