ખુશવંત સિંહની સુપ્રસિદ્ધ નવલકથા "ટ્રેન ટુ પાકિસ્તાન" (Train to Pakistan) ભારતીય સાહિત્યમાં એક મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન ધરાવે છે. 1956માં પ્રકાશિત થયેલી આ કૃતિ 1947ના ભારતના ભાગલા અને તેનાથી ઉદ્ભવેલી ભયાવહ પરિસ્થિતિઓનું હૃદયદ્રાવક અને વાસ્તવિક ચિત્રણ રજૂ કરે છે. આ વાર્તા પંજાબના કાલ્પનિક ગામ મનો માજરાની આસપાસ ફરે છે, જે હિંદુ, શીખ અને મુસ્લિમ સમુદાયો શાંતિપૂર્ણ રીતે સહઅસ્તિત્વ ધરાવતા હતા, જ્યાં સુધી ભાગલાની ભયાનકતા તેમને સ્પર્શી ન હતી.

"ટ્રેન ટુ પાકિસ્તાન" નું મહત્વ નીચે મુજબ છે:

• ભાગલાની ભયાનકતાનું વાસ્તવિક ચિત્રણ: આ નવલકથા ભાગલા દરમિયાન થયેલી હિંસા, નિર્દયતા, સામૂહિક સ્થળાંતર અને માનવતાના પતનને અત્યંત સ્પષ્ટ અને વેધક રીતે રજૂ કરે છે. તે ઇતિહાસના આ કાળા પ્રકરણની કડવી વાસ્તવિકતાઓને છતી કરે છે.
• માનવતાવાદી દ્રષ્ટિકોણ: સિંહે ધર્મ, જાતિ કે સમુદાયથી પર ઊઠીને માનવતાના સાર્વત્રિક પાસાંઓને ઉજાગર કર્યા છે. તે દર્શાવે છે કે કેવી રીતે રાજકીય નિર્ણય અને ધાર્મિક કટ્ટરતા સામાન્ય માણસના જીવનને તબાહ કરી શકે છે.
• સહાનુભૂતિ અને પૂર્વગ્રહનો અભાવ: લેખક કોઈ ચોક્કસ સમુદાય પ્રત્યે પૂર્વગ્રહ રાખ્યા વિના, તમામ પાત્રોની પીડા અને સંઘર્ષને સહાનુભૂતિપૂર્વક દર્શાવે છે. તે બતાવે છે કે કેવી રીતે સારા લોકો પણ પરિસ્થિતિઓના શિકાર બની શકે છે.
• સામાજિક અને રાજકીય ટીકા: નવલકથા ભાગલાના રાજકીય અને સામાજિક પરિણામો પર ગહન ટીકા કરે છે, જેમાં સરકારની નિષ્ફળતા, કાયદો અને વ્યવસ્થાનું પતન, અને ધાર્મિક ઉન્માદનું જોખમ સામેલ છે.
• કાલાતીત પ્રસ્તુતતા: "ટ્રેન ટુ પાકિસ્તાન" માત્ર ભાગલાના ઇતિહાસનું વર્ણન નથી, પરંતુ તે હિંસા, ધાર્મિક કટ્ટરતા અને સંઘર્ષની કાલાતીત પ્રકૃતિને પણ દર્શાવે છે, જે આજે પણ વિશ્વના ઘણા ભાગોમાં પ્રસ્તુત છે.

આમ, "ટ્રેન ટુ પાકિસ્તાન" એક એવી કૃતિ છે જે માત્ર ઇતિહાસને જ નહીં, પરંતુ માનવીય સ્વભાવની જટિલતા અને સંઘર્ષના સમયમાં માનવતાના ઊંડાણને સમજવામાં મદદ કરે છે.