Als dit jaar begint, is er nog hoop. Mogelijk blijft Nederland neutraal, net zoals in de eerste wereldoorlog. Wel is Amersfoort voorbereid op een grootscheepse evacuatie. De stad ligt aan de Grebbelinie en komt bij gevechtshandelingen in het schootsveld te liggen. 

Als evacueren inderdaad onvermijdelijk blijkt, belanden onze dagboekschrijvers Honoré Blijdenstijn en Witte Jan Vaatstra in Alkmaar. Daar opnieuw twee grote teleurstellingen. Eerst die vlucht van hun geliefde koningin Wilhelmina naar Engeland, vervolgens de snelle capitulatie. De heren kunnen er met hun verstand niet bij. Hoe is het mogelijk dat het Nederlandse leger stopt met vechten als de oorlog nog maar nauwelijks is begonnen? ‘Nu was de laatste hoop heen’. Eenmaal weer terug in Amersfoort raakt kweekschooldirecteur Blijdenstijn onder de indruk van het Duitse leger. ,,Dit waren geen brallende ijzervreters; dit waren eenvoudig mensen die hun plicht deden’’. Gepensioneerd beroepsmilitair en Ons Belang-bestuurder Witte Jan Vaatstra pakt de draad weer op. ,,Hoe we nu leven? Gewoon. Ik ga op de gewone uren naar kantoor, waar het niet druk is.’’

Beide senioren voelen zich aangetrokken tot de Nederlandse Unie, een beweging die voor de Duitsers het redelijk alternatief voor de NSB wil zijn. Blijdenstijn treedt toe tot een werkgroep.   

De Nazi’s laten meer en meer hun ware gezicht zien. De Jodenvervolging begint. ‘We treffen ze, waar we ze treffen kunnen’, klinkt het opzwepend uit de radio. Beide heren weten van wat er in Amsterdam gaande is en vinden daar ook wat van. Maar de aandacht gaat toch vooral naar de eigen besognes. Blijdenstijn kan de uitkomst van de schoolstrijd nog steeds niet verkroppen en hoopt dat de Nazi’s de politici ‘treffen’ die het gelijkschakelen van het christelijke onderwijs met zijn eigen openbaar onderwijs mogelijk heeft gemaakt. Vaatstra haalt zijn vooroorlogse gelijk met zijn waarschuwen tegen het bezuinigen op defensie.

De eerste geruchten over Kamp Amersfoort doen de ronde. Blijdenstijn: ,,Gruwelijke dingen vertelt Jeantje de Looze over ’t concentratiekamp Oud-Leusden. Kennissen van haar, die er vlak bij wonen horen soms ’s nachts ’t pijngebrul van gemartelden, die men met zwepen met knopen kastijdt. In dit kamp zouden reeds 2000 gevangen zitten. Dit alles komt uit de koker van een sensatiezuchtige oude vrijster en heeft dus nadere bevestiging nodig’’.

De oorlog escaleert. Amerika is niet langer meer neutraal na de Japanse verrassingsaanval eind 1941 op de Amerikaanse vloot. Blijdenstijn en Vaatstra volgen het wereldgebeuren op de voet en blijken ondanks de censuur en de propaganda verrassend goed op de hoogte. Hun grootse interesse gaat uit naar de ontwikkelingen rond Nederlands-Indie. Doelwit nummer 1 van de Japanners. 

Blijdenstijn acht het verstandig dat zijn Joodse bridgevriend niet langer meer aanschuift. Dat is met een pijnlijk gesprek duidelijk gemaakt. Als een niet-Joodse vervanger is gevonden, noteert hij: ‘C’est la vie’, het leven gaat door. De wachtkamer van het station is ‘verboden voor Joden’ verklaard. Vaatstra noteert: ,,Op het perron zag ik een tiental Joden, alleen in een hoekje, deels staande, deels ingedoken zittende op een bank. Op enige afstand stond een Joodse dame. Het vroor hard, de wind gierde ijzig over ’t perron. ’t Is onmenselijk. Ik schaamde me om de wachtkamer in te gaan.’’

Vrijwel alle Amersfoortse Joden zijn op transport gesteld, ook Blijdenstijns bridgevriend. Hij noteert: ,,Honger en dorst lijdend en kou! Vooral kou! In vuil en uitwerpselen, dagen en dagen achtereen voort schokkend, zonder rust, zonder slaap, zonder ventilatie …. er is nauwelijks iets afschuwelijkers te bedenken. Moge de dood hun genadig zijn en hen gauw uit hun ellende verlossen.’’  

De Engelsen voeren de druk op met bombardementen. Niet alleen in Duitsland. Het Amersfoortse spoorgebied en vliegveld Soesterberg worden gezien als strategische doelen. Beide heren vrezen voor hun huizen en zelfs voor hun levens. Het verzet grijpt meer en meer naar de wapens. De Nederlandse regering probeert vanuit Londen de ambtenaren aan te sturen en dreigt met sancties als orders niet worden opgevolgd. Blijdenstijn: ,,Ik heb mijn bekomst van zulke schuilkelderhelden met hun papieren dolkstoten. Een veilig en goedkoop heldendom! En om ’t zulke hansworsten naar de zin te maken, zou een ambtenaar alles wat hij heeft op ’t spel moeten zetten!.’’

Vaatstra: ,,Nu plukken wij de vruchten van die politiek van de democratische landen.

’t Is jammer dat ’t zo loopt, maar door onze laksheid en lamlendigheid – gevolg van te lange tijd van vrede en voorspoed – hebben we ’t eigenlijk niet anders verdiend.’’

Het jaar dat Duitsland verslagen wordt. Met deze verwachting gaan onze dagboekschrijvers 1944 in. De geallieerden rukken op, de Nazi’’s worden met de dag nerveuzer. Gespannen zijn ook onze dagboekschrijvers. Zij vrezen voor een bloedige ontknoping bij de Grebbelinie en dat Amersfoort dan alsnog in het schootsveld komt te liggen. Voorbereidingen voor een vlucht per fiets wordt getroffen. Als Radio Oranje op 5 september bekend maakt dat de bevrijding is begonnen, nemen NSB-ers het hazepad, onder wie de door de Nazi’s aangestelde burgemeester. De vreugde is van korte duur. Fake news. Deze dag gaat de geschiedenis in als Dolle disdag, maar bij wie werkelijk alle remmen los gaan zijn de Nazi’s. De wraakacties op de daden van verzet worden bizar gruwelijk in Amersfoort. Jonge mannen worden opgepakt en als slaven aan het werk gezet. 

Vaatstra: ,,Zij zeggen dat deze oorlog de strijd is tussen nationaal-socialisme en communisme, tussen een goed en een slecht volksbestaan. Ik zeg: Neen, om dictatuur of democratie, of sterker uitgedrukt: om slavernij of vrijheid.’’

De Nazi’s staan na een staking van het spoorwegpersoneel geen voedseltransporten meer toe naar het westen van het land. In Amersfoort passeren drommen uitgemergelde ‘voedselstrekkers’, van en naar de noordelijke provincies. Blijdenstijn: ,,Ontzettend wat deze mensen lijden! De meerderheid is vrouw of meisje. Een eresaluut aan deze heldinnen die alles trotseren om wat voedsel voor de kinderen en de andere achtergeblevenen binnen te halen.’’ 

Als de geallieerden Amersfoort naderen blazen de Nazi’s een groot aantal bruggen op. Ook de spoorbrug bij de Koppelpoort ondergaat dit lot. Vaatstra: ,,Op kantoor hebben we geprutteld dat het met onze bevrijding zo tergend langzaam gaat. De kinderen op straat zingen al: ‘Het hele Vaderland is vrij, behalve wij, behalve wij’.’’

De eerste dag van de bevrijding had voor de dagboekschrijvers hun laatste kunnen zijn. Beiden belanden in een vuurgevecht tussen Duitse soldaten en leden van het verzet. Als de vrede een feit is, bikken zij terug en kijken zij vooruit.