فصل پنجم، فصل آخر از دفتر اول (حکایتِ آغازِ اعزامِ محصل به اروپا) است که اختصاص دارد به مشغولیاتِ ذهنی محصلان در برخورد با تمدن و تجدد غربی. موضوعاتی که در این فصل مطرح می‌شود  جنبه داستان و حکایت ندارند بلکه به مسایل کلی‌تر و تحلیلی‌تر می‌پردازیم.