Het is het grootste mysterie in de geschiedenis van de Belgische kunst: waar is het in 1934 gestolen paneel van het Lam Gods verborgen? Bestaat het nog? Vlaanderen wil al jaren de ontknoping van dit detectiveverhaal weten.

Iedereen wil het Lam Gods zien. De Franse revolutionairen en de hertog van Wellington, Hitler en Eisenhower, Jules Michelet en Albert Camus, koning Frederik III van Pruisen en zijn collega Jozef II uit het Heilige Roomse Rijk. Door de kunst en de geschiedenis is het altaarstuk, dat in opdracht werd gemaakt voor de kathedraal van Gent (waar het in gerestaureerde staat te bewonderen is), een van de beroemdste kunstwerken ter wereld.

Deze 3,75 meter hoge polyptiek, bestaande uit vier vaste panelen en twintig beweegbare luiken, werd tussen 1424 en 1432 gemaakt door Hubert Van Eyck en zijn jongere broer Jan Van Eyck. Het Lam Gods is een meesterwerk van de westerse kunst vanwege zijn harmonie, ontwerp, voorstelling, lichtval en uitvoering, schreef historicus Jules Michelet erover. De jongste van de gebroeders Van Eyck, die de olieverftechniek perfectioneerde, voegde veel details toe, zelfs de maankraters op de maan, en bracht de mensen, dieren, bomen en bloemen die op dit altaarstuk rond Christus (het Lam) zijn afgebeeld tot leven. Het Lam offert zijn leven, gesymboliseerd door zijn bloed, en ziet hoe engelen, heiligen, geestelijken en notabelen naar hem toe komen om hem te aanbidden.

Behalve schoonheid bevat het werk ook veel mysterie. In de lucht boven de stad zijn bijvoorbeeld gezichten van mensen onderscheiden. Maar wie zijn het? Tijdens de restauratie werd op de kop van het lam een tweede paar oren ontdekt. Deze zouden het eerste paar in de zestiende eeuw hebben vervangen. Maar waarom?

Historici wijzen ook op het voortdurende rondzwerven van het altaarstuk. In 1566 namen de calvinisten de macht over in Gent. Beeldenstormers wilden het werk van Jan Van Eyck vernietigen. Maar het werd op het laatste moment door de katholieken verborgen. Twee eeuwen later liet de burgemeester van Gent op verzoek van Jozef II de twee eikenhouten schilderijen met de afbeeldingen van Adam en Eva verwijderen, omdat de keizer deze te naakt vond. In 1794 brachten de revolutionairen het veelluik naar het Louvre, waarna Wellington het in 1816 persoonlijk terugbracht naar Gent. Via de ene verkoop na de andere belandde een deel ervan vervolgens in handen van de Pruisische koning Frederik III en daarna kwam het terecht in het Bode-Museum in Berlijn.

Het is zo vaak rondgegaan dat het Lam Gods door de eeuwen heen het meest gestolen, verspreide en getransporteerde schilderij ter wereld is geworden. En het gaat niet alleen om oude geschiedenis. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden de overgebleven delen in Gent ingemetseld en in 1918 werden de overige panelen in Berlijn teruggevonden. De nazi’s namen het werk in beslag in 1940 en verstopten het in de zoutmijn van Altaussee in Oostenrijk. Toen de de nazi’s de zoutmijn vier jaar later wilden laten ontploffen, werd het altaarstuk gered door de Monuments Men, opgericht door de Amerikaanse generaal Eisenhower.

De bisschop van Gent ontving een brief waarin om losgeld van een miljoen Belgische frank werd gevraagd

In 1940 hadden de Duitsers echter niet op het gehele altaarstuk de hand kunnen leggen. Er ontbrak een paneel, dat tot op heden mist. Toen kerkdienaar Van Volsem op 11 april 1934 de Sint-Baafskathedraal in Gent opende, ontdekte hij dat er twee panelen waren gestolen: het paneel met de afbeelding van de Rechtvaardige Rechters [binnenkant] en het paneel met de afbeelding van Johannes de Doper [buitenkant].

De politie had weinig aanknopingspunten. Op de laatste dag van dezelfde maand ontving de bisschop van Gent echter een brief waarin om losgeld van een miljoen Belgische frank werd gevraagd, ondertekend met de initialen D.U.A. De bisschop ging het gesprek aan en D.U.A. stuurde hem vervolgens een ticket voor een bagagedepot toe van het station Brussel-Noord. Ter plaatse overhandigde de medewerker van het bagagedepot een groot rechthoekig pakket aan de politie, waarin het paneel van Johannes de Doper zat. D.U.A. was dus geen oplichter. Maar toen de medewerker gevraagd werd naar het uiterlijk van de persoon die het pakket had achtergelaten, wist hij zich weinig te herinneren; hij omschreef hem als een man van in de vijftig met een sikje. Dat was alles.

Nadat het eerste paneel was overhandigd, besloot de politie een stap verder te gaan en bood aan om op 14 juni via een tussenpersoon in Antwerpen het losgeld te betalen om het tweede paneel terug te krijgen. Ze stopten echter slechts vijfentwintigduizend frank in de envelop. De dief, woedend, overhandigde de Rechtvaardige Rechters niet en het onderzoek liep vast.

Eind november 1934, tijdens een politieke bijeenkomst in Dendermonde vond een van de vreemdste feiten uit de hele zaak plaats. Nadat een man genaamd Arsène Goedertier een toespraak had gehouden, kreeg hij een hartaanval. Deze voormalige kerkdienaar en betrouwbare bankier uit Wetteren gaf op zijn sterfbed toe dat hij de enige was die wist waar het paneel met de Rechtvaardige Rechters zich bevond. Hij sprak de woorden ‘in mijn kantoor, sleutel, kast, map ziekenfonds…’, blies zijn laatste adem uit en nam zijn geheim mee het graf in. In de hoop meer te weten te komen ging men op zoek naar de bewuste map in Goedertiers kantoor. Er zat een envelop in met kopieën van de dertien losgeldbrieven, maar nergens was ook maar een spoor van het schilderij te bekennen…

In 1939 verklaarde de rechtbank Arsène Goedertier als de dief van de schilderijen, maar het laatste woord was hierover nog niet gezegd. Zoals dat gaat, doen sindsdien allerlei theorieën de ronde. Er werd bijvoorbeeld beweerd dat het schilderij zich bevond in de grafkelder van Koning Albert I, die in februari 1934 was overleden. In 2018 kwamen sommigen met het idee dat er zich onder de Kalandebergstraat, een winkelstraat in Gent, een kleine tunnel bevond. Maar er zijn geen doorslaggevende bewijzen. In 1941 werd een bestelling geplaatst bij een kopiist, die het schilderij reproduceerde en een van de Rechtvaardige Rechters afbeeldde in de gedaante van koning Leopold III. Albert Camus laat een van de personages in zijn roman De val het originele paneel in een kledingkast verstoppen.

Het verhaal eindigt hier niet. Caroline Dewitte, magistraat bij het parket van Gent en al twintig jaar verantwoordelijk voor de zaak van de Rechtvaardige Rechters, bevestigt dat er in oktober 2024 opnieuw een huiszoeking werd uitgevoerd in Oost-Vlaanderen. ‘Er waren wel degelijk aanwijzingen,’ benadrukt ze, ‘maar het schilderij is niet gevonden. Het Openbaar Ministerie doet altijd onderzoek als er geloofwaardige informatie binnenkomt. We willen geen deuren sluiten, enerzijds omdat het een belangrijk werk is en anderzijds om in toekomstig onderzoek duidelijk te kunnen maken dat een locatie al is gecontroleerd.’

‘Gemiddeld zijn er per jaar twee of drie sporen om te onderzoeken’

‘We hopen het nog steeds te vinden,’ zegt ze. ‘Er is geen bewijs dat suggereert dat het vernietigd is.’ Hoewel er bij het parket van Gent geen actief onderzoek loopt naar de zaak van de Rechtvaardige Rechters neemt het natrekken van aanwijzingen die door burgers of amateurspeurders worden doorgegeven ongeveer vijf procent van de werktijd van de magistraat in beslag. ‘Gemiddeld zijn er per jaar twee of drie sporen om te onderzoeken. Ik ben niet alleen. Er zijn twee agenten van de federale politie in Gent die ervaring hebben en meewerken aan het dossier.’

De zaak is in Gent nog steeds springlevend. Naar aanleiding van de recente berichten over de huiszoeking in oktober heeft Dewitte nadere informatie ontvangen.

In zijn invloedrijke werk The Story of Art beschrijft Ernst Hans Gombrich het ‘onvermoeibare geduld’ van Jan Van Eyck, waarbij hij detail na detail toevoegde om ervoor te zorgen dat zijn schilderijen de wereld om hem heen weerspiegelden. Dit is wat de Vlaamse schilderkunst onderscheidt van de Italiaanse. Op het Italiaanse schiereiland schilderden Brunelleschi en zijn collega’s – die de olieverfschilderkunst nog niet onder de knie hadden – de werkelijkheid na door middel van lijnen en perspectieven in plaats van minuscule details. Wie weet zal de opeenstapeling van aanwijzingen, details, verhoren, huiszoekingen en het onvermoeibare geduld van magistraten ons, in de geest van Jan Van Eyck, op een dag weer naar de Rechtvaardige Rechters leiden. 

In Nederland blijken kinderen tegenwoordig kleiner te zijn dan hun ouders, terwijl de Nederlandse man in twee eeuwen 18 centimeter gegroeid is en nu de langste ter wereld is. Waarom die lengte nu weer afneemt is nog niet helemaal duidelijk.

Het is lastig om de fysieke gezondheid van een land of een regio te bestuderen, aangezien er nauwelijks consistent verzamelde indicatoren van gezondheid voorhanden zijn. Maar in ons recente onderzoek hebben we gekeken naar het duidelijke verband tussen de gezondheid van een bepaalde bevolkingsgroep en één simpel, veelvuldig vastgelegd gegeven: lichaamslengte.

Lichaamslengte is gedurende vrijwel de hele geschiedenis van de mens min of meer een constante geweest. Tot 1800 schommelde de gemiddelde lichaamslengte in Europa tussen de 1 meter 65 en de 1 meter 70, maar in de laatste tweehonderd jaar is er iets opmerkelijks gebeurd: de gemiddelde lengte is, over de hele wereld, maar met name in Europa, spectaculair toegenomen. In veel Europese landen is de gemiddelde lengte met meer dan 15 centimeter toegenomen, en dat is met name goed te zien in Nederland; de gemiddelde Nederlandse man is gegroeid van 1 meter 66 in 1810 tot 1 meter 84 anno nu, een toename van 18 centimeter in minder dan twee eeuwen. Op dit moment zijn Nederlandse mannen de langste ter wereld.

Hoewel DNA zonder meer een rol speelt bij lichaamslengte, kan zo’n enorme verandering bij een hele bevolking niet worden verklaard aan de hand van enkel de evolutie – want als dat het geval was, zouden we deze verandering van lichaamslengte terugzien over een veel langere periode.

In Nederland is er, net als in een groot deel van de rest van de wereld, de afgelopen tweehonderd jaar sprake geweest van een enorme verbetering van de levensstandaard, op alle vlakken: van een afname van oversterfte en besmettelijke ziekten tot een grotere beschikbaarheid van kwalitatief hoogstaand voedsel. De snelle toename van de lichaamslengte laat dan ook een duidelijk verband zien tussen leefomstandigheden en een gezondere, langere bevolking.

Tijdens onze ontwikkeling worden zowel lichaamslengte als gezondheid bepaald door deels dezelfde factoren, waarvan voeding de belangrijkste is. Om te groeien en gezond te zijn moeten mensen hun lichaam voorzien van voedingsstoffen. Maar het kan zijn dat andere lichaamsfuncties meer energie nodig hebben, waardoor de voedingsstoffen niet kunnen worden gebruikt voor groei; factoren als ziekte, stress of zware lichamelijke arbeid kunnen allemaal resulteren in een minder lange bevolking.

Recente onderzoeken hebben aangetoond dat in het Nederland van de negentiende eeuw langdurige of terugkerende ziekten samenhingen met een geringere lichaamslengte onder volwassenen, terwijl minder langdurige, eenmalige periodes van ziekte de groei juist bevorderden. De reden daarvan is vermoedelijk dat minder ernstige ziekten zorgden voor een betere immuniteit tegen toekomstige infecties.

De dood van ouders, met name van de moeder, leidt tot een geringere lichaamslengte

Verder is gebleken dat de dood van ouders, met name van de moeder, leidde tot een geringere lichaamslengte. Bij heel jonge kinderen is de verklaring hiervoor vermoedelijk dat ze afhankelijk waren van hun moeder voor voeding. Het ging echter ook op voor oudere kinderen, wat erop duidt dat het immens veel stress oplevert als een van de belangrijkste zorgverleners overlijdt.

Opmerkelijk genoeg bleek het verlies van een moeder bij kinderen te leiden tot een geringere lichaamslengte – zowel in Nederland als elders – terwijl dat niet opging voor het verlies van een vader. Mogelijk is dat het gevolg van de verschillende genderrollen bij de zorg voor kinderen in deze periode.

Over het algemeen genomen kan lengte worden gezien als een weerspiegeling van de kwaliteit en de kwantiteit van het voedsel dat mensen tot zich hebben genomen – en van de afwezigheid van stressfactoren die de energie van die voeding wegnemen – vanaf de geboorte tot aan het einde van de puberteit.

Bij het meten van de gezondheidstoestand van volwassenen is lengte een ingewikkelder gegeven. Vandaag de dag hebben mensen van meer dan gemiddelde lengte – en met name mannen – over het geheel genomen een geringere kans om te overlijden. Daarentegen hebben extreem lange mannen (1 meter 90 of langer) een net iets groter risico om te overlijden, voornamelijk omdat ze een grotere kans hebben op verschillende soorten kanker. Men vermoedt dat dit iets heeft te maken met de lichaamsmassa; langere lichamen hebben meer cellen en meer celdelingen, wat betekent dat er meer kans bestaat dat daar verstoringen optreden. Langere mensen nemen meestal ook meer calorieën tot zich, wat ook een rol zou kunnen spelen.

De bevindingen van onderzoek naar bevolkingen uit vroeger tijden (dat wil zeggen, van voor de Eerste Wereldoorlog) maken het nog complexer: langere mensen, en dit geldt zowel voor mannen als voor vrouwen, overleden over het algemeen op jongere leeftijd, zelfs als ze naar hedendaagse maatstaven relatief klein waren (zoals vrouwen van 1 meter 55).

Die hogere sterftecijfers waren vermoedelijk te wijten aan het feit dat kleinere mensen minder calorieën nodig hebben dan hun langere leeftijdgenoten. In perioden van schaarste, die in het verleden gebruikelijker waren, liepen kleinere mensen dan ook minder risico om ondervoed te raken.

Onder bevolkingen uit vroeger tijden overleden ook meer mensen aan besmettelijke ziekten dan tegenwoordig, en de combinatie van die twee factoren betekende een verhoogd overlijdensrisico voor langere mensen.

is ons voedingspatroon verslechterd? Belemmert obesitas bij kinderen de groei?

Ons onderzoek richtte zich primair op het belang van de factor lichaamslengte bij onderzoek naar het verleden, maar het heeft ook belangrijke implicaties voor de gezondheidszorg van vandaag de dag, vooral in gebieden die lastig te bereiken of in kaart te brengen zijn. Momenteel verzamelt de WHO gegevens over dwerggroei, dus of kinderen al dan niet achterblijven bij wat als een gezonde groeicurve wordt beschouwd. Deze gegevens worden algemeen gebruikt om een inschatting te maken van de mate van ondervoeding in een bepaald land of een bepaalde regio.

In Nederland zijn kinderen tegenwoordig kleiner dan hun ouders, maar het is onduidelijk waardoor de reuzen van de moderne wereld weer beginnen te krimpen. Dat roept een aantal serieuze vragen op: is ons voedingspatroon verslechterd? Belemmert obesitas bij kinderen de groei?

Door te ontrafelen waarom bevolkingen langer worden – of juist krimpen – kunnen we meer inzicht krijgen in de gezondheid op landelijk niveau, in plaats van op individueel niveau.