Nevndin í JFK seldi Sjúrðarberg herfyri. Skipið hevur í nógv ár fiskað í Barentshavinum.

JFK sigur orsøkina vera, at undir verandi fiskivinnuskipan fer samtakið ikki at hava nóg stóra kvotu til tvey skip.

Er kvotan minni enn 27.000, skulu 15 prosent av kvotuni altíð seljast á uppboðssølu. Landsstýrið kann somuleiðis taka 8,5 prosent av kvotuni til menningarkvotur.

Í tveimum undanfarnum sendingum hava vit hoyrt ymiskar serfrøðingar í fiskivinnu grundgeva, hví politikarar eiga at lurta eftir teimum, tá ið fiskivinnupolitisku avgerðirnar skulu takast.

Í dag sleppa tríggir politikarar at greiða frá, hvussu teir navigera í fløkta fiskivinnukjakinum.

---

Kjakið um fiskivinnuna snýr seg fyri ein stóran part um uppboðssølu, antitrust, dagar, kvotur og annað, sum fer at mynda innihaldið í eini nýggjari fiskivinnulóggávu.

Men, kjakið um sjálvt innihaldið í fiskivinnuskipanini kann ofta villast, og fer at snúgva seg um nakað heilt annað. Tað er: hvør veit hvat, ella hvør veit nóg nógv um fiskivinnu til at kunna tosa um hana.

Hetta ger seg kanska serliga galdandi á internetinum, har fólk við púra ymiskum sjónarhornum oftari hava høvi at skifta orð, enn tey fyrr høvdu. Ofta eru sjónarhornini so ymisk, at tað - heldur enn at kjakast um innihaldið - gevur betri meining at finnast at avmarkaðu vitanini hjá hvørjum øðrum.

Og tá ið kjakið millum tey, sum halda seg vita, leikar harðast á, kann tað hjá øðrum vera torført at taka dagar ímillum, hvør veit best.

Og innan stutta tíð fer hetta sama orðaskiftið av álvara í gongd í løgtinginum.

Fólkaflokkurin eigur eitt uppskot, samgongan eitt, og sambandsflokkurin kemur við einum triðja uppskotið fyrsta dagin.

Nógv stendur upp á spæl búskaparliga, men eisini politiskt. Tí kunnu vit vænta eitt løgtingsorðaskifti, sum verður næstan líka hvast og kanska líka ørkymlandi sum glepsini á netinum.

Tí hava vit til hesa síðstu sendingina tosað við teir tríggjar, sum hava staðið á odda fyri løgtingsuppskotunum.

Og hóast ósemjurnar eru har, so er tað eitt, sum bæði Jørgen Niclasen, formaður í Fólkaflokkinum, Høgni Hoydal, landsstýrismaður í fiskivinnumálum, og Bárður á Steig Nielsen, formaður í Sambandsflokkinum, tykjast púra samdir um: bæði praktisk og ástøðilig vitan er viðkomandi, tá ið avgerðirnar skulu takast.

Frástøðan millum vinnu og frøði hevur søguliga verið stór. Hetta er til stóran ampa hjá politikarum, og ger tað nógv torførari at taka avgerðir. Men tað ber til at samansjóva vitanina, sum frøðin øðrumegin og vinnan hinumegin liggja inni við. Allir tríggir síggja teir fyri sær eitt vaksandi samstarv, eitt nú millum fiskimenn og fiskifrøðingar.

Fiskivinnan skal vera burðardygg. Tað eru teir eisini samdir um. At fiskivinnan skal hava so góðan vinning sum gjørligt í so langa tíð sum gjørligt munnu tey flestu í Føroyum taka undir við. Men, sum annar og triði partur í hesi røðini umrøddi, so er burðardygd eitt breitt hugtak. Tí fer stóra ósemjan at snúgva seg um, hvat burðardygd annars merkir, og hvussu hon skal røkkast?

Fiskivinna fer uttan iva at fylla nógv í føroyskum politikki, eisini langt aftaná eina komandi fiskivinnunýskipan. Men fleiri hava gjørt vart við, eitt nú miðnámsskúlalærarar, og Meginfelag Føroyskra Studenta, at fólk hava ilt við at seta seg inn í fiskivinnuna, tí hon er so torskild.

Vit lata teir tríggjar og hini fólkavaldu sigla víðari millum skerini í fiskivinnupolitiska orðaskiftinum komandi tíðina. Sjáldan hevur ábyrgdin á politisku herðunum viga so tungt, tí nýskipanin fer ivaleyst at broyta, hvussu stórt virði fæst burtur úr náttúrutilfeinginum, og hvussu hesi virði skulu býtast.

Breið semja er um burðardygd. Trupulleikin er, at vinnan og frøðin og ymiskir politikarar hava ymiskar fatanir av, hvat burðardygg fiskivinna er og hvussu hon skal røkkast. Og so er stór ósemja eisini um, hvørt uppboðssøla, kvotur, anti trust avmarkingar og annað kunnu stuðla upp undir burðardygga fiskivinnu.

Fiskivinnan er torskild. Sera torskild.

Og hóast flestu føroyingar vita eitt sindur um fiskivinnuna, so eru tey fá í talið, ið kunnu kalla seg serfrøðingar í fiskivinnu.

Men, summi luttaka dúgligari í kjakinum enn onnur. Eitt nú fiskimenn, reiðarar, búskaparfrøðingar og lívfrøðingar.

Hesir serfrøðingar í fiskivinnu eru ofta so ósamdir, at ikki er tað lætt hjá vanliga borgaranum - ella politikarum - at taka dagar ímillum, hvør hevur rætt, ella hvat slag av vitan skal viga tyngst í fiskivinnupolitisku avgerðunum.

Í seinastu sending hoyrdu vit fiskimannin og reiðaran grundgeva, hví vit - og politikarar - skulu lurta eftir teimum í sambandi við fiskivinnunýskipanina. Í dag eiga búskaparfrøðingurin og lívfrøðingurin tørn.

---

Teir hava ikki líka nógva praktiska vitan um fiskivinnu, sum tey, sum dagliga starvast í vinnuni. Hinvegin hava sonevndir frøðingar eitt annað slag av vitan og førleikum í skjáttuni.

Allar vísindagreinar hava sama endamál: at skráseta og seta eygleiðingar í eina skipan fyri at gera onkra haldgóða niðurstøðu sum kann geva eitt íkast til samansettu vitanina um eitt ávíst evni. Men ein vísindalig niðurstøða er í prinsippinum altíð ein fyribils niðurstøða. Hon skal kunna roynast av øðrum eftirkomandi vísindafólki. Er breið semja um eina tílíka fyribils niðurstøðu, og stendur niðurstøðan sína roynd yvir tíð, fær henda nýggja vitanin pláss millum aðra viðurkenda vitan innan somu vísindagrein. Viðurkend vitan verður eisini ofta nevnd ástøði.

Dømi um viðurkenda vitan - ella ástøði - innan búskaparfrøðina er sambandið millum útboð og eftirspurning. Er nógv til av eini rávøru, minkar eftirspurningurin, og so minkar prísurin eisini. Er lítið til av rávøruni, hendir tað øvugta - eftirspurningurin veksur, og prísurin veksur.

Dømi um lívfrøðiliga viðurkenda vitan - ella lívfrøðiliga ástøði - er menningarlæran, sum sigur, at livandi organismur kunnu broytast, um náttúruumstøðurnar leggja upp til tað, og um nóg nógv tíð gongur.

Men hvat kunnu so hesar vísindagreinar siga um føroyska fiskivinnu? Og hvørjum ítøkiligum íkasti kunnu tær koma við í sambandi við eina fiskivinnunýskipan?

Petur Steingrund er lívfrøðingur, og hevur staðið fyri stovnsmetingum á Havstovuni seinastu tjúgu árini. Sambært lívfrøðini eru stovnarnir avmarkaðir, og tí er høvuðsuppgávan at seta veiðitrýstið soleiðis, at sum mest fæst burtur úr stovninum yvir langa tíð, sigur hann.

Lívfrøðin hevur æruna av, at vit í dag vita, at stovnarnir kunnu ávirkast av fiskiskapi. Tí, fyri góðum hundrað árum síðan vistu fólk ikki, at fiskurin í havinum varð býttur í stovnar, og at ein stovnur helt seg til eitt ávíst øki í sjónum. Tá ið fólk byrjaðu at merkja fisk, broyttist henda fatan. Hóast fiskastovnurin nú var eitt kent hugtak, var tað framvegis hildið, at fiskimaðurin hevði eina sera lítla ávirkan á nøgdina av fiski. Men hetta broyttist í 30'unum og 40'unum.

Gamaní hevur lívfrøðin hjálpt okkum at skilja, hvussu fiskastovnar bera seg at, og hvørja ávirkan menniskju kunnu hava á stovnarnar. Men, frøðingurin situr á eini skrivstovu og arbeiðir. Fiskimaðurin er úti á sjónum meginpartin av árinum. Tí er tað nærliggjandi at hugsa, at fiskimaðurin undir øllum umstøðum veit meir um fiskiskap og fiskivinnu, enn lívfrøðingurin.

Hóast eygleiðingar, sum fiskimenn gera, eru týdningarmiklar, so hevur tað eisini týdning at skriva niður og seta eygleiðingar í eina skipan, soleiðis at tað ber til at samanbera við onnur tíðarskeið og við onnur støð. Hetta er leikluturin hjá lívfrøðinginum á havstovuni.

Eygleiðingar hjá einum lívfrøðingi og eygleiðingar hjá einum fiskimanni eiga at líkjast. Fiskimaðurin ger nógv fleiri eygleiðingar - hann brúkar nógva tíð á havinum - men hann hevur ikki sama møguleika at máta og samanbera tøl. Granskarin ger færri eygleiðingar, men hevur tá ið av tornar tøl at halda seg til.

Fiskivinnan er torskild. Sera torskild.

Og hóast flestu føroyingar vita eitt sindur um fiskivinnuna, so eru tey fá í talið, ið kunnu kalla seg serfrøðingar í fiskivinnu.

Summi luttaka dúgligari í kjakinum enn onnur. Eitt nú fiskimenn, reiðarar, búskaparfrøðingar og lívfrøðingar. Men hesir serfrøðingar í fiskivinnu eru ofta so ósamdir, at ikki er tað lætt hjá vanliga borgaranum - ella politikarum - at taka dagar ímillum, hvør hevur rætt, ella hvat slag av vitan skal viga tyngst í fiskivinnupolitisku avgerðunum. Í dag hoyra vit ein fiskimann og ein reiðara greiða frá, hví vit skulu lurta eftir teimum, tá ið avgerðirnar um fiskivinnu skulu takast. Í næstu sending tosa vit við ein búskaparfrøðing og ein lívfrøðing.

Eingin veit meir um fiskiskap enn fiskimenn. Magni Skaale er sjómaður. Í dag starvast hann í oljuvinnuni, men hann hevur eisini 25 ára royndir sum dekkari, stýrimaður og skipari í fiskivinnuni. Fiskimenn eru úti á havinum í upp til 300 dagar um árið, og tí hevur eingin líka góðan førleika at eygleiða, hvat gongur fyri seg sjónum. Í dag er tað ein stórur trupulleiki, at politiska skipanin ikki í nóg stóran mun lurtar eftir fiskimonnum, heldur Magni Skaale. Dømi eru um, at tað, sum sæst við berum eygum á sjónum ikki verður tikið í álvara í embætisverkinum.

Besta dømi um, at politisku ætlanirnar ikki eru í trá við praktiska veruleikan, er undirtøkan, sum tykist at vera millum politikarar um at fara frá fiskidøgum til fiskikvotur. Kvoturnar síggja vakrar út á pappírinum, men veruleikin er tann, at fiskidagaskipanin er meira fleksibul hjá vinnuni at arbeiða undir, sigur Magni Skaale.

Og verður vitanin hjá fiskimonnum ikki tikin í álvara, og kvotaskipanin verður sett í gildi, kann tað fáa álvarsligar avleiðingar, tí fiskimenn í summum førum fara at kenna seg noyddar at blaka fisk út aftur.

Meðan fiskimaðurin hevur eina serliga vitan um gerandisdagin á sjónum, leggja reiðarar serliga dent á tær avbjóðingar, sum ein fiskivinnunýskipan kann hava fyri skiparaksturin. Og sjálvsagt veit eingin meir um fiskiveiðurakstur enn ein reiðari. Hanus Hansen er reiðari og stjóri á JFK Trol í Klaksvík. Hann heldur, at politikarar eisini mugu lurta eftir reiðarum. Í dag verður sjónarhornið hjá reiðarum ikki tikið í nóg stórum álvara, heldur hann. Eitt dømi um er, at eingin reiðari slapp upp í fiskivinnunýskipanarnevndina, sum handaði landsstýrismanninum í fiskivinnumálum eitt tilmæli í heyst.

Men fiskivinnunýskipanin snýr seg um annað enn fiskiskap og virkisrakstur. Orsøkin til, at vit skulu hava eina nýggja fiskivinnuskipan frá komandi ári er, at løgtingið í 2007 metti, at fiskivinnan sum heild kann fáa betri vinning, og at hesin vinningur í størri mun skal koma samfelagnum til góðar.

Hanus Hansen heldur eisini, at samfelagsbúskaparlig atlit skulu takast í sambandi við fiskivinnunýskipanina. Hann viðurkennir, at reiðarí av góðum grundum eru skrúvað soleiðis saman, at tey fyrst og fremst hava egnan vinning fyri eyga. Men reiðarar eru eisini áhugaðir í at koma við einum íkasti til samfelagið, sigur hann. Tað týdningarmesta frá reiðarasjónarhorninum er at vinnan hevur tryggar karmar. Og afturfyri tryggu karmarnar og langtíðarrættindini er tað rætt, at reiðarar gjalda aftur til landið.

Ein áskoðan, sum Magni Skaale kann taka undir við. Ein útbreidd misskiljing, er at samfelagið onkursvegna er fyri vanbýti, tá ið vinnan hevur stóran vinning. Hevur vinnan tað gott, hevur samfelagið tað gott, heldur hann. Men hóast teir báðir halda, at tey, sum dagliga virka í fiskivinnuni kunnu koma við einum týdningarmiklum íkasti til kjakið, so eru teir kortini sinnaðir at byggja brýr til sonevndu frøðingarnar. Tað tænir ongum endamálið, at vinnan og frøðin liggur í hvør síni veit...

Vøksturin hjá reiðaríum skal avmarkast, sigur landsstýrið. Grundgevingin er, at stórar fyritøkur kunnu spilla kappingina og ávirka politikarar.

Men, stór ósemja er um hvussu strammar hesar avamarkingar skulu vera. Serfrøðingar, vinnulívsfólk, andstøðupolitikarar og onkrir samgongupolitikarar leggja dent á, at ræðslan fyri stórum reiðaríum er ógrundað og at tað tvørturímóti kunnu vera búskaparligir fyrimunir við at geva teimum rúm at vaksa.

"Breaking Windows" var ein afturvendandi yvirskrift í USA um aldarskifti. Og tað vóru ikki vanlig glasvindeygu, sum skuldu brótast. Talan var um teldustýrisskipanina Windows hjá KT risanum Microsoft.

Tendraði tú eina teldu í 90'unum var tað í fleiri enn 9 av 10 førum at Windows kom fram á skíggjan. Microsoft átti tá heili 95 prosent av marknaðinum fyri stýrisskipanir, og eigarin Bill Gates var vorðin ríkasti maður í heiminum av tí sama. Harafturat hevði atburðurin hjá Microsoft yvirfyri øðrum veitarum ikki verið fyrimyndarligur. Í onkrum føri var fyritøkan løgd undir at beina fyri smærri kappingarneytum.

Monopolstøðan og monopolistiski atburðurin hóvaði ikki amerikonsku myndugleikunum. Microsoft var dømt at deila Windows forritið við aðrar fyritøkur - og harvið at minka um sín marknaðarpart.

Í flestu londum, sum hava marknaðarbúskap er tað púra vanligt, at kappingarreglur forða fyri, at einstakar fyritøkur fáa ov stóran marknaðarpart ella at tær á onkran hátt fáa fastatøkur í politisku skipanini. USA móti Microsoft er kanska mest glæsiliga dømi um, at sonevndar antitrust reglur hava verið brúktar at tálma vøkstrinum hjá eini fyritøku.

Í Føroyum hava vit nógv dømi um, at fáar og stórar fyritøkur ráða á einum marknaði. Hetta er galdandi fyri eitt nú peningastovnar, tryggingarveitarar, heilsølur, oljuveitarar, alifyritøkur og mangt annað.

Í fiskivinnuni sleppa reiðarí í dag at hava ræði á millum 20 og 35 prosent av veiðirættindunum, alt eftir hvønn skipabólk talan er um. Men, í sambandi við fiskivinnunýskipanina ætla bæði samgongan og sambandsflokkurin at herða avmarkingarnar.

Men KT vinnan í USA og fiskivinnan í Føroyum eru ikki heilt tað sama. Hjá Microsoft var talan um eina reiðiliga monopolstøðu. Soleiðis er ikki í føroysku fiskivinnuni í dag. Ein av høvuðsorsøkunum til sakina móti Microsoft var, at støðan kundi ganga út yvir amerikanska brúkaran. Hetta er heldur ikki viðkomandi í føroysku fiskivinnuni, tí politiska skipanin noyðist ikki at verja føroyska brúkaran móti reiðaríunum. Nógv størsti parturin av fiskinum, sum føroysk skip fiska, verður fluttur av landinum, og kemur sostatt ongantíð í samband við føroyska brúkaran.

Men hvørjir eru so fyrimunir og vansar við at leggja avmarkingar á, hvussu stóran part av veiðirættindunum einstøk reiðarí sleppa at hava?

Fleiri serfrøðingar hava víst á, at strangar anti-trust avmarkingar kunnu ganga út yvir kappingina á eini møguligari uppboðssølu, tí tey, sum hava rakt hámarkið, ikki sleppa at luttaka á uppboðssøluni.

Avmarkingarnar kunnu eisini forða fyri, at samfelagið fær ágóðar av stórrakstri, eitt nú at fleiri fólk við hægri útbúgving verða sett í starv, ella at vinnan av sínum eintingum fer í gongd við at menna nýggjar vørur. Nýskipanarnevndin nevnir í sínum áliti, at ein greið andsøgn er millum at avmarka støddina á fyritøkunum, og samstundis vilja hava virðisøking í fiskivinnuni.

Hinvegin er tað bara parturin av veiðirættindunum hjá einum reiðaríi - ikki sjálvt virði á reiðarínum - sum verður avmarkað. Tí er tað, á pappírinum, eingin avmarking í sambandi við menning av nýggjum vørum, og tí skuldi virðisøking verið møgulig, og enntá gagnlig, tá eitt reiðarí hevur rakt hámarkið. Men, tað er ein sannroynd, at størri fyritøkur hava betri førleika og orku at fara undir tílíkt royndarvirksemi, og tí er eingin ivi um, at anti-trust avmarkingar kunnu ganga út yvir virðisøkingina.

Forsprákarar fyri at selja veiðirættindi á uppboðssølu siga, at ein marknaðargrundað skipan í longdini hevði gjørt vinnuna meira gjøgnumskygda, effektiva og at landið hevði fingið rættan prís fyri tilfeingið, sum fólkið sambært lóg eigur.

Men hóast uppboðssølan tykist skilagóð á pappírinum, so er ein full og frí uppboðssøla Terra Incognita - eitt ókent øki - í fiskivinnuhøpi.

Mótstøðufólk siga, at frí uppboðssøla hevði elvt til ótryggleika í vinnuni, verri fíggingarsømdir frá peningastovnum, og at hon hevði gjørt seg inn á tey, sum hava ein søguligan rætt at fiska.

---

Hóast uppboðssølur í almennari fatan ofta verða settar í samband við list og antikkvørur, so er tað minst líka vanligt at selja minni spennandi vørur: handilsvørur, ráevni, bústaðir, brúktar vørur og mangt annað á uppboði. Og hetta ber eisini til, hóast fólk ikki eru í sama rúmi. Tak til dømis Facebook bólkin Rótikassin 24/7, har fleiri enn 30.000 føroyingar dagliga selja vørur til hægstbjóðandi á netinum.

Hugskotið um at selja fiskirættindi á uppboðssølu sá dagsins ljós í várfrágreiðingini hjá Búskaparráðnum í ár 2000.

Búskaparráðið setti spurning við, um tað er rímiligt, at veiðirættindi, ið landið hevur latið reiðaríum ókeypis, verða seld víðari til onnur reiðarí við stórum vinningi. Tann umsetiligheit, sum ger tað møguligt hjá reiðaríum at selja veiðirættindi millum sín, átti, við øðrum orðum, at komið upprunaliga eigaranum av tilfeinginum - Føroya fólki - til góðar.

Men hvør prísur er so tann rímiligi hjá Føroya fólki at krevja fyri tilfeingið? Rætti prísurin, segði búskaparráðið, kundi finnast við eini uppboðssølu, tí tá er tað marknaðurin sjálvur, sum ger av, hvat hann hevur hug at gjalda.

Ásetir landið ein prís, kann tað vera, at hann er órímiliga høgur, og at vinnan tí einki fær burturúr, ella at prísurin er so lágur, at eigarin, Føroya fólk, fær ov lítið burturúr. Virðið, sum veiðirættindi hava á eini uppboðssølu, endurspegla tað virði, sum fiskurin hevur hjá einum reiðaríi, men er heldur ikki so høgt, at tað skalar lønsemi í vinnuni.

Tvørturímóti kann uppboðssølan betra um lønsemið, vildi búskaparráðið vera við. Kappingin við aðrar aktørar á einum fríum marknaði, har øll hava atgongd, hevði havt við sær størri trýst at vera effektivur. Í eini kappingarstøðu kann eingin hvíla á lavrberjabløðunum. Í longdini høvdu úrslita-LÍTIL reiðarí verið soldað frá, tey úrslita-GÓÐU høvdu verið eftir, og lønsemið í vinnuni hevði soleiðis blivið betri.

Sambært heitastu forsprákarunum fyri uppboðssølu hevði fría atgongdin til vinnuna havt við sær, at førleikin var størsta avbjóðingin fyri at sleppa fram at tilfeinginum. Undir verandi skipan er tað fyrisitingarliga metingin í fiskimálaráðnum, sum fyrst og fremst er ein kleppur fyri nýggjar aktørar.

Ein fríari atgongd hevði eisini verið ein forðing fyri, at veiðirættindini verða savnað á færri hondum, og harvið, at vinnan fær politiskt vald. Her hevði tó uttan iva verið neyðugt við sonevndum antitrust-avmarkingum ella hámarki fyri, hvussu nógv rættindi eitt einstakt reiðarí hevur loyvi at hava.

Men ein uppboðssøla er ikki uttan ivamál. Fría kappingin, sum uppboðssølan á pappírinum skal veita, kann ávirkast av fleiri viðurskiftum:

Ov strangar antitrust-avmarkingar kunnu gera, at kappingin verður skerd, tí ávís reiðarí longu eru so stór, at tey ikki fáa loyvi at bjóða. Í hesum førinum kann talan vera um nøkur av teimum reiðaríum, sum eru mest effektiv, og tað kann ávirka yvirskipaða lønsemið í vinnuni. Tí ber illa til at tosa um uppboðssølu uttan eisini at tosa um, hvussu nógva miðsavnan av veiðirættindum, politiska skipanin kann liva við. Ov veik regulering kann hinvegin hava við sær, at sterkastu reiðararnir eru so sterkir, at teir kunnu yvirbjóða teir smáu, sum royna at koma inn í vinnuna.

Toska- og hýsustovnarnir eru minni enn teir hava verið í eina øld. Orsøkirnar kunnu vera nógvar, men tað eru summi, sum geva fiskidagaskipanini skuldina. Bæði Sambandsflokkurin og samgongan ætla tí at skifta 20 ára gomlu fiskidagaskipanina út við eina kvotaskipan.

Men, vit hava roynt eina kvotaskipan fyrr, og hana var vinnan sera ónøgd við. Er tað so rætt at skifta dagar út við kvotur?

Og hvat er ein fiskikvota? Hvat er ein fiskidagur?

---

Øll, sum koma eftir okkum, skulu eisini fáa lut í virðunum, sum fiskivinnan gevur av sær. Tað er hetta, burðardygd í fiskivinnuni í høvuðsheitum snýr seg um.

Í seinasta parti umrøddu vit lívfrøðiliga burðardygd. Men tað eru aðrir mátar at skilja og tosa um burðardygd. Eitt nú búskaparliga burðardygd og samfelagslig burðardygd.

At burðardygd kann hava ymisk andlit verður eisini umrøtt í samgonguskjalinum, í uppskotunum um fiskivinnunýskipan og fer ivaleyst at fylla nógv í komandi politisku viðgerðini.

Men er samsvar millum ymisku mátarnar at tosa um burðardygd í fiskivinnuni? Kann eitt slag av burðardygd onkursvegna stríða ímóti einum øðrum slagi? Og um so er, hvussu skal ein yvirskipað burðardygd so røkkast?

---

Búskaparlig burðardygd snýr seg í stuttum um at fáa so nógvan vinning sum gjørligt, við so lágum útreiðslum sum gjørligt í so langa tíð sum gjørligt. Hevur dagsins vinningur negativa búskaparliga ávirkan á okkara eftirkomarar, er talan sostatt ikki um búskaparliga burðardygd.

Tey flestu munnu vita, at støddin á fiskastovnunum hevur ávirkan á, hvussu stórur búskaparligi vinningurin kann vera. Tí er torført at tosa um búskaparliga burðardygd uttan at taka lívfrøðiliga sjónarhornið við. Men prátið um lívfrøðiliga burðardygd fer oftast at snúgva seg um veiðutrýst, ungfiskavernd og yvirskipaðað stovnsrøkt, meðan búskaparlig burðardygd snýr seg um vinning, búskaparvøkstur - í stuttum um pengar.

Sambært fiskivinnunýskipanarnevndini, sum lat fiskimálaráðnum álit um fiskivinnunýskipan í heyst, er ein grundleggjandi partur av búskaparligu burðardygdini at fáa so stórt yvirskot - sonevnda tilfeingisrentu - av fiskiskapinum sum gjørligt, soleiðis at landið kann krevja ein part av yvirskotinum. Er yvirskotið avmarkað, kann landið illa rættvísgera at taka ein part av yvirskotinum úr vinnuni. Men tað kann landið, um yvirskotið er langt út um tað vanliga.

Johnny í Grótinum er búskaparfrøðingur og formaður í nýskipanarnevndini. Hann leggur stóran dent á, at tað almenna eigur at blanda seg upp í fiskivinnuna, til tess at tryggja eitt optimalt yvirskot. Og tað skal landið, tí fyritøkurnar eru ikki sjálvar førar fyri at skapa búskaparliga burðardygd í vinnuni. Reiðarí hava hvørki førleika ella skyldu at raðfesta burðardygdina í fiskivinnuni. Ein fyritøka er fyrst og fremst sett í verðina fyri at halda eyguni við egnum vinningi. Búskaparlig burðardygd kann sostatt bara røkkast, um onkur hevur yvirskipað yvirlit á samfelagsbúskapinum. Og tað er uppgávan hjá politisku myndugleikunum.

Hvussu myndugleikarnir fara at megna uppgávuna er enn óvist, men formaðurin í nýskipanarnevndini heldur seg kunna eygleiða nakrar andsøgnir millum búskaparliga og samfelagsliga burðardygd í uppskotinum hjá samgonguni, sum fer til viðgerðar í løgtinginum í næstum. Samgongan hevur gjørt vart við, at hon ynskir meir virksemi kring landið, at stóru fyritøkurnar skulu tálmast, og at fleiri skulu sleppa fram at í fiskivinnuni. Hetta er eitt dømi um, at búskaparliga burðardygdin og samfelagsliga burðardygdin stríða ímóti hvørjum øðrum.

Við øðrum orðum: optimala yvirskotið, sum er aðalendamálið við búskaparligari burðardygd, kann øgiliga skjótt drukna í útreiðslum, um tað eru ov nógvar hendur og ov nógv skip í fiskiskapinum. Virksemið er við øðrum orðum ikki búskaparliga skynsamt, tá ið útreiðslurnar eru næstan líka stórar sum inntøkurnar.

Toska- og hýsustovnurin er niðurfiskaður og fiskiskapurin má minkast. Soleiðis hevur tilmælið hjá Havstovuni ljóðað á hvørjum ári síðan 2004. Tilmælini eru ongantíð fylgd, og í dag er toska- og hýsufiskiskapurin søguliga lágur.

Men nú fiskivinnunýskipanin stendur fyri durum tykjast stóru politisku flokkarnir tó, á pappírinum, at vera upptiknir av at fáa eina burðardygga fiskivinnu frá 1. januar 2018.

Bæði samgongan og fólkaflokkurin leggja stóran dent á lívfrøðiliga burðardygd í sínum løgtingsuppskotum um fiskivinnunýskipan. Og eitt rit, sum Sambandsflokkurin almannakunngjørdi longu í november, leggur eisini dent á stovnsrøkt og at raðfesta lívfrøðiliga ráðgeving í fiskivinnuhøpi.

Í fiskivinnuni snýr lívfrøðilig burðardygd seg um at taka eina nøgd úr stovninum, sum er so mikið lítil, at stovnurin heldur seg á sama støði hvørt ár. Men tað hevur stóran týdning at leggja upp fyri náttúruviðurkiftum, tí hesi hava ein stóran leiklut.

Í ávísar mátar er tað gott fyri stovnin at tikið verður burtur úr honum. Tá ið stovnurin er helvtin av maksimalu støddini, tað vil siga av tí stødd, sum hann fyri náttúruni sleppur at vera, verður hann meira fruktagóður enn, um hann fær frið.

Men, kemur stovnurin niður í eina minni stødd, umleið ein fjórðing ella fimtapart, av tí størsta hann kann vera, kann tað fáa álvarsligar avleiðingar fyri langtíðar úrtøkuna.

Petur Steingrund, fiskifrøðingur, metir toskastovnin í Føroyum at vera millum 30.000 og 50.000 tons. Ábendingar eru um, at toskastovnurin kann vera meir enn 200.000 tons. Hevur hann rætt í hesum, er talan um møguligt risastórt virði, sum Føroyar ikki fáa gleði av, sum nú er.

Ilt er at siga, júst hvussu stórur toskastovnurin er í dag, men fiskiskapurin bendir á, at hann er illa fyri. Toskafiskiskapurin í føroyskum sjóøki í fjør var 9500 tons. Skulu veiðitølini vaksa, má stovnurin fyrst fáa loyvi at vaksa.

Men hví er stovnurin so illa fyri? Hvør hevur ábyrgdina av tí? Sambært Petur Steingrund hava náttúruviðurskifti í havinum kring Føroyar verið serlig seinastu tíggju árini, og tí er hetta ein partur av orsøkini. Men vit menniskju eiga eisini ein part, um ikki ein stóran part, av skuldini.

Tað ber ikki til at siga við vissu, hvussu stóra ávirkan fiskiskapurin hevur havt á stovnarnar. Men tað er merkisvert, at øll grannalondini í Norðuratlantshavi hava havt framgongd í hýsu- og toskastovnunum síðan 2003, meðan Føroyar hava havt afturgongd.

Tað, sum øll hini londini hava til felags, er, at tey fylgja lívfrøðiligum tilráðingum frá altjóða havgranskingarstovninum ICES. Í Føroyum hevur løgtingið harafturímóti á hvørjum ári tikið avgerð um veiðutrýst grundað á tvey tilmæli, eitt lívfrøðiligt og eitt vinnuligt.

Eitt annað, sum hini londini hava til felags, er, at fiskiskapurin verður stýrdur eftir eini kvotaskipan, meðan Føroyar hava havt eina fiskidagaskipan síðan 1997.

Okkurt kundi bent á, at um Føroyar skulu hava eina lívfrøðiliga burðardygga fiskivinnu, má politiska skipanin lurta eftir lívfrøðini. Og tað siga politisku flokkarnir nú, at teir ætla at gera.

Tað er púra greitt, at møguleikarnir fyri at fáa nógv meira burturúr, eitt nú, toskastovninum í framtíðini eru stórir, og komandi mánaðirnir kunnu verða avgerandi fyri, um hesir møguleikarnir kunnu røkkast.

GG: fyrsta sluppin kom í 1872, ikki í 1882, sum sagt verður í sendingini.

Fiskivinnan skal skipast av nýggjum frá 1. januar 2018. Hetta hava vit hoyrt nógv um seinastu tíggju árini. Men hvørjar eru orsøkirnar til, at vit eru í eini nýskipanartilgongd júst nú. Og hvat er tað, kjakast verður mest um?

Hesir spurningar eru óloysiliga tengdir at øðrum hendingum seinastu hálvthundrað árini.

---

Fyrr var føroysk fiskivinnan púra fræls.

Í slupptíðini vóru næstan ongar avmarkingar - bæði á føroyska fiskiskapinum í eitt nú Grønlandi og Íslandi og á útlendska fiskiskapinum í føroyskum sjógvi.

Skipini ferðaðust víða um, øll kundu fiska allastaðni og so nógv tey høvdu hug at fiska.

Men, so kom heimspolitikkur upp í leikin. Alt broyttist í góð 30 ár eftir seinna heimsbardaga. Fleiri lond kravdu størri sjóøki, sum tey einsamøll kundu ráða yvir, og í 60'unum og 70'unum tók gongdin veruliga dik á seg. Í 1964 var føroyska fiskimarkið flutt út á 12 fjórðingar. Íslendingar boðaðu í 72 frá, at teirra fiskimark nú var 50 fjórðingar úr landi. Bara fýra ár seinni, í 76, fluttu íslendingar fiskimarkið út á 200 fjórðingar og Føroyar gjørdu tað sama 1. januar í 77.

Fáar hendingar eru so týdningarmiklar í fiskivinnusøguni, ja, í føroyskari søgu yvirhøvur, sum tá ið fiskimarkið fór út á 200 fjórðingar. Vit skulu aftur til avtøku einahandilsins í 1856, at bátsbandið var avtikið 1868, ella til fyrsta sluppkeypið í 1872 at finna líknandi stórhendingar.

Og tað er ikki løgið, at tey flestu halda hetta vera eina av størstu gávunum, sum Føroya fólk nakrantíð hevur fingið. Útlendingar høvdu troytt føroysku grunnarnar í nógv hundrað ár, og frá 1. januar í 77 høvdu hesir brádliga onga atgongd til eitt risastórt øki kring lítlu oyggjatjóðina - eitt sjóøki, sum er góð 99 prosent av øllum føroyskum øki tilsamans.

Men talan var um eitt tvíeggjað svør, tí samstundis sum útlendingar vóru tveittir úr føroyskum sjógvi, sluppu føroysku skipini ikki longur at fartast frá einum kendum miði til annað í Norðuratlantshavi, sum tey høvdu gjørt í nærum eina øld síðan slupptíðin byrjaði. Nú var føroyski flotin fangaður í egnum akvarium, sum fleiri hava tikið til.

Fiskaríku grunnarnir við Ísland, Vesturgrønland, New Foundland og aðrastaðni vóru ikki longur frítt atkomuligir hjá føroysku skipunum. Norðuratlantshavið var ikki longur spælipláss hjá føroyska flotanum - nú skuldi hann halda seg til sítt øki.

Og við eitt fekk politiska skipanin ábyrgd, sum hon ikki hevði havt frammanundan. Hon skuldi umsita avmarkaða fiskatilfeingið innanfyri 200 fjórðingamarkið. Og tað var ein avbjóðing, sum hvørki politikarar ella embætisverk megnaðu.

Ringt er at læra gamlan hund uppi at sita, sigur orðatakið. Veiðihugburðurin, bæði hjá politikarum og vinnurekandi, tók ikki hædd fyri, at tilfeingið nú var avmarkað. Hugburðurin fylgdi ikki nýggja geopolitiska veruleikanum eftir 77, og tað var ein av høvuðsorsøkunum til, at landið fór á húsagang fimtan ár seinni.

Árni Olafsson, skrivstovustjóri á landsskrivstovuni fyrst í 80 árunum, sigur í grein 19 frágreiðingini um 80 árini, at

"Í størri og størri mun fór føroyska fiskiøkið at gerast álitið, og tí var tørvur á at nýta tað so búskaparliga skynsamliga sum møguligt. Eg helt meg síggja, at at ein tann størsta forðingin fyri tí var sjálvur hugburðurin, ið enn var fargaður av teimum góðu gomlu døgunum, tá ið frítt var at fiska á øllum høvum."

Umfatandi stuðulin til fiskivinnuna og veðhald, sum landskassin lat privatum skipaíleggjarum í 80'unum, var greitt tekin um, at politiska skipanin var meira upptikin av at vaksa um flotan og veiðiorkuna enn at umsita fiskastovnarnar á burðardyggan hátt.