Het strijkkwartet

Het Derde strijkkwartet van Wolfgang Rihm met de ondertitel ‘Im Innersten’ geeft exact weer wat Rihm in de jaren zeventig en tachtig nastreefde: namelijk al componerende zo diep mogelijk in zijn eigen ziel te graven.

In het midden van de jaren zeventig besloot ook Penderecki de weg naar het begin van de 20e eeuw af te leggen, naar een expressiviteit en daarbij een passende lyriek, zoals in Der unterbrochene Gedanke. Zijn Derde strijkkwartet verscheen twintig jaar later en heeft een veelzeggende ondertitel meegekregen: Bladzijden van een niet geschreven dagboek. De muziek is nu eens heftig chromatisch, dan weer helder en bijna klassiek van opzet.

Met twee korte werken, de Hommage a Jacob Obrecht en Arioso, laat Kurtág een meer ingetogen manier om met het verleden om te gaan. Het eerste werk verwijst naar de Renaissance componist Obrecht, het tweede naar de klankenwereld van Alban Berg.

Wolfgang Rihm (1952-2024) – Derde strijkkwartet ‘Im Innersten’ (1976)

I, II, III, IV, V, VI

Uitvoerenden: Minguet Quartett

        CD: col legno

Krzysztof Penderecki (1933-2020) – Der unterbrochene Gedanke (1988)

Uitvoerenden: Meccore String Quartet

CD: Capriccio

Krzysztof Penderecki (1933-2020) – Derde strijkkwartet (2008) “Leaves from an unwritten Diary”

Grave – Vivace – Poco meno vivace e scherzando –  Vivace – Feroce – Pesante – Agitato –  Tempo di Valse, poco rubato e sentimentale – Poco rubato – Agitato – Adagio. Notturno – Poco più mosso – Adagio, 3. Vivace – Pesante – Meno mosso – Vivace – Tranquillo – Ancora più tranquillo – Più lento – Adagio assai – Andante – Agitato – A tempo Andante – Tranquillo – Più tranquillo

Uitvoerenden: Meccore String Quartet

CD: Capriccio

György Kurtág (*1926) – Hommage a Jacob Obrecht (2005)

Uitvoerenden: Athena String Quartet

CD: NEOS

György Kurtág (*1926) – Arioso – Hommage a Walter Levin 85 (2009)

(Performance with wooden mutes)

Uitvoerenden: Athena String Quartet

CD: NEOS

In 30 Pieces van John Cage kwamen de musici at random bij elkaar. In zijn strijkkwartet ‘Four’ zitten de spelers wel bij elkaar, maar hebben geen vastgestelde eigen partij. Zij kunnen uit elk van de vier partijen kiezen, en binnen gegeven marges telkens de tijdsduur van hun bijdragen kiezen. Het resultaat is eens omschreven als verlichte anarchie.

In ‘Reigen seliger Geisten’ vervolgt Lachenmann zijn zoektocht naar de essentie en de aard van de klank: gestreken, getokkeld, geslagen, gekrast en veel meer. De titel van zijn kwartet is ontleend aan de opera Orfeo van Gluck, de beroemde melodie die vaak ook zelfstandig wordt uitgevoerd. De muziek van Lachenmann speelt zich inderdaad in een wereld van geestverschijningen af.

John Cage (1912-1992) – Four (1989)

Uitvoerenden: Quatuor Bozzini

CD: Collection QB

Helmut Lachenmann (*1935) – Tweede strijkkwartet ‘Reigen seeliger Geisten’  (1989)

Uitvoerenden: Stadler Quartett

CD: Neos

Wolfgang Rihm, Helmut Lachenmann en ook de wat jongere Jörg Widmann zijn dol op een overmatige detaillering van hun partituren, vol speelaanwijzingen, expressieve contrasten, complexe ritmische en technische hoogstandjes. Bovendien is voor hen ‘klank’ (gekras, gesnerp, gefluister) evenzeer een element van een compositie als tonen, samenklanken of ritmen. Zoals in Gran Torso van Lachenmann.

Rihm is echter wel bewust veel romantisch-expressiever dan Lachmann, tastend in het verleden van het expressionisme en van zijn eigen ziel. In zijn late werken raakte daardoor Webern, maar eigenlijk ook de avantgarde van de jaren vijftig en zestig steeds meer op de achtergrond.

Widmann zit een beetje tussen beide voornoemde componisten in. In zijn Derde strijkkwartet (2003), zijn Jagtquartett, is de inzet zonder meer meesterlijk, een waar dorpsfeest voorafgaand aan de jacht. Voor hem echter zelfs met Schumann in het vizier.

Helmut Lachenmann (*1935) – Eerste Strijkkwartet ‘Gran Torso’ (1971, rev.1976-1988)

            Uitvoerenden: Stadler Quartett

            CD: Neos

Wolfgang Rihm (1952-2024) – Vierde strijkkwartet (1979/81)

1. Agitato, Allegro alla marcia, Allegro ma non troppo, 2. Con moto, Allegro. Andante. Allegro molto, 3. Adagio

Uitvoerenden: Minguet Quartett

CD: col legno

Jörg Widmann – Derde strijkkwartet (2003) ‘Jagtquartett’

Uitvoerenden: Leipziger Streichquartett

CD: MDG

Hoewel Pierre Boulez en John Cage in de jaren vijftig met elkaar in contact stonden en Cage grote bewondering voor Boulez had, verkoos de weg in te slaan van de toevalsoperaties of aleatoriek. Het resultaat daarvan kunnen we horen in de 30 Pieces for String Quartet dat, zoals de titel aangeeft, uit dertig korte stukken bestaat waarin de vier strijkers, die vrij verspreid in de zaal zitten, toevallig samenkomen, elk met wisselende eigen muzieken.

De Hongaar György Kurtág was meer de componist van de verstilling, zoals in  het Officium breve in memoriam Andreae Szervánszky, waarin op de achtergrond Anton Webern een belangrijke rol speelt. In de Moments musicaux speelt Kurtág vooral met de geschiedenis, van de middeleeuwse hoketus tot  Janáček, Messiaen en Ligeti.

John Cage (1912-1992) – Thirty Pieces for String Quartet (1983)

Uitvoerenden: Quatuor Bozzini

CD: Collection QB

György Kurtág (*1926) – Officium breve in memoriam Andreae Szervánsky, op.28 (1988/89)

1. Largo, 2. Più andante, 3. Sostenuto, quasi giusto, 4. Grave, molto sostenuto, 5. (Fantasie über die Harmonien des Webern-Kanons): Presto, 6. (Canon a 4): Molto agitato, 7. Lento, 9. Largo, 10. Sehr fliessend (arr. of Webern: Cantata no.2, opus 31: VI: Canon a 4) – A tempo – Da capo al fine, 11. Sostenuto, 12. Sostenuto, quasi giusto, 13. Sostenuto, quasi slancio, 14. Disperato vivo, 15. Arioso interrotto (di Endre Szervansky): Larghetto

Uitvoerenden: Athena String Quartet

CD: NEOS

György Kurtág (*1926) – Uit: 6 Moments musicaux, op.44 (2005)

3. Capriccio, 4. In memoriam György Sebok, 5. …rappel des oiseaux… (l’étude pour les harmoniques), 6. Les adieux (op de wijze van Janáček)

Uitvoerenden: Athena String Quartet

CD: NEOS

Na de communistische machtsovername in Hongarije vluchtte György Ligeti het land uit en vestigde zich in Oostenrijk. In zijn Tweede strijkkwartet is van zijn Hongaar­se achtergrond nog maar weinig te horen, met uitzondering van de nachtelijke evocaties. Ligeti’s voormalige landgenoot György Kurtág verkoos een bijna microscopische manier van componeren, al is zijn muziek vaak niet minder expressief dan die van de jongere Wolfgang Rihm. Waar Rihm het grote gebaar inzet, blijft Kurtág de meester van de intieme nuance. Als contrast is de Griekse-Franse componist Iannis Xenakis vooral geïnteresseerd in contouren, zoals een architect de buitenklant van een gebouw uittekent.

György Ligeti (1923-2006) – Tweede strijkkwartet (1968)

Uitvoerenden: Artemis Quartet

CD: Warner Classics

Wolfgang Rihm (*1952) – Tweede strijkkwartet (1970)

Uitvoerenden: Minguet Quartet

CD: col legno

György Kurtág (*1926) – Hommage à András Mihály, opus 13 (1977)

            12 microludes voor strijkkwartet

Uitvoerenden: Athena String Quartet

CD: NEOS

Iannis Xenakis (1922-2001) – Tetras (1983)

Uitvoerenden: Arditti Quartet

CD: naïve classique

Een nieuwe stroming in de jaren zeventig was de Nieuwe Complexiteit. De componisten die zich hiertoe rekenden meenden dat muziek niet complex genoeg kan zijn, dat de notatie ervan niet precies en gedetailleerd genoeg kan zijn. De bijna onmogelijkheid deze muziek perfect uit te voeren levert op zich al een bijzondere expressiviteit op, zoals in de muziek van Brian Ferneyhough.

Brian Ferneyhough (*1943) – Sonatas for string quartet (1967)

            24 deeltjes met de namen van het Griekse alfabet

            Uitvoerenden: Arditti Quartet

            CD: Aeon

Brian Ferneyhough (*1943) – Tweede Strijkkwartet (1980)

            Uitvoerenden: Arditti Quartet

            CD: Aeon

Brian Ferneyhough (*1943) – Adagissimo (1983)

Uitvoerenden: Arditti Quartet

            CD: Aeon

Rond 1960 was ook de Pool Krzysztof Penderecki, evenals Ligeti, in de weer met dicht op elkaar gepakte klanken, met clusters, maar dan juist vanuit een sterk theatrale esthetiek. Witold Lutosławski behoorde in deze tijd eveneens tot de postseriële componisten. Hij paste met name geleide aleatoriek toe (de muziek klinkt dan menigmaal als een vrijblijvende improvisatie, maar is het nimmer), zoals in zijn enige Strijkkwartet uit 1964. Ook de Duitser Wolfgang Rihm is rond 1970, als tiener, zoekende. Webern of Berg? Serialisme of ongekunstelde expressiviteit? In zijn Eerste strijkkwartet speelt vooral het eerste.

In de jaren zeventig slaat bij veel componisten de twijfel toe. Communicatie en expressiviteit komen weer op de voorgrond. Een wat recenter voorbeeld daarvan is het Vierde strijkkwartet van Penderecki uit 2016.

Krzysztof Penderecki (1933-2020) – Eerste strijkkwartet (1960)

Uitvoerenden: Tale Quartet

CD: BIS

Witold Lutosławski (1913-1994) – Strijkkwartet (1964)

Uitvoerenden: LaSalle Quartet

CD: DGG

Krzysztof Penderecki (1933-2020) – Tweede strijkkwartet (1968)

Uitvoerenden: Tale Quartet

CD: BIS

Wolfgang Rihm (*1952) – Eerste strijkkwartet, opus 2 (1970)

Uitvoerenden: Minguet Quartet

CD: col legno

Krzysztof Penderecki (1933-2020) – Vierde Strijkkwartet (2016)

Uitvoerenden: Meccore String Quartet

CD: Capriccio

In tegenstelling tot Pierre Boulez, had de Hongaar György Ligeti (1923-2006) weinig belangstelling voor seriële technieken. Voor hij in 1956 uit Hongarije vluchtte, componeerde hij een Eerste strijkkwartet ‘Métamorphoses nocturnes’ (1954), dat in veel opzichten een voortzetting is van de muziek van Bartók.

Vrijwel gelijktijdig met Ligeti componeerde ook György Kurtág een Eerste strijkkwartet (opus 1, 1959), dat bij hem uit zes korte deeltjes bestaat. Hij beschouwde het werk later als de ‘expositie van zijn gehele levenswerk’. Bijzonder zijn ook Aus der Ferne III en V, als hommage en In Memoriam voor de uitgever Alfred Schlee. In 1967 ontstond Zestiende strijkkwartet van Alois Haba, geschreven in een systeem waarin de grote secunde verdeeld is in vijf tonen in plaats van vier, zoals in het kwarttoonsysteem. De samenklanken vragen in het begin wat gewenning, maar zijn fascinerend.

György Ligeti (1923-2006) – Eerste strijkkwartet

‘Métamorphoses nocturnes’ (1954)

Uitvoerenden: Artemis Quartet

CD: Warner Classics

György Kurtág (*1926) – Eerste strijkkwartet, opus 1 (1959)

Uitvoerenden: Athena String Quartet

CD: NEOS

Alois Hába (1893-1973) – Strijkkwartet nr.16, opus 98 (1967)

Uitvoerenden: Hába Quartet

CD: NEOS

György Kurtág (*1926) – Aus der Ferne III (1991), voor de 90e verjaardag van Alfred Schlee

Uitvoerenden: Athena String Quartet

CD: NEOS

György Kurtág (*1926) – Aus der Ferne V (1999), In memoriam Alfred Schlee

Uitvoerenden: Athena String Quartet

CD: NEOS

Pierre Boulez voltooide in 1949 enkele delen van het Livre pour quatuor (1949-1959), de eerste streng seriële muziek voor strijkkwartet. Zo er cerebrale muziek bestaat, dan is in deze kwartetmuziek daarvan de essentie vastgelegd.

De Griekse-Franse componist Iannis Xenakis (1922-2001) meende in diezelfde jaren dat het serialisme van Boulez voor een mathematicus kinderspel. Zoals een architect zijn ontwerpen op de tekentafel uitwerkt – en Xenakis was aanvankelijk architect! – zo componeerde hij, vaak met behulp van computers voor het rekenwerk, zijn klinkende objecten, zoals de strijkkwartet ST/4-1,080262 (1962).

Pierre Boulez (1925-2016) – Livre pour quatuor (1949/59)

Uitvoerenden: Quatuor Parisii

CD: Decca

Iannis Xenakis (1922-2001) – ST/4-1,080262, op.5 (1962)

Uitvoerenden: Arditti Quartet

CD: naïve classique

Met Brett Dean en Nigel Westlake ronden we onze reis naar Australië af. Dean vergeleek zijn manier van componeren wel eens met het werk van een schilder, laagje voor laagje bouwt hij de klanken op. Soms met filmische effecten, soms met een politieke boodschap. Overigens heeft Nigel Westlake vooral als filmcomponist naam gemaakt. Deans Epitaphs zijn, zoals de titel ook aangeeft, klinkende grafstenen.

Brett Dean (*1961) – Strijkkwartet nr.1 ‘Eclipse’ (2003)

            Uitvoerenden: Doric String Quartet

            CD: Chandos

Nigel Westlake (*1958) – Strijkkwartet nr.2 (2005)

            Uitvoerenden: Goldner String Quartet

            CD: Tall Poppies

Brett Dean (*1961) – Epitaphs (2010)

Uitvoerenden: Doric String Quartet, Brett Dean, altviool

CD: Chandos