आपल्या आयुष्यात कधीतरी असा एक क्षण येतो, जेव्हा आपले स्वतःचे बळ, आपली बुद्धी आणि आपले प्रियजनही आपल्याला संकटातून बाहेर काढू शकत नाहीत. अशा निराशेच्या क्षणी माणूस काय करतो? जेव्हा सर्व आधार सुटतात, तेव्हा कोणाला हाक मारावी? श्रीमद्भागवत पुराणातील 'गजेंद्र मोक्षा'ची कथा ही अशाच एका आर्त हाकेची आणि त्या हाकेला उत्तर देणाऱ्या भगवंताच्या असीम करुणेची आहे.

ही कथा आहे त्रिकुट पर्वतावर राहणाऱ्या गजेंद्र नावाच्या एका बलाढ्य हत्तीची. तो आपल्या कळपाचा राजा होता. हजारो हत्ती आणि हत्तिणींचा तो स्वामी होता. शक्ती, वैभव आणि परिवाराच्या गर्वात तो आपले जीवन व्यतीत करत होता. एके दिवशी, आपल्या परिवारासोबत तो एका सुंदर सरोवरात जलक्रीडा करण्यासाठी उतरला. पण त्या सरोवरात त्याचा मृत्यू दबा धरून बसला होता.

पाण्यात पाय टाकताच, एका महाकाय मगरीने (ग्राह) गजेंद्राचा पाय आपल्या जबड्यात पकडला आणि त्याला खोल पाण्यात खेचायला सुरुवात केली. गजेंद्राने आपल्या संपूर्ण शक्तीनिशी स्वतःला सोडवण्याचा प्रयत्न केला. त्याच्या कुटुंबाने, त्याच्या कळपानेही त्याला वाचवण्यासाठी प्रयत्नांची पराकाष्ठा केली. पण पाण्यात मगरीची शक्ती अफाट होती.

हा संघर्ष एक-दोन दिवस नाही, तर तब्बल एक हजार वर्षे चालला! हळूहळू गजेंद्राची शक्ती क्षीण झाली. त्याचे कुटुंबीय आणि मित्रपरिवारही त्याला वाचवू शकत नाही हे पाहून निराश होऊन निघून गेले. आता तो एकटा होता, मृत्यूच्या दारात उभा होता.

जेव्हा शारीरिक बळाचा अहंकार आणि नात्यांचा आधार गळून पडला, त्या पूर्ण निराशेच्या क्षणी गजेंद्राला त्याच्या पूर्वजन्माची आठवण झाली. पूर्वजन्मी तो राजा इंद्रद्युम्न नावाचा एक महान विष्णूभक्त होता. त्याला आठवली ती भगवंताची प्रार्थना.

त्याच क्षणी, त्या बलवान हत्तीने आपला सर्व अहंकार सोडून दिला आणि पूर्णपणे स्वतःला भगवंताच्या चरणी समर्पित केले. त्याने आपल्या सोंडेने सरोवरातील एक सुंदर कमळाचे फूल तोडले, ते आकाशाकडे उंचावले आणि अत्यंत आर्ततेने भगवंताचा धावा सुरू केला. ती केवळ प्रार्थना नव्हती, तर ती होती संपूर्ण शरणागती. "हे जगाच्या मूल कारणा, हे आदि-पुरुषा, मी तुला शरण आलो आहे, माझे रक्षण कर!" अशी ती हाक होती.

एका भक्ताची ही आर्त हाक वैकुंठात भगवान विष्णूंपर्यंत पोहोचली. आपल्या भक्ताला मृत्यूच्या दारात पाहून भगवान विष्णू क्षणभराचाही विलंब न लावता, आपल्या वाहनाला, गरुडालाही न बोलावता, स्वतः धावत त्या सरोवराच्या काठी प्रकट झाले.

त्यांनी आपल्या सुदर्शन चक्राने त्या मगरीचा शिरच्छेद करून गजेंद्राला मृत्यूच्या दाढेतून सोडवले. भगवंताच्या स्पर्शाने गजेंद्र शापमुक्त झाला आणि त्याला आपल्या राजा इंद्रद्युम्न या मूळ रूपात मोक्ष प्राप्त झाला. इतकेच नाही, तर मगरीच्या रूपात असलेल्या गंधर्वालाही शापातून मुक्ती मिळाली.

या भागात ऐका:

• गजेंद्र आणि मगर पूर्वजन्मी कोण होते आणि त्यांना शाप का मिळाला?

• एक हजार वर्षे चाललेल्या त्या जीवन-मृत्यूच्या संघर्षाचे वर्णन.

• गजेंद्राने देवाला शरण जाताना कोणती प्रार्थना म्हटली?

• भगवंत आपल्या भक्ताच्या एका हाकेवर कसा धावून आला?

ही कथा आपल्याला शिकवते की, जेव्हा भक्त अहंकाराचा त्याग करून शुद्ध अंतःकरणाने भगवंताला हाक मारतो, तेव्हा तो मदतीसाठी अवश्य धावून येतो. ही कथा आहे विश्वासाची, शरणागतीची आणि अंतिम मुक्तीची. नक्की ऐका.