काय परिस्थिती निर्माण झाली असेल, जेव्हा सृष्टीचे रक्षक 'देव' आणि त्यांचे कट्टर शत्रू 'असुर' एकत्र काम करायला तयार झाले असतील? पुराणातील सर्वात भव्य, नाट्यमय आणि महत्त्वपूर्ण कथांपैकी एक म्हणजे 'समुद्रमंथन'. ही कथा आहे अमरत्वाच्या लालसेची, महाभयंकर विषाच्या जन्माची, देवी लक्ष्मीच्या प्राकट्याची आणि भगवान विष्णूंच्या एका अद्भुत स्त्री अवताराची.

या कथेची सुरुवात होते देवराज इंद्राच्या एका चुकीमुळे. महर्षी दुर्वासांनी दिलेला दिव्य हार इंद्राने हत्तीच्या गळ्यात टाकला आणि त्या हत्तीने तो हार पायाखाली तुडवला. या अपमानाने क्रोधित होऊन दुर्वासांनी सर्व देवांना श्रीहीन, शक्तिहीन आणि वैभवहीन होण्याचा शाप दिला.

शापामुळे कमजोर झालेल्या देवांचा असुरांनी सहज पराभव केला आणि तिन्ही लोकांवर आपले राज्य स्थापन केले. तेव्हा सर्व देव भगवान विष्णूंना शरण गेले. श्रीहरींनी त्यांना उपाय सांगितला - 'समुद्रमंथन'. क्षीरसागर म्हणजेच दुधाच्या समुद्राला घुसळून त्यातून 'अमृत' मिळवणे, हाच एकमेव मार्ग होता. पण हे काम इतके प्रचंड होते की, ते देवांना किंवा असुरांना एकट्याने करणे शक्य नव्हते. म्हणून, अमृताच्या वाटणीचे आमिष दाखवून असुरांना या कार्यात सामील करून घेण्यात आले.

त्यानंतर सुरू झाली इतिहासातील सर्वात मोठी आणि अद्भुत तयारी:

• रवी (घुसळणी): मंदार पर्वताला रवी म्हणून वापरण्यात आले.

• दोरी: सर्पराज वासुकीला त्या पर्वताभोवती दोरीप्रमाणे गुंडाळण्यात आले.

• आधार: जेव्हा पर्वत समुद्रात बुडू लागला, तेव्हा स्वतः भगवान विष्णूंनी 'कूर्म' (कासव) अवतार घेतला आणि तो पर्वत आपल्या पाठीवर तोलून धरला.

देवांनी वासुकीची शेपटी आणि असुरांनी त्याचे तोंड पकडले आणि महामंथनाला सुरुवात झाली. पण समुद्रातून अमृत निघण्यापूर्वी बाहेर आले 'हलाहल' नावाचे महाभयंकर विष. त्या विषाच्या ज्वालांनी संपूर्ण ब्रह्मांड जळू लागले. तेव्हा सृष्टीच्या रक्षणासाठी भगवान शंकरांनी ते सर्व विष प्राशन केले आणि आपल्या कंठात धारण केले. यामुळे त्यांचा कंठ निळा झाला आणि ते 'नीलकंठ' म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

त्यानंतर समुद्रातून एकापेक्षा एक मौल्यवान चौदा रत्ने बाहेर आली. यात कामधेनू गाय, ऐरावत हत्ती, कल्पवृक्ष आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, धन आणि वैभवाची देवी 'लक्ष्मी' प्रकट झाली, जिने भगवान विष्णूंना आपला पती म्हणून निवडले.

अखेरीस, देवांचे वैद्य 'धन्वंतरी' अमृताचा कलश घेऊन समुद्रातून बाहेर आले. तो कलश पाहताच असुरांनी तो हिसकावून घेतला आणि आपापसात भांडू लागले. असुरांना अमर होण्यापासून रोखण्यासाठी, भगवान विष्णूंनी 'मोहिनी' नावाच्या एका अत्यंत सुंदर स्त्रीचे रूप घेतले.

या भागात ऐका:

• भगवान शिवाने हलाहल विष का आणि कसे प्राशन केले?

• देवी लक्ष्मीचा जन्म समुद्रातून कसा झाला?

• भगवान विष्णूंना 'मोहिनी' अवतार का घ्यावा लागला?

• राहू आणि केतूची निर्मिती आणि ग्रहणामागची पौराणिक कथा काय आहे?

ही कथा केवळ अमृत मिळवण्याची नाही, तर ती आपल्याला शिकवते की कोणत्याही मोठ्या यशापूर्वी (अमृत) कठीण प्रसंगांना (विष) सामोरे जावेच लागते. चला, ऐकूया देव आणि दैत्यांच्या या अद्भुत सहकार्याची आणि संघर्षाची गाथा.