سه‌گانه‌ی ‌جنگ ظفار (۲) - ایران چگونه وارد جنگ شد؟

تو دهه‌ی ۱۹۷۰، خلیج فارس صحنه‌ی یکی از پیچیده‌ترین درگیری‌های جنگ سرد بود. جنگ در عمان، به ویژه در منطقه‌ی ظفار، به سود کمونیست‌ها پیش می‌رفت. همون‌جور که تو اپیزود پیشین مدبویز گفتیم، تروریست‌های مارکسیست-لنینیست ظفار با پشتیبانی مستقیم شوروی، یمن جنوبی، چین و باقی کشورهای کمونیستی جهان کنترل بخش‌های بزرگی از جنوب عمان رو به دست گرفته بودند. این پیشروی نه تنها سلطنت جوان قابوس رو تهدید می‌کرد، بلکه می‌تونست کمونیست‌ها رو در موقعیتی قرار دهد که بر تنگه‌ی هرمز، این شاهراه حیاتی صادرات نفت جهان دست پیدا کنند.

تصور کنید: شورشیانی که شاه اونا رو «وحشی‌تر از کمونیست‌ها» توصیف می‌کرد، کنترل ساحل مقابل تنگه رو به دست بیاورند. 

این امری نبود که ایران، به عنوان قدرت برتر منطقه، بتونه تحمل کند. شاه که خودش رو نگهبان خلیج فارس می‌دانست، نمی‌تونست اجازه بده کمونیسم مانند خوره‌ای به قلب منطقه نفوذ کنه و امنیت صادرات نفت ایران که بیش از ۹۰ درصد درآمد کشور رو تشکیل می‌داد، به خطر بندازه.

سلطان جوان عمان، قابوس بن سعید، مسیر اصلاحات و ترقی کشور رو در پیش گرفته بود اما در برابر بحران ظفار، دست‌بسته بود. شورشیان با تاکتیک‌های چریکی، حملات غافلگیرانه و حمایت خارجی، ارتش کوچک عمان رو زمین‌گیر کرده بودند. متحدان سنتی قابوس، یعنی انگلیسی‌ها هم کمک شایانی روی زمین ارائه نمی‌کردند. سلطان قابوس در این زمان در خاطراتش نوشت که بدون کمک خارجی، سقوط سلطنتم اجتناب‌ناپذیر است.

بحران عمیق‌تر شد وقتی شورشیان در سال ۱۹۷۲ کنترل شهرهایی مانند راکیوت رو به دست گرفتند و حتی به سمت مسقط، پایتخت، پیش‌روی کردند. سلطان قابوس دست به دامن عرب‌ها و شیخ‌نشین‌ها شد. اون از عربستان سعودی، امارات متحده عربی، کویت و دیگران درخواست کمک کرد. عربستان کمک مالی و تسلیحاتی محدودی ارایه داد، اما از اعزام نیرو خودداری کرد. امارات و کویت هم ترجیح دادند در حاشیه بمانند. تنها اردن بود که با اعزام نیرویی برای آموزش ارتش عمان، یک پشتیبانی جدی از خود نشان داد. این کمک‌ها البته که کافی نبود. تمام درب‌ها به روی عمان بسته بود به جز یک در، دری که به پدر منطقه، بزرگ منطقه و قدرت اصلی منطقه می‌رسید: ایران در عصر محمدرضا پهلوی. شاه با موفقیت در پیش‌برد دکترین نیکسون، آماده می‌شد تا نقش «پلیس خلیج فارس» رو در حفظ ثبات این منطقه از جهان نشان بدهد و اکنون ظفار رو هم فرصتی برای نمایش قدرت می‌دید.

درخواست‌های سلطان قابوس از تهران برای دستگیری و کمک، به فوریت از سوی ایران اجابت می‌شد. نخستین سفر خارجی قابوس به عنوان سلطان، در اکتبر ۱۹۷۱ به ایران بود، جایی که در جشن‌های ۲۵۰۰ ساله امپراتوری ایران شرکت کرد و با شاه ملاقات کرد. این دیدار زمینه‌ساز همکاری شد. شاه که آماده‌ی نجات منطقه از چنگال کمونیسم بود، سخاوت ایران رو به عمان نشان داد. کمک‌ها از سال ۱۹۷۲ آغاز شد و به آرامی گسترش یافت اما مسیر مشارکت ایران در جنگ عمان، چندان هم که فکر می‌کنید هموار نبود. از کمک‌های فنی و لجستیکی و آموزشی تا اعزام رسمی نیروهای ارتش شاهنشاهی به خط مقدم نبرد با کمونیست‌های ظفار، مسیری چند ساله پیموده شد اما بسیار حساب‌شده و سیاست‌مدارانه.

اپیزود ۷۴ پادکست مدبویز در ادامه‌ی چندگانه‌ی جنگ ظفار، این مسیر رو بررسی می‌کند. این دومین قسمت از مجموعه‌ای است که داستان کامل این جنگ فراموش‌شده رو روایت می‌کند: از ریشه‌های شورش در ۱۹۶۵ تا اوج درگیری‌ها در دهه ۱۹۷۰، و هنوز به پایان نرسیده؛ قسمت‌های پسین این چندگانه، جزییات بیش‌تری از عملیات نهایی و پیامدهای منطقه‌ای رو پوشش خواهند داد.

در این اپیزود، دشواری‌های حضور نظامی ایران در عمان، دلیل و چرایی این مداخله (از جمله ترس از نفوذ شوروی و حفاظت از منافع نفتی) و البته نگاه‌های منطقه‌ای و جهانی به آن رو در اوج جنگ سرد بررسی کرده‌ایم. کشورهای عربی مانند عربستان با تردید به دخالت ایران می‌نگریستند، در حالی که آمریکا اون رو بخشی از استراتژی ضدکمونیستی می‌دانستند. این اپیزود، پاسخی به این پرسش است که چرا ایران، عمان رو نجات داد؟ آیا این فقط یک کمک برادرانه بود یا بخشی از جاه‌طلبی‌های شاه برای تسلط بر خلیج فارس؟

 پنجم آبان ۲۵۸۴ / ۱۴۰۴

گوینده: مجتبی حصامی

نویسنده: ساسان آقایی

یادبود این شماره: صدراعظمی امیرکبیر

تقدیم شماره ۷۴ به: هوشنگ نهاوندی

 * منابعی که در نوشتن این اپیزود از اون‌ها استفاده شده، در زیر لیست میشه:

منابع انگلیسی:

1.     Book: The Emergence of States in a Tribal Society / Uzi Rabi

2.     Book: Statebuilding and Counterinsurgency in Oman / James Worrall

3.     Book: Nixon, Kissinger, and the Shah: The United States and Iran in the Cold War / Roham Alvandi

4.     Book: The Memoirs of Richard Nixon

منابع فارسی:

5. مجموعه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی هاروارد / حبیب لاجوردی و ضیاء صدقی

6. کتاب «شورش ظفار و نقش ایران» / ابراهیم نوروزی‌درونکلا و محمدجواد آسایش‌زارچی

7. کتاب «سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی» / عبدالرضا هوشنگ مهدوی

8. کتاب «دیکتاتوری و توسعه‌ی سرمایه‌داری در ایران» / فرد هالیدی

9. کتاب «ایران؛ ابرقدرت قرن؟» / یوسف مازنی

10. کتاب «پرواز عقاب‌ها» / امید کریمی

11. مقاله‌ی آکادمکیک «زمینه‌های مداخله نظامی دولت پهلوی دوم در بحران ظفار» / محمدجعفر چمنكار

12. مقاله‌ی آکادمیک «چگونگی موضع‌گيری ايران در برابر تشكيل كنفدراسيون شيوخ جنوب خليج فارس» / محمدجعفر چمنكار

13. مقاله‌ی آکادمیک «تحلیل سیاست رژیم پهلوي در منطقه خلیج فارس» / امیرحسین وزیریان

14. مقاله «ناگفته‌های جنگ ظفار» / محمدجعفر چمنكار

15. کتاب «وقایع جنگ ظفار و خاطرات رزمندگان ایرانی شرکت کننده در عملیات آزادسازی منطقه ظفار» / رضا كبيريان دهكردی

16. کتاب «همراه با انقلابیون ظفار» / تقی شامخی

17. کتاب «یادداشت‌های جنگ ظفار» / مجبوبه افراز و رفعت افراز

18. جزوه «آغاز دهمین سال انقلاب ظفار جنبش آزادیبخش ظفار» / کمیته فلسطین اتحادیه انجمن اسلامی دانشجویان

موسیقی‌ها: 

1.     آهنگ عربی «Dance in the Desert» از هنرمندی به نام Darren Curtis

2.     آهنگ «LDark Knight» از MaxKoMusic

3.     مارش نظامی «شهریار»

4.     ترانه «خلیج فارس» از رضا یزدانی

5.     ترانه حماسه «وطن» از علیرضا عصار

6.     ترانه «کوه» از گوگوش