In het nieuwe pensioenstelsel voeren pensioenuitvoerders risicopreferentieonderzoeken uit. Deze onderzoeken geven pensioenfondsen en verzekeraars inzicht in de mate waarin deelnemers bereid en in staat zijn om risico te nemen rondom hun pensioen. Over het afnemen van deze onderzoeken is in de wetenschap al veel gezegd en geschreven. Maar hoe benut je de uitkomsten hiervan om het beleggingsbeleid zo vorm te geven dat het de welvaart van deelnemers optimaal ondersteunt?

Anne Balter, universitair hoofddocent aan Tilburg University, stelde zichzelf deze vraag. Samen met collega-onderzoekers Javier Garcia en Nikolaus Schweizer deed zij hier onderzoek naar. Hoofdeconoom Rogier Potter van Loon van TKP is zelfverklaard fan van dit onderzoek waarin heterogeniteit centraal staat. Hij ziet dat de verschillen binnen de groep deelnemers enorm zijn: de ene deelnemer kan wel tien keer meer of minder risicoavers zijn dan de andere.

Heterogeniteit is dus een cruciale factor, zeker wanneer alle uiteenlopende voorkeuren moeten worden vertaald naar een gezamenlijk beleid. In deze podcast bespreekt gespreksleider Saskia ter Ellen het onderzoek met Balter en Potter van Loon. Een belangrijke bevinding is dat de welvaartseffecten voor deelnemers vooral bepaald worden door verschillen in risicopreferenties, en niet zozeer door inkomensprofielen. Dat inzicht is essentieel bij het zoeken naar een werkbaar compromis.

De solidariteitsreserve is een collectief element in het nieuwe pensioenstelsel. Het zorgt ervoor dat pensioenfondsen in staat zijn om pensioenvermogens en -uitkeringen aan te vullen. Bijvoorbeeld bij (dreigende) verlagingen van pensioenuitkeringen. Sliem el Ela deed in het kader van zijn promotie onderzoek naar deze reserve. Volgens El Ela zorgt de manier waarop veel pensioenfondsen de reserve inrichten ervoor dat kenmerken van een omslagelement terugkomen in het nieuwe stelsel.

Bij een omslagelement van jong naar oud is er een verschil tussen het financieel nadeel van de deelnemers in het eerste deel van hun levensloop en een later financieel nadeel. Dat is onder meer het geval bij de AOW, waarbij werkenden de pensioenen betalen van gepensioneerden. In een paper waaraan El Ela werkte met Servaas van Bilsen, Roel Mehlkopf en Stephan van Stalborch, hebben de ze vooral gekwantificeerd hoe groot dit omslagelement is.

Volgens Jan Bonenkamp, teammanager ALM bij APG, is het belangrijk dat onderzoek plaatsvindt naar de financiële stromen die in en uit de solidariteitsreserve vloeien. Deze reserve is namelijk een collectief vermogen binnen het nieuwe pensioencontract dat niet toebedeeld is aan persoonlijk vermogen. Gespreksleider Saskia ter Ellen bespreekt met El Ela en Bonenkamp de belangrijkste conclusies uit het onderzoek.

In het nieuwe pensioenstelsel speelt de risicohouding een belangrijke rol. Aan de hand hiervan bepaalt een pensioenfonds het beleggingsbeleid. Een fonds is daarom verplicht om een risicopreferentieonderzoek te houden dat inzicht geeft in de mate waarin pensioendeelnemers beleggingsrisico kunnen en willen lopen. Daarbij zijn de risicotolerantie en het risicodraagvlak relevant. Bij de risicotolerantie gaat het om hoeveel risico deelnemers willen nemen om hun pensioendoel te bereiken en bij het risicodraagvlak om het risico dat ze kunnen dragen gegeven hun financiële situatie.

Raun van Ooijen is onderzoeker en universitair docent aan de Rijksuniversiteit Groningen en het Universitair Medisch Centrum Groningen. Hij deed onderzoek naar een betrouwbare manier om het risicodraagvlak van pensioendeelnemers te meten, waarbij ook hun menselijk kapitaal werd meegenomen. Dit gebeurde in samenwerking met Rob Alessie, Marike Knoef en Gonzalo Paz-Pardo. Op welke definitie van risicodraagvlak kwamen ze uit? En hoe wordt hier vanuit de praktijk naar gekeken? Gespreksleider Saskia ter Ellen bespreekt dit met Van Ooijen en Anne Kock, bestuurder bij Pensioenfonds PGB.

Kock ziet een grote correlatie tussen de risicotolerantie en het risicodraagvlak. Zo voelt iemand die minder risico kan nemen dat vaak al zelf aan. Daardoor zal deze persoon ook een lagere risicotolerantie hebben. Van Ooijen vertelt verder dat zijn onderzoek bevestigt dat het menselijk kapitaal een groot onderdeel is van het vermogen van mensen, waarbij er grote verschillen zijn tussen groepen. Dit impliceert dat het belangrijk is om in het pensioenbeleid met deze verschillen rekening te houden. Ziet Kock deze verschillen ook bij Pensioenfonds PGB en hoe gaat het fonds hiermee om in de praktijk?

Door een aanpassing van het beleggingsbeleid tijdens de opbouw van pensioen is het mogelijk om pechgeneraties onder gepensioneerden te voorkomen. Antoon Pelsser is in deeltijd hoogleraar Finance en Actuariële Wetenschappen aan Universiteit Maastricht. Hij onderzocht samen met Luke Servat, Rob van den Goorbergh en Mark Irwin hoe dit mogelijk is zonder dat vermogenstransfers tussen generaties nodig zijn.

Een belangrijke rol is hierbij weggelegd voor de nutsfunctie. Deze modelleert hoe gelukkig of ongelukkig deelnemers zijn met de uitkomst van hun pensioenbelegging, oftewel het ‘nut’ dat ze eraan beleven. In de nutsfunctie die pensioenfondsen nu hanteren, kijken deelnemers alleen maar naar hun eigen pensioen, onafhankelijk van dat van anderen. Pelsser observeert dat deelnemers in de praktijk de hoogte van hun pensioen juist meten ten opzichte van de generaties om hen heen. Hij onderzocht hoe het beleggingsbeleid zou veranderen als je dit expliciet modelleert door de nutsfunctie aan te passen.

Chantal de Groot, Team Leader Client Servicing bij Ortec Finance, is enthousiast over het onderzoek en vindt dit een goed startpunt. Gespreksleider Saskia ter Ellen gaat in deze podcast met Pelsser en De Groot in gesprek over hoe een aanpassing in de nutsfunctie in de praktijk leidt tot een ander beleggingsbeleid, dat voor jongere deelnemers voorzichtiger is dan zonder die aanpassing. De Groot en Pelsser bespreken verder het belang om rekening te houden met de overgang naar het nieuwe pensioenstelsel en de invloed daarvan op het beleggingsbeleid.

De pensioensector heeft traditioneel een sterke focus op techniek. De nadruk ligt daarom vaak op cijfers. Prof. dr. Lisa Brüggen en prof. dr. Bas Werker benadrukken juist het belang van woorden én cijfers: ze moeten in overeenstemming zijn en één verhaal vertellen. Dit was de hoofdboodschap tijdens hun dubbele inaugurele rede aan Tilburg University op 16 mei 2025. Ze spraken deze uit wegens hun door Instituut Gak gefinancierde leerstoelen.

Brüggen en Werker vinden dat de communicatie over pensioenen momenteel nog te ingewikkeld is. In deze podcast gaat gespreksleider Saskia ter Ellen hierover met de twee hoogleraren in gesprek. Zo vertelt Brüggen dat het ontzettend belangrijk is dat pensioenaanbieders de voorkeuren van hun deelnemers goed begrijpen. Ook richten ze hun organisatie het beste in vanuit de deelnemer en niet vanuit de interne processen of de techniek.

Werker noemt in de podcast de heersende opvatting dat communicatie de techniek onvoldoende zou begrijpen. Hij geeft aan dat we het dan te ingewikkeld hebben gemaakt. Niet de instrumenten – met termen als spreiden, solidariteitsreserve en beschermingsrendementen – maar de wensen van deelnemers zouden het beginpunt moeten zijn. Daardoor weet je waarin je ze kunt meenemen en welke afwegingen er allemaal zijn rond de pensioenuitkomsten.

De wetenschappers gaan verder in op het onderzoek dat ze gaan doen vanuit hun nieuwe leerstoelen. Zo zal Brüggen onder de loep nemen welke mogelijkheden er zijn voor meer maatwerk in pensioencommunicatie. Mogelijk kunnen pensioenaanbieders hiermee beter aansluiten bij de behoeftes van deelnemersgroepen. Werker wil daarnaast kijken hoe je met de verschillen tussen deelnemers rekening kunt houden zonder in te boeten op collectiviteit en solidariteit.

Deze podcast komt in de plaats van een boekje met een redetekst, zoals dat meestal verschijnt bij een inaugurele rede.

De cijfers liegen er niet om. Een substantiële groep Nederlanders – ongeveer één op de vijf – vermijdt actief pensioeninformatie. Zij nemen een actieve beslissing om deze informatie te vermijden, op dezelfde manier als bijvoorbeeld zorgmijders: mensen die eigenlijk naar de dokter zouden moeten gaan, maar dit nalaten. Kène Henkens is hoofd van een onderzoeksgroep op het gebied van werk en pensioen bij het NIDI en hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij deed samen met zijn collega Harry van Dalen onderzoek naar wie pensioeninformatie vermijdt.

Uit hun onderzoek komen drie factoren naar voren die de kans op het vermijden van pensioeninformatie vergroten: zorgen hebben over je pensioen, problemen hebben met het begrijpen van alle complexiteit rondom pensioen en weinig vertrouwen hebben in de pensioensector. Kan er iets worden gedaan aan de oorzaken van dit probleem en is beleid hierop mogelijk? Gespreksleider Saskia ter Ellen gaat hierover in gesprek met Kène Henkens en Corine Schep, productmanager pensioen bij a.s.r.

Schep geeft aan dat het voor de pensioensector belangrijk is dat hier aandacht voor is. Er wordt veel van de sector verwacht, onder andere op het gebied van keuzebegeleiding van deelnemers. Welke rol kunnen werkgevers spelen in het bereiken van mensen die pensioeninformatie vermijden? En waarom is het belangrijk dat de default van pensioenproducten goed ingericht is? Schep en Henkens hebben het over de mogelijkheden en onmogelijkheden en het belang van benoemen dat dit iets is om over na te denken.

Netspar bestaat op 1 april 2025 twintig jaar. Tijdens het Jubileumcongres Pensioen & Wetenschap in Den Haag hebben we een bijzondere aflevering opgenomen van onze podcast. In deze jubileumpodcast gaat gespreksleider Saskia ter Ellen, directeur kennisdeling bij Netspar, in gesprek met de vier keynotesprekers van het congres. Ze bieden vier verschillende perspectieven op de toekomst van pensioen.

De volgende keynotesprekers en perspectieven komen aan bod:

Petra Hielkema: Europese uitdagingen

“De uitdaging in Europa is het pensioengat. 20 procent van de Europeanen heeft het risico dat ze in armoede gaan leven tijdens hun pensioen. In een welvarend deel van de wereld als de EU is dat veel te veel.”

Petra Hielkema is voorzitter van EIOPA, de Europese Autoriteit voor verzekeringen en bedrijfspensioen.

Prof. John G. Lynch, jr.: interacties tussen systeem en individu

“Het argument voor systeemverandering is dat je grotere effecten hebt op het sociale welzijn door niet op het individu te rekenen om zijn of haar eigen problemen op te lossen.”

Prof. John G. Lynch, jr. is Distinguished Professor aan de Universiteit van Colorado en oprichter van het Center for Research on Consumer Financial Decision Making.

Prof. mr. Lokke Moerel: technologische weerbaarheid

“Inmiddels is het zo dat je niet alleen je informatie moet beveiligen, maar ook al je systemen en netwerken. En ook dat je als pensioenfonds ‘resilient’, dus weerbaar moet zijn. Dat gaat veel verder dan ICT-beveiliging.”

Prof. mr. Lokke Moerel is senior of counsel bij Morrison & Foerster en hoogleraar Global ICT aan Tilburg University.

Prof. dr. Kim Putters: solidariteit en collectiviteit, nu en in de toekomst

“Een stevige en sterke economische basis is belangrijk voor al onze collectieve voorzieningen en zeker ook voor pensioen.”

Kim Putters is voorzitter van de Sociaal-Economische Raad en universiteitshoogleraar Brede Welvaart aan Tilburg University.

Het pensioenstelsel in Nederland is in het algemeen goed geregeld. De armoede onder ouderen is laag en met veel mensen gaat het heel goed. Toch is er ook een kwetsbare groep met wie het minder goed gaat, zegt Olaf Simonse, onderzoeker en adviseur bij het Kenniscentrum Psychologie en Economisch Gedrag. Deze groep is niet financieel weerbaar op hun oude dag. Met andere woorden: ze zijn niet in staat om financiële schokken op te vangen zonder dat ze in de problemen komen.

Wat zijn belangrijke factoren als het gaat om financiële weerbaarheid en hoe hangen ze samen? En welke interventies zijn mogelijk om financiële weerbaarheid te vergroten? Dat zijn vragen die naar voren komen in deze podcast onder leiding van Saskia ter Ellen. Daarin schuift naast Simonse ook Tarik Uçar aan. Hij is uitvoerend bestuurder bij Pensioenfonds Schoonmaak, een fonds waar één op de drie gepensioneerden geen volledige AOW krijgt en soms ook geen AIO-aanvulling vanuit de overheid.

Uçar wijst erop dat de oorzaak van de financiële kwetsbaarheid vaak al teruggaat tot de jaren zestig en zeventig. Daarnaast geldt voor overheidsregelingen als de AIO-aanvulling een aanvraagvereiste, hoewel vaak al bekend is of iemand ergens recht op heeft. Simonse legt uit waarom de vervangingsratio, een veelgebruikte maatstaf voor financiële weerbaarheid, niet voldoet. Ook gaat hij in op het lopende onderzoek naar hoe we deze weerbaarheid vergroten op weg naar de oude dag.

De AOW-leeftijd en de levensverwachting van mensen zijn aan elkaar gekoppeld. Daarbij hangt de verhoging van deze leeftijd af van nationale projecties die zijn gebaseerd op de levensverwachting van de gehele bevolking, die gemiddeld gezien over de tijd steeds hoger wordt. Hoe hangt dit samen met de levensverwachting van verschillende sociaal-economische groepen? Wilma Nusselder, universitair docent op het Erasmus MC en Anja De Waegenaere, professor of Actuarial Science and Accounting aan Tilburg University onderzochten dit. Ze keken hierbij met name naar opleidingsverschillen.

In deze podcast deelt Anja De Waegenaere een opvallende uitkomst van dit onderzoek met gespreksleider Saskia ter Ellen en directeur Arjan Vliegenthart van het Nibud: aangezien de stijging in levensverwachting voor lageropgeleiden langzamer gaat dan voor hogeropgeleiden, zijn lageropgeleiden bij een verhoging van de AOW-leeftijd relatief gezien slechter af. Bovendien hebben zij voor hun pensioenleeftijd gemiddeld gezien al niet meer zo’n goede gezondheid, terwijl hogeropgeleiden in verwachting juist wel nog verschillende jaren in goede gezondheid van hun pensioen kunnen genieten.

Vliegenthart noemt dit een brisante conclusie, die een prominentere rol zou mogen spelen in het huidige pensioendebat. Wat zijn de consequenties van beleidsaanpassingen voor de kwetsbare groepen in de samenleving? Welk beleid zou hierop kunnen inspelen? En hoe kunnen mensen uit verschillende disciplines – zoals econometristen, juristen en arbeidsdeskundigen – samen op zoek gaan naar een oplossing voor dit complexe vraagstuk?

Niet iedereen in Nederland bouwt voldoende pensioen op. Afhankelijk van de definitie gaat het om ongeveer 10 tot 25 procent van de werkenden in Nederland, meer dan twee miljoen mensen. Volgens hoogleraar pensioenen Bastiaan Starink aan Tilburg University is dit een groep waarvan we weten dat ze kwetsbaar zijn op hun oude dag. Hoe kunnen we dit voorkomen en ervoor zorgen dat ze een adequate pensioenopbouw realiseren?

In deze podcast onder leiding van Saskia ter Ellen schuift Starink aan bij Annemieke Visser-Brons, Chief Commercial Officer bij Athora. Zij herkent zich in het beeld van werkgevers waar te weinig of geen pensioen wordt opgebouwd. Daarnaast zijn er veel zelfstandigen zonder personeel die geen adequate pensioenopbouw realiseren.

Visser-Brons benadrukt dat de discussie hierover ingewikkeld is. Zo zijn er soms goede redenen om tijdelijk minder pensioenpremie in te leggen. Tegelijk is het ontzettend belangrijk om op tijd te beginnen pensioen op te bouwen. Ontdek in deze podcast de opties die Starink en zijn collega-onderzoekers voorstellen voor een adequate pensioenopbouw, waaronder een pensioenplicht voor alle werkenden. Hoe kijkt Visser-Brons hiernaar vanuit de praktijk?