Niewolnictwo jest czymś co kojarzy się nam jako coś całkowicie złego. W czasach biblijnych niewolnictwo miało jednak kilka znaczeń. Prawo Mojżeszowe zawierało wiele praw co do tego jak należy traktować niewolników. Zacznijmy od znaczenia hebrajskiego i greckiego słowa oznaczającego niewolnika, a później przejdźmy do praw dotyczących traktowania różnych niewolników.

Problem, z którym spotykają się tłumacze Biblii polega na tym, że często jedno słowo można przetłumaczyć (zależnie od kontekstu) na kilka słów w języku docelowym. Takim słowem jest właśnie hebrajskie słowo “ewed” oraz greckie “doúlos”. Tłumacze dzielą się więc na tych konsekwentnych, którzy ustalają, że zawsze będą dane słowo tłumaczyć tak samo oraz tych niekonsekwentnych, którzy tłumaczą w zależności od kontekstu. Zobaczmy więc jakie znaczenie ma słowo “niewolnik” oraz jak jest ono tłumaczone.

Hebrajskie słowo ewed może oznaczać niewolnika, czyli kogoś kto jest własnością. W Rodzaju 12:16 czytamy: “Ze względu na nią wyświadczał Abramowi dobrodziejstwa, tak że miał owce, bydło, osły, niewolników i niewolnice, oślice i wielbłądy”. Dowiadujemy się, że Faraon dał Abramowi niewolników i zwierzęta. Ten patriarcha był więc właścicielem zarówno tych zwierząt jak i tych ludzi. Czy to jednak jest jedyne tłumaczenie tych słów? 

W 2 Kronik 10:7 czytamy: “Oni odpowiedzieli mu tak: Jeżeli będziesz dobry dla tego ludu i okażesz im życzliwość, i przemówisz do nich słowami łaskawymi, będą twoimi sługami po wszystkie dni”. W oryginale użyto słowa ewed czyli niewolnik. Jest tu jednak mowa o poddanych króla Rechoboama. Zauważmy, że poddany podlega woli króla. Jest wolnym człowiekiem, ale wola króla jest ważniejsza od jego woli. Jest więc w pewnym sensie niewolnikiem króla, choć nie do tego stopnia jak prawdziwy niewolnik.

Inny rodzaj ludzi określony tym słowem jest opisany w 2 Samuela 8:6, gdzie czytamy: “Dawid obsadził też załogami Aram Damasceński, i tak zostali Aramejczycy hołdownikami Dawida, składającymi daninę”. Aramejczycy czyli Syryjczycy zostali hołdownikami Dawida. W oryginale występuje tutaj także słowo niewolnik. Zauważmy, że Syria miała swojego władcę, ale ponieważ płacił on daninę Dawidowi Syryjczyków nazwano niewolnikami.

Słowa niewolnik używano także to okazania komuś szacunku. W Rodzaju 42:10 czytamy: “A oni powiedzieli do niego: Nie, panie! Słudzy twoi przybyli, aby zakupić żywność”. Zauważmy, że bracia Józefa nie mówili w pierwszej osobie. Nie mówili: “my przybyliśmy”, ale “słudzy twoi przybyli”. Mówienie w trzeciej osobie i nazywanie siebie sługami czyli niewolnikami było sposobem okazania szacunku rozmówcy.

Inne znaczenie słowa niewolnik jest związane z religią. W Łukasza 1:38 czytamy: “I rzekła Maria: Oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według słowa twego. I anioł odszedł od niej”. Maria nazwała się tutaj służebnicą. W oryginale greckim występuje tutaj słowo doule czyli niewolnica. My dziś użylibyśmy słowa wyznawca. Zauważmy wyznawca Boga jest ograniczony prawami swojej religii. Nie jest więc do końca wolny i w tym sensie jest niewolnikiem. W starym testamencie ten termin jest wielokrotnie używany wobec Mojżesza, który jest nazywany niewolnikiem Boga.

Zobaczcie jak w waszej Biblii oddano te wersety? Czy tłumacz konsekwentnie tłumaczył słowo ewed zawsze tak samo np. na polskie słowo niewolnik lub sługa czy może w zależności od kontekstu tłumaczył: niewolnik, poddany czy wyznawca? Jakie przekłady wy wolicie? Wolicie te konsekwentne przekłady czy takie zależne od kontekstu? Mi wydaje się, że przekłady tłumaczące te słowa w zależności od kontekstu są lepsze dla tych, którzy pierwszy raz czytają Biblię. Mogłoby im być trudno zrozumieć, że król nazywa poddanych niewolnikami albo dlaczego bracia Józefa mówią jesteśmy twoimi niewolnikami.

Jakie prawa dotyczyły niewolników? Po pierwsze inaczej traktowano niewolników z okolicznych narodów, a inaczej izraelskich niewolników. W Kapłańskiej 25:46 czytamy o tej różnicy: “Będziecie ich przekazywać po sobie na dziedziczną własność synom swoim na zawsze. Jako niewolników mieć ich będziecie. Lecz z waszymi braćmi, synami izraelskimi, nie będziecie obchodzić się surowo”. Niewolnicy z narodów byli niewolnikami na stałe, których dziedziczyli synowie.

Niewolnika mogła wykupić rodzina lub on sam. W Kapłańskiej 25:49 czytamy: “Albo jego stryj, albo syn jego stryja wykupi go, albo ktokolwiek z jego bliskiej rodziny go wykupi, albo jeżeli go stać na to, sam się wykupi”. Taki niewolnik mógł być wykupiony, ale mógł się też sam wykupić. Oznacza to, że niewolnik mógł zarabiać i gromadzić pieniądze. 

O tym jak należało traktować niewolnika, który był Żydem jest napisane w Powtórzonego prawa 15:12, czytamy tam: “Jeżeli zaprzeda ci się twój brat, Hebrajczyk lub Hebrajka, to będzie ci służył sześć lat, a w siódmym roku wypuścisz go od siebie wolnym”. Ale jak Hebrajczyk czyli Żyd mógł stać się niewolnikiem innego Żyda? W Wyjścia 22:3 czytamy: “Złodziej powinien dać odszkodowanie; jeżeli nic nie ma, zostanie za swoją kradzież sprzedany”. Ale jak wyglądała sytuacja kobiet? 

Żyd będący niewolnikiem w Izraelu stawał się wolny w siódmym roku. Sytuacja kobiet była inna. W Wyjścia 21:7 czytamy: “Jeżeli zaś ktoś sprzeda swoją córkę jako niewolnicę, to ona nie odejdzie, tak jak odchodzą niewolnicy”. Kobiet nie dotyczyło prawo uwolnienia w roku siódmym. Zostawały niewolnicami na zawsze. Ich sytuację omawia prawo dotyczące nałożnic. Kolejny werset 8 mówi: “Jeżeli nie spodoba się swemu panu, który ją przeznaczył dla siebie, niech ją pozwoli wykupić. Jednak nie ma prawa sprzedać jej obcemu ludowi, bo postąpiłby wobec niej wiarołomnie”.

Sprzedana kobieta mogła zostać żoną. Mogli ją też wykupić jej krewni. Nie wolno jednak było jej sprzedać komuś z innego narodu. Werset 9 mówi dalej: “Jeżeli przeznaczył ją dla swego syna, postąpi z nią według prawa dotyczącego córek”. Gdy niewolnicę przeznaczał na żonę dla syna stawała się ona swego rodzaju córką. Podobnie było gdy właściciel sam się z nią ożenił. W Wyjścia 21:10 czytamy: “Jeżeli weźmie sobie inną za żonę, nie ujmie jej ani pożywienia, ani odzieży, ani obcowania cielesnego”.

Niewolnica gdy stawała się żoną nie mogła być traktowana gorzej niż inne żony. Tutaj warto przypomnieć losy protoplasty rodu czyli Jakuba zwanego Izraelem. Miał on dwie żony i dwie niewolnice. Wszystkie te cztery kobiety urodziły mu dzieci, które później były traktowane jednakowo. Księga Wyjścia mówiła, że taka niewolnica, która stawała się żoną nie mogła dostawać mniej pożywienia, odzieży czy współżycia z mężem. To ostatnie dawało jej możliwość urodzenia synów, którzy by się nią opiekowali po śmierci męża.

Niewolnikami mogły się stać całe narody, całe miasta. Przykładem są Gibeonici. W Jozuego 9:27 czytamy: “Ale Jozue przeznaczył ich w tym dniu do rąbania drzewa i noszenia wody dla zboru i dla ołtarza Pana aż do dnia dzisiejszego w miejscu, które miał wybrać”. Jozue przeznaczył mieszkańców tego miasta do pracy. Dalej oni jednak mieszkali w swoim mieście. Dalej też zajmowali się swoimi sprawami. Oprócz tego musieli jednak także dostarczyć drewno i wodę do świątyni. 

Podsumowując te wszystkie prawa były dobre dla niewolników. Niestety nie zawsze ich przestrzegano. Np. w Jeremiasza 34:11 czytamy: “Lecz potem cofnęli swoją zgodę i ściągnęli z powrotem niewolników i niewolnice, których wypuścili na wolność, i zmusili ich do służby jako niewolników i niewolnice”. Żydzi w tamtych czasach zwolnili niewolników, potem jednak zniewolili ich ponownie. 

Prawo często też przypominało, że sami Izraelici byli kiedyś niewolnikami. Np. w Powtórzonego Prawa 15:15 czytamy: “Będziesz pamiętał, że byłeś niewolnikiem w ziemi egipskiej i że Pan, Bóg twój, wykupił cię. Dlatego Ja nakazuję ci to dzisiaj”. Wcześniejsze wersety mówią o tym jak należało traktować niewolnika. Np. gdy po 6 latach niewoli stawał się wolny należało dać mu coś z trzody na początek wolności. Gdy Izraelici słuchali prawa i go przestrzegali sytuacja niewolników była całkiem dobra. Przynajmniej w porównaniu z tych jak traktowano ich w innych narodach.

Chrześcijanie w I wieku nie walczyli z instytucją niewolnictwa. Wielokrotnie zachęcali niewolników do wzorowej pracy wobec ich właścicieli. Najlepiej oddaje to chyba 1 do Koryntian 7:21 gdzie czytamy: “Zostałeś powołany, będąc niewolnikiem? Nie trap się tym; ale jeśli możesz stać się wolnym, raczej korzystaj z tego”. Jeżeli niewolnik został chrześcijaninem, miał dalej służyć swojemu panu, ale gdy mógł stać się wolny powinien skorzystać z tej możliwości.

Apostoł Paweł ochrzcił jednego zbiegłego niewolnika, którego później odesłał do jego właściciela. W Liście do Filemona 1:16 czytamy: “I to już nie jako sługę, ale więcej niż sługę, bo jako brata umiłowanego, zwłaszcza dla mnie, a tym bardziej dla ciebie, tak według ciała, jak i w Panu”. W przekładzie, który ja cytuję jest tutaj słowo “sługa”, ale w oryginale jest greckie słowo “doúlos” czyli niewolnik. Paweł odesłał tego zbiegłego niewolnika i prosił, aby jego właściciel traktował go jak brat brata.

Ze względu na nią wyświadczał Abramowi dobrodziejstwa, tak że miał owce, bydło, osły, niewolników i niewolnice, oślice i wielbłądy
https://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/1-Ksiega-Mojzeszowa/12/16

Oni odpowiedzieli mu tak: Jeżeli będziesz dobry dla tego ludu i okażesz im życzliwość, i przemówisz do nich słowami łaskawymi, będą twoimi sługami po wszystkie dni
https://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-Ksiega-Kronik/10/7

Dawid obsadził też załogami Aram Damasceński, i tak zostali Aramejczycy hołdownikami Dawida, składającymi daninę. I wspomagał Pan Dawida we wszystkim, do czegokolwiek się zabrał
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-Ksiega-Samuela/8/6

Łukasz pojawia się Imiennie w Biblii tylko trzy razy. W Kolosan 4:14 czytamy: “Pozdrawia was Łukasz, lekarz umiłowany”. Paweł nazywa go tutaj umiłowanym lekarzem. Później w liście do Filemona 1:24 czytamy: “Marek, Arystarch, Demas, Łukasz, współpracownicy moi”. Tutaj Łukasz jest nazwany jednym ze współpracowników. Ostatni fragment pochodzi z 2 Tymoteusza 4:11, czytamy tam: “Tylko Łukasz jest ze mną”. Tradycja mówi, że było to tuż przed śmiercią Pawła. Tylko Łukasz był z nim. W tych wersetach określono Łukasza jako “umiłowanego lekarza” oraz “współpracownika”. My jednak znamy go jako ewangelistę. Kim był Łukasz?

Tradycja podaje, że Łukasz urodził się i mieszkał w Antiochii Syryjskiej. Miasto to założył około roku 300 p.n.e. Seleukos I Nikator. Osiedlił w nim Macedończyków i Żydów. Tak więc od samego powstania było to miasto, w którym Żydzi i Grecy żyli razem. Z tego powodu mamy dwie wersje pochodzenia Łukasza. Jedna mówi, że był zhellenizowanym Żydem, a druga, że był Grekiem. Ci, którzy twierdzą, że był Grekiem opierają się na Liście do Kolosan 4:11, gdzie czytamy: “I Jezus, zwany Justem. Oni są jedynymi Żydami, którzy są współpracownikami moimi dla sprawy Królestwa Bożego, oni stali się dla mnie pociechą”.

Paweł w Kolosan 4:11 kończy wymieniać Żydów, którzy są wraz z nim, a później w wersecie 14 mówi o Łukaszu, lekarzu umiłowanym. Jeżeli więc w wersecie 11 kończy słowami: “Oni są jedynymi Żydami”, a później dopiero w wersecie 14 wymienia Łukasza, to z tego zdaje się wynikać, że Łukasz nie był Żydem. Paweł jednak nie powiedział wprost, że Łukasz nie jest Żydem. Oczywiście istnieje jeszcze trzecia wersja - Łukasz był potomkiem zarówno Greków jak i Żydów. Może podobnie jak Tymoteusz, który był synem Żydówki i Greka. Ale to nie wszystko jest także czwarta i piąta wersja.

Zbadano szczątki, które według tradycji miały być ciałem Łukasza. Z tych badań wynika, że zmarły był Syryjczykiem. Oni także byli zhellenizowani i przez Żydów także byli określani jako Grecy. Tak więc czwarta teoria mówi, że Łukasz był z pochodzenia Syryjczykiem. Piąta wersja jest związana z jego imieniem. Greckie imię Łukasz ma być grecką formą rzymskiego imienia oznaczającego osobę pochodzącą z Lukanii, krainy na południu Włoch. Nie wszyscy jednak twierdzą, że imię Łukasz to nazwa mieszkańca Lukanii, warto przypomnieć, że łacińskie słowo lux to światło.

Osobiście najbardziej przemawia do mnie wersja, że Łukasz był shelenizowanym Żydem. Wiedział dużo o zwyczajach zarówno Greków jak i Żydów. Sprawdził genealogię Jezusa w świątyni, a to mógł zrobić tylko Żyd. Znał także grecką literaturę historyczną i w jego Ewangelii oraz Dziejach widać te greckie wpływy. W tamtym okresie wielu Żydów było pod wpływem greckiej kultury i filozofii. Ten ostatni termin należy rozumieć jako naukę. Filozofia to połączenie dwóch greckich słów filo - miłość i zofia - mądrość. Tak więc ten termin oznacza umiłowanie mądrości np. historii czy medycyny.

Według tradycji właśnie ten Łukasz miał spisać jedną z ewangelii. W Łukasza 1:2 czytamy: “Jak nam to przekazali naoczni od samego początku świadkowie i słudzy Słowa”. Zauważmy, że autor nie podaje się za świadka, ale za kogoś kto rozmawiał ze świadkami. Czy tylko rozmawiał? W kolejnym wersecie czyli Łukasza 1:3 czytamy: “Postanowiłem i ja, który wszystko od początku przebadałem, dokładnie kolejno ci to opisać, dostojny Teofilu”. Ewangelista Łukasz przepytał świadków i od początku wszystko przebadał. Właśnie to wskazuje na jego hellenistyczne wykształcenie.

Za ojca historii uważa się Herodota. Spisał on historię nie tylko Greków, ale także Persów, Egipcjan i innych ludów. Nie był pierwszym, który spisywał historię, ale był pierwszym, który podszedł do tego krytycznie. Badał dostępne źródła, a następnie próbował dociec co naprawdę się wydarzyło. Starał się też podać miejsce oraz czas opisywanych wydarzeń. Np. w Łukasza 3:1 czytamy: “W piętnastym roku panowania cesarza Tyberiusza, gdy namiestnikiem Judei był Poncjusz Piłat, tetrarchą galilejskim Herod, tetrarchą iturejskim i trachonickim Filip, brat jego, a tetrarchą abileńskim Lizaniasz”. Kolejny werset wspomina jeszcze o arcykapłanach Annaszu i Kajfaszu.

Gdyby nie Ewangelia Łukasza nie wiedzielibyśmy kiedy się urodził Jezus ani kiedy rozpoczął swoją działalność. Tylko Łukasz podaje nam, że Jezus urodził się podczas panowania cesarza Augusta, gdy Kwiryniusz był namiestnikiem Syrii jak czytamy w Łukasza 2:1, 2. Później pisze o tym, kiedy działalność rozpoczął Jan Chrzciciel. W Łukasza 3:1 czytamy: “W piętnastym roku panowania cesarza Tyberiusza”. Łukasz podaje więc kiedy wydarzyły się opisane przez niego rzeczy.

Wydaje się więc, że Łukasz był wychowany w hellenistycznym duchu. W zasadzie nie ma więc znaczenia z jakiego narodu pochodził. W Antiochii w Syrii oraz w Aleksandrii w Egipcie istniało coś co się określa jako hellenistyczny judaizm. Opisał dzieje Jezusa na podstawie rozmów ze świadkami. Np. w Łukasza 2:51 czytamy: “I poszedł z nimi, i przyszedł do Nazaretu, i był im uległy. A matka jego zachowywała wszystkie te słowa w sercu swoim”. Wynika z tego, że Łukasz rozmawiał z Marią, matką Jezusa.

Zauważmy, że Łukasz wymienia konkretne daty kiedy dochodziło do różnych wydarzeń. Podaje też swoje źródła. Ewangelia jest oparta na rozmowach ze świadkami, ale w Dziejach Apostolskich Łukasz podaje także swoje własne doświadczenia. Np. w Dziejach rozdziale 16 zmienia sposób pisania. W wersecie 8 czytamy: “doszli do Troady”, a w wersecie 11 czytamy: “Odpłynąwszy z Troady, zdążaliśmy wprost do Samotraki”. Wygląda więc na to, że Łukasz dołączył do Pawła w Troadzie. Tak więc wydarzenia od tego 8 wersetu to rzeczy, których Łukasz sam był świadkiem.

Informacje w dwóch księgach, które przypisuje się Łukaszowi zdają się potwierdzać, że spisał je lekarz. Np. zarówno Mateusz jak i Marek piszą o gorączce teściowej Piotra, ale tylko Łukasz pisze, że była to “wielka gorączka”. W Dziejach Apostolskich 28:8 czytamy: “ojciec Publiusza leżał w gorączce i chorował na czerwonkę”. Łukasz prawdopodobnie leczył także Pawła, który w Kolosan 4:14 nazwał go “umiłowanym lekarzem”. Być może rada dla Tymoteusza co do jego problemów żołądkowych także pochodziła od Łukasza.

Podsumujmy. Niewiele wiemy o Ewangeliście Łukaszu. Jego imię pojawia się tylko trzy razy w listach apostoła Pawła. Według tradycji miał się urodzić w Antiochii Syryjskiej. Paweł jednak wyruszał z Antiochii, a Łukasz osobiście pojawia się dopiero w Troadzie. Później towarzyszył Pawłowi do Jerozolimy, gdzie prawdopodobnie miał okazję zebrać materiały do Ewangelii. Tam mógł sprawdzić w świątyni genealogię Jezusa, którą zawarł w 3 rozdziale Ewangelii. W Jerozolimie zapewne spotkał też wielu świadków, między innymi być może także matkę Jezusa.

Jest kilka teorii na temat jego narodowości. Wielu historyków skłania się ku temu, że był on Grekiem. Badania grobu, który przypisuje się Łukaszowi wskazują na narodowość syryjską. Nie mamy jednak pewności, czy to na pewno ciało ewangelisty Łukasza. Ja osobiście uważam, że był on zhelenizowanym Żydem, który uczył się greckiej medycyny, ale także greckiego podejścia do spisywania historii. Poprzedni ewangeliści, np. Mateusz spisywali wydarzenia tematycznie. Łukasz opisał jednak wydarzenia w porządku chronologicznym.

Oba jego dzieła czyli Ewangelia oraz Dzieje Apostolskie są dedykowane Teofilowi. Warto jednak zwrócić uwagę, że w Łukasza 1:3 czytamy: “kolejno ci to opisać, dostojny Teofilu”. Tymczasem w Dziejach Apostolskich 1:1 czytamy: “Pierwszą księgę, Teofilu, napisałem o tym wszystkim, co Jezus czynił”. Łukasz pisze tutaj o tym, że jest to druga księga, a pierwsza była poświęcona Jezusowi czyli pierwsza księga to Ewangelia, a druga to Dzieje Apostolskie. Warto jednak zwrócić uwagę, że w Ewangelii nazywał go “dostojnym Teofilem”, a w Dziejach już tylko “Teofilem”. Jak myślicie dlaczego taka zmiana?

Pozdrawia was Łukasz, lekarz umiłowany, i Demas.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/List-do-Kolosan/4/14

Tylko Łukasz jest ze mną. Weź Marka i przyprowadź z sobą, bo mi jest bardzo potrzebny do posługiwania.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-List-do-Tymoteusza/4/11

I Jezus, zwany Justem. Oni są jedynymi Żydami, którzy są współpracownikami moimi dla sprawy Królestwa Bożego, oni stali się dla mnie pociechą
https://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/List-do-Kolosan/4/11

Jak nam to przekazali naoczni od samego początku świadkowie i słudzy Słowa
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Lukasza/1/2

Postanowiłem i ja, który wszystko od początku przebadałem, dokładnie kolejno ci to opisać, dostojny Teofilu
https://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Lukasza/1/3

W piętnastym roku panowania cesarza Tyberiusza, gdy namiestnikiem Judei był Poncjusz Piłat, tetrarchą galilejskim Herod, tetrarchą iturejskim i trachonickim Filip, brat jego, a tetrarchą abileńskim Lizaniasz
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Lukasza/3/1

I poszedł z nimi, i przyszedł do Nazaretu, i był im uległy. A matka jego zachowywała wszystkie te słowa w sercu swoim.http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Lukasza/2/51

W 2 Koryntian 8:23 czytamy: “Co do Tytusa, jest on moim towarzyszem i współpracownikiem wśród was; co zaś do naszych braci, są oni posłańcami zborów, chwałą Chrystusową”. Paweł nazwał Tytusa swoim towarzyszem. W greckim oryginale występuje tutaj słowo, którego używano też na określenie wspólnika w interesach. Tytus był więc dla Pawła jak zaufany wspólnik działający we wspólnej sprawie. Co wiemy o tym chrześcijaninie?

Około 49 roku Paweł udał się do Jerozolimy w kwestii obrzezania. Później w opisał to w Liście do Galatów 2:1 czytamy tam: “Potem po czternastu latach udałem się z Barnabą znowu do Jerozolimy, zabrawszy z sobą i Tytusa”. Udał się tam w kwestii obrzezania. Tytus był chrześcijaninem pochodzenia pogańskiego. Czy w Jerozolimie został przymuszony do obrzezania?

W Galatów 2:3 czytamy: “Ale nawet Tytusa, który był ze mną, chociaż był Grekiem, nie zmuszono do obrzezania”. Paweł przybył z Antiochii Syryjskiej. Wydaje się więc, że Tytus został chrześcijaninem właśnie tam. Gdy doszło do sporu czy chrześcijan pochodzenia pogańskiego należy obrzezać, Paweł zabrał właśnie Tytusa do Jerozolimy. Być może był on takim wzorowym przykładem nowo nawróconego poganina.

Niektórzy jednak twierdzą, że imię Tytus jest formą imienia Tymoteusz. Czytaliśmy jednak w Galatów 2:3, że Tytus nie był obrzezany. Tymczasem o Tymoteuszu czytamy w Dziejach Apostolskich 16:3, że został obrzezany przez Pawła. Inny dowód, że Tytus i Tymoteusz to dwie różne osoby znajdujemy w Liście 2 do Tymoteusza 4:10. Czytamy tam, że Tytus udał się do Dalmacji. W kolejnym wersecie Paweł poleca aby Tymoteusz przybył do niego. Wyraźnie to pokazuje, że Tytus to nie Tymoteusz.

Jak ułożyć chronologicznie wzmianki o Tytusie? Czytamy o nim w Liście do Galatów, w 2 Liście do Koryntian, 2 Liście do Tymoteusza oraz oczywiście w Liście do Tytusa. Listy te nie zawierają daty napisania. Wydaje się jednak, że najwcześniejsza wzmianka pochodzi właśnie z Listu do Galatów, gdzie Paweł pisał jak zabrał Tytusa do Jerozolimy w sprawie obrzezania. Co potem się dalej działo z Tytusem?

Apostoł Paweł wysłał 1 List do Koryntian. Później posłał do Koryntu także Tytusa, który wrócił do niego z dobrymi wiadomościami. W 2 Liście do Koryntian 7:6 czytamy: “Lecz Ten, który pociesza uniżonych, Bóg, pocieszył nas przez przybycie Tytusa”. Tytus opowiedział jak Koryntianie zareagowali na 1 List do nich. Paweł postanowił posłać go więc ponownie do Koryntu. Z jakim zadaniem?

W 2 Liście do Koryntian 8:6 czytamy: “Tak iż uprosiliśmy Tytusa, aby, jak rozpoczął, tak też dokończył i u was tej dobroczynnej działalności”. Ten zwrot “tej dobroczynnej działalności” wskazuje na zbieranie datków dla biednych chrześcijan w Judei. W Dziejach Apostolskich 11:28 czytamy o głodzie w czasach cesarza Klaudiusza. O tym samy głodzie wspomina również Józef Flawiusz. Prawdopodobnie właśnie w tym okresie zbierano datki dla głodujących w Judei.

Po pierwszym uwięzieniu w Rzymie Paweł udał się na Kretę. W Liście do Tytusa 1:5 czytamy: “Pozostawiłem cię na Krecie w tym celu, abyś uporządkował to, co pozostało do zrobienia, i ustanowił po miastach starszych, jak ci nakazałem”. Wygląda więc na to, że Tytus udał się tam z Pawłem, który go tam pozostawił. Tytus miał ustanowić na Krecie starszych. W innych przekładach to słowo “starszych” oddano jako “prezbiterów” lub “biskupów”. Wielu historyków uznaje Tytusa za pierwszego biskupa Krety. Wydaje się jednak, że on raczej wyznaczał biskupów.

Sam Tytus nie miał pozostać na Krecie, w Liście do Tytusa 3:12 czytamy: “Gdy przyślę do ciebie Artemasa albo Tychikusa, staraj się śpiesznie przybyć do mnie do Nikopolis, gdyż tam postanowiłem przezimować”. Wydaje się więc, że po ustanowieniu starszych lub biskupów na Krecie Tytus udał się do Pawła do Nikopolis. Było wiele miast o tej nazwie, ale prawdopodobnie chodzi o miasto w Grecji niedaleko którego rozegrała się bitwa pod Akcjum. To Nikopolis powstało po tej bitwie w miejscu, gdzie Oktawian miał swój obóz.

Przypuszcza się, że Pawła aresztowano właśnie w Nikopolis. W 66 roku przebywał tam cezar Neron. Osądził on już raz Pawła i uwolnił go. Teraz jednak po spaleniu Rzymu zaczęło się prześladowanie chrześcijan. Jeżeli Neron i Paweł spotkali się ponownie w Nikopolis to jest całkiem możliwe, że został on aresztowany. Nie wiemy, czy Tytus zdążył się z nim spotkać zanim ponownie Pawła zabrano do Rzymu.

Ostatni raz Tytus pojawia się w 2 Liście do Tymoteusza 4:10, gdzie czytamy, że “udał się do Dalmacji”. Sam apostoł Paweł siedział w więzieniu, ale mogli go odwiedzać współpracownicy. Uwięzienie polegało na czymś w rodzaju aresztu domowego. Paweł przebywał prawdopodobnie w wynajętym domu pilnowany przez pretorian. Wydaje się więc, że tak jak poprzednio wysyłał Tytusa do Koryntu, na Kretę i do Nikopolis, tak teraz wysłał go do Dalmacji.

Tradycja chrześcijańska twierdzi, że Tytus powrócił na Kretę i poniósł śmierć męczeńską w czasach cesarza Domicjana. Ten cesarz miał starszego brata Tytusa, który był cesarzem przed nim. Może to było powodem śmierci chrześcijanina o tym imieniu. Jego szczątki miano pochować w Gortynie, mieście, które w czasach rzymskich było stolicą Krety. Gdy Kretę zdobyli Saraceni pozostała tylko czaszka, którą zabrali ze sobą Wenecjanie. Kreta była uznawana za terytorium kościoła wschodniego. W 1966 roku kościół katolicki zwrócił tą czaszkę. Trzy lata później w 1969 imię Tytusa zostało wpisane do kalendarza liturgicznego.

Potem po czternastu latach udałem się z Barnabą znowu do Jerozolimy, zabrawszy z sobą i Tytusa
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/List-do-Galacjan/2/1

Ale nawet Tytusa, który był ze mną, chociaż był Grekiem, nie zmuszono do obrzezania
https://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/List-do-Galacjan/2/3

Bo nie tylko przyjął to wezwanie, ale w nadzwyczajnej swej gorliwości z własnej ochoty wybrał się do was
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-List-do-Koryntian/8/17

Co do Tytusa, jest on moim towarzyszem i współpracownikiem wśród was; co zaś do naszych braci, są oni posłańcami zborów, chwałą Chrystusową
https://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-List-do-Koryntian/8/23

Albowiem Demas mnie opuścił, umiłowawszy świat doczesny, i odszedł do Tesaloniki, Krescent do Galacji, Tytus do Dalmacji;
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-List-do-Tymoteusza/4/10

Lecz Ten, który pociesza uniżonych, Bóg, pocieszył nas przez przybycie Tytusa
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-List-do-Koryntian/7/6

Tak iż uprosiliśmy Tytusa, aby, jak rozpoczął, tak też dokończył i u was tej dobroczynnej działalności
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-List-do-Koryntian/8/6

I powstał jeden z nich, imieniem Agabus, i przepowiedział, natchniony przez Ducha, że nastanie głód wielki na całym świecie; nastał on też za Klaudiusza.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Dzieje-Apostolskie/11/28

Gdy przyślę do ciebie Artemasa albo Tychikusa, staraj się śpiesznie przybyć do mnie do Nikopolis, gdyż tam postanowiłem przezimować
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/List-do-Tytusa/3/12

W czasach Jezusa istniał kraj nazywany Idumea. Ta nazwa pojawia się w Marka 3:8, czytamy tam o ludziach, którzy przyszli do Jezusa: “I z Jerozolimy, i z Idumei, i zza Jordanu, i z okolic Tyru i Sydonu; wielki tłum, słysząc o wszystkim, co czynił, przyszedł do niego”. Idumea to po grecku kraj Edomitów. Zauważmy, że ten kraj pojawia się zaraz po Jerozolimie. Czy więc Idumejczycy to po prostu Edomici? Jaka jest historia tego ludu? Jaką religię oni wyznawali?

Idumea to po grecku kraj Edomitów. Innymi słowy ktoś mógłby powiedzieć, że Edom i Idumea to są po prostu dwie nazwy tej samej rzeczy. Istnieje jednak sporo różnic pomiędzy Edomem i Idumeą. Przypomina to trochę sytuację ze współczesną Palestyną i Palestyńczykami. Te słowa pochodzą od Filistei i Filistynów. Jednak współcześni Palestyńczycy nie są Filistynami. Podobnie jest z Belgią. Nazwa tego kraju pochodzi od celtyckiego plemienia, które zniszczył Juliusz Cezar. Tak więc współcześni Belgowie nie mają nic wspólnego (poza nazwą) z Belgami walczącymi z Rzymianami w I wieku p.n.e.

Idumea z Edomem ma jeszcze mniej do czynienia, bo Idumea leżała na innym terenie niż starożytny Edom. Jeżeli ziemię obiecaną wyobrazimy sobie jako prostokąt to przez sam środek tego prostokąta płynie rzeka Jordan. Na północy rzeka Jordan przepływa przez Jezioro Galilejskie, a na południu wpada do Morza Martwego. Rzeka Jordan, Jezioro Galilejskie czy Morze Słone zwane Morzem Martwym wszystko to leży w dolinie Jordanu. Ta dolina nie kończy się na Morzu Martwym, ale idzie dalej aż do zatoki Akaba. Ta dolina dzieli ziemię obiecaną na pół. Ale co to wspólnego ma z Edomitami?

Edomici mieszkali na wschód od doliny Jordanu. Idumea znajdowała się natomiast na zachód od tej doliny. Jak doszło do tej przeprowadzki? Edomici tak jak Izraelici zostali podbici przez Babilończyków. W Księdze Abdiasza 1:7 czytamy: “Aż do granicy cię ścigali wszyscy twoi sprzymierzeńcy, zawiedli cię i wzięli nad tobą górę twoi przyjaciele; ci, którzy jedli twój chleb, zastawią na ciebie sidła”. Edomici współpracowali z Babilończykami gdy ich królem był Nabuchodonozor. Później jednak gdy królem Babilonu został Nabonid Edom został zniszczony. 

Edom też został podbity. Stało się to później i dlatego niewola babilońska Edomitów była krótsza. Księga Malachiasza 1:4 mówi jakie mieli plany, czytamy tam: “Choćby Edom mówił: Jesteśmy wprawdzie rozbici, lecz znowu odbudujemy ruiny, to Pan Zastępów mówi: Oni odbudują, lecz Ja zburzę; i nazwą ich krajem bezeceństwa i ludem, na który Pan zawsze się gniewa”. Na ziemi Izraelitów podczas tej niewoli osiedlili się Samarytanie. Podobnie było z Edomitami. Podczas ich niewoli na ich ziemi osiedlili się Nabatejczycy. Gdzie więc zamieszkali Edomici? 

Edomici nie mogli zamieszkać ponownie na wschód od Jordanu w dawnej ojczyźnie. Zamieszkali więc na zachód od Jordanu w południowej części Judy. Przeprowadzili się z terenów dzisiejszej południowej Jordanii, na tereny dzisiejszego południowego Izraela. Innymi słowy przeszli dolinę Jordanu i zamieszkali na terenie od Hebronu do Beer-Szeby. Opis miejsc, gdzie mieszkali Idumejczycy znajdziemy w 1 Machabejskiej oraz w Dawnych Dziejach Izraela autorstwa Józefa Flawiusza. Tą pierwszą pozycję można znaleźć w Bibliach katolickich.

W 1 Machabejskiej 4:29 czytamy: “Przybyli do Idumei i w Bet-Sur rozłożyli się obozem. Juda z dziesięciu tysiącami żołnierzy wyruszył im naprzeciw”. Idumejczycy mieszkali w Bet-Sur (Bet-Cur). Później Juda Machabeusz przebudował to miasto. W 1 Machabejskiej 4:61 czytamy: “[Juda] zostawił też tam wojsko, które miało jej strzec. Umocnił także Bet-Sur, aby jej strzegło, a lud miał miejsce obronne od strony Idumei”. Twierdza w Bet-Sur miała bronić Judę od strony Idumeii. Jaka jest jednak najlepsza forma obrony?

Jak się często mówi najlepszą formą obrony jest atak. Tak zrobił właśnie Juda Machabeusz. W 1 Machabejskiej 5:3 czytamy: “Juda jednak walczył przeciwko synom Ezawa w Idumei, przeciwko Akrabattanie, bo dokoła osaczali Izraela. Zadał im wielką klęskę, zgnębił ich i zabrał łupy na nich zdobyte”. Wspomniano tutaj o tym, że Idumeę zamieszkiwali synowie Ezawa. Po śmierci Judy Machabeusza Idumeę podbił jego bratanek Jan Hirkan I. Zmusił on Edomitów do przejścia na judaizm. Pozwolił im zostać pod warunkiem, że dadzą się obrzezać i będą przestrzegać praw.

Tak więc Jan Hirkan zmusił Idumejczyków do przejścia na judaizm. Gdy panował jego syn Aleksander Jannaj zarządcą Idumei został Antypas. Po nim zarządcą został jego syn Antypater, który ożenił się z księżniczką nabatejską Kypros I. Ich dzieckiem był Herod Wielki. Tak więc Herod był z pochodzenia Edomitą lub jak kto woli Idumejczykiem. Jego matką była księżniczka nabatejska. Nabatejczycy to ci, którzy zamieszkali w dawnej ojczyźnie Edomitów po wschodniej stronie Jordanu. To oni zbudowali Petrę - ten wykuty w skale budynek, który można oglądać w Jordanii. Czy można więc powiedzieć, że Herod Wielki był pół Edomitą i pół Nabatejczykiem?

Edomici lub Idumejczycy byli w tamtym momencie wyznawcami judaizmu. Przynajmniej udawali, że tak było. Byli jednak obywatelami gorszej kategorii. Żydzi nigdy by się nie zgodzili na to, aby rządził nimi Idumejczyk. Herod więc propagował historię, o tym, że jego przodek był synem porwanego kapłana żydowskiego, który zamieszkał w Idumei. Wg tej legendy Herod nie był Edomitą, ale był po prostu Żydem. Ja osobiście skłaniam się jednak ku temu, że był on Edomitą, a porwany syn kapłana to po prostu legenda dynastyczna. Napiszcie mi jednak co wy o tym myślicie. Czy Herod
był Idumejczykiem czy Żydem?

Ojciec Heroda Wielkiego to Antypater często przez historyków jest nazywany Antypatrem Idumejczykiem. Dostał on od Juliusza Cezara rzymskie obywatelstwo i został pierwszym prokuratorem Judei. Jego syn Herod Wielki został później królem. Aby udowodnić swoje prawa Herod propagował tą historię o swoim żydowskim pochodzeniu. Dodatkowo ożenił się z córką kapłana z panującego rodu Hasmoneuszy czyli z Mariamme. Miał z nią dwóch synów. Później jednak zabił i żonę, i obu synów. Zachowały się jednak wnuki.

Wnuk Heroda Wielkiego pojawia się w 12 rozdziale Dziejów Apostolskich. W Dziejach 12:1 czytamy: “A w owym czasie targnął się król Herod na niektórych członków zboru i począł ich gnębić”. Wymieniony tutaj Herod to Herod Agryppa I, wnuk Heroda Wielkiego oraz księżniczki hasmonejskiej Mariamme. W odróżnieniu od swojego sławniejszego dziada on naprawdę miał w sobie krew żydowską. W dodatku krew panującej rodziny hasmonejskiej nazywanej też machabejską. Dlaczego jednak Herod Agryppa prześladował chrześcijan?

W Dziejach 12:3 czytamy: “Gdy zaś widział, że się to podoba Żydom, kazał pojmać i Piotra; a były to dni Przaśników”. Rodzina Herodów udawała, że wyznaje judaizm. Herod Agryppa zauważył, że zabicie apostoła Jakuba spodobało się Żydom, kazał więc uwięzić także apostoła Piotra. Herod Agryppa był ostatnim władcą panującym nad całym terytorium Judy. Jego córka Berenike była kochanką Tytusa, który zniszczył Jerozolimę w 70 roku podczas wojny żydowskiej. Po stronie powstańców walczyło wtedy wielu Idumejczyków, którzy w ten sposób chcieli chyba udowodnić swoje oddanie dla judaizmu. Jest to ostatni moment gdy Idumejczycy są wspominani w historii.

Podsumowując. Idumejczycy to Edomici po niewoli babilońskiej. W przyszłości nagram pewnie też osobny odcinek o Edomie czyli o historii tego ludu przed niewolą babilońską. Różnica to nie tylko zmiana nazwy, ale także zmiana miejsca zamieszkania. Edomici mieszkali na wschód od Jordanu, a Idumejczycy na zachód. Sama nazwa Idumea jest grecką nazwą oznaczającą kraj Edomitów. Wskazuje ona na wpływy greckie. Te wpływy widać też w imionach. Np. ojciec Heroda Wielkiego to Antypater. Jest to greckie imię. Idumejczycy zostali podbici przez królów-kapłanów z rodu hasmoneuszy i zmuszeni do przejścia na judaizm. Z tego narodu pochodził pierwszy prokurator Judei czyli Antypater Idumejczyk. Później jego syn Herod Wielki został królem Judei. Idumeczycy przestali istnieć jako naród po zniszczeniu Jerozolimy w 70 roku.

I z Jerozolimy, i z Idumei, i zza Jordanu, i z okolic Tyru i Sydonu; wielki tłum, słysząc o wszystkim, co czynił, przyszedł do niego.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Marka/3/8

Aż do granicy cię ścigali wszyscy twoi sprzymierzeńcy, zawiedli cię i wzięli nad tobą górę twoi przyjaciele; ci, którzy jedli twój chleb, zastawią na ciebie sidła.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Abdiasza/1/7

Choćby Edom mówił: Jesteśmy wprawdzie rozbici, lecz znowu odbudujemy ruiny, to Pan Zastępów mówi: Oni odbudują, lecz Ja zburzę; i nazwą ich krajem bezeceństwa i ludem, na który Pan zawsze się gniewa.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Malachiasza/1/4

29 Przybyli do Idumei i w Bet-Sur rozłożyli się obozem. Juda z dziesięciu tysiącami żołnierzy wyruszył im naprzeciw.
https://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1057

61 [Juda] zostawił też tam wojsko, które miało jej strzec. Umocnił także Bet-Sur, aby jej strzegło, a lud miał miejsce obronne od strony Idumei.
https://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1057

3 Juda jednak walczył przeciwko synom Ezawa w Idumei, przeciwko Akrabattanie, bo dokoła osaczali Izraela. Zadał im wielką klęskę, zgnębił ich i zabrał łupy na nich zdobyte.
https://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1058

A w owym czasie targnął się król Herod na niektórych członków zboru i począł ich gnębić
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Dzieje-Apostolskie/12/1

Gdy zaś widział, że się to podoba Żydom, kazał pojmać i Piotra; a były to dni Przaśników
https://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Dzieje-Apostolskie/12/3

Herod Wielki zbudował port o nazwie Cezarea. Później jednak jeden z jego synów Filip zmienił nazwę innego miasta na Cezarea. Aby odróżnić ją od tej sławniejszej dodawano określenie Filipowa. Ta forma pojawia się w dwóch Ewangeliach. W Marka 8:27 czytamy: “I wyszedł Jezus z uczniami do wiosek koło Cezarei Filipa; i pytał w drodze uczniów swoich, mówiąc do nich: Za kogo mnie ludzie uważają?”. Nie wiemy czy Jezus wszedł do tego miasta. Najwyraźniej był jednak w okolicy. Co tam robił? Aby to zrozumieć będzie nam potrzebna nie tylko historia tego miasta, ale także geografia.

Starożytne miast Cezarea Filipowa leżała niedaleko źródeł Jordanu. Z trzech stron otaczały to miasto góry. Między innymi góra Hermon. Miasto to nosiło nazwę Cezarea stosunkowo krótko. W tym miejscu Antioch III pokonał wojska ptolemejskie około 200 roku p.n.e. Obie armie składały się głównie z Greków. Walczyły więc przeciw sobie dwie falangi. Antioch III miał słonie i jego armia była silniejsza. Ptolemeusze mieli słabszą armię, ale za to bardziej ruchliwą. Chcieli zatrzymać przeciwników. Ci jednak zdążyli zejść z wzgórz Golan. Te wzgórza na północy dotykają góry Hermon.

Wojska Antiochia pokonały armię egipską. Bitwa pod Panion miała wpływ także na historię Izraela, który dostał się pod panowanie Seleucydów. Jeden z synów Antiochia III o tym samym imieniu Antioch IV postawił w świątyni żydowskiej w Jerozolimie posąg Zeusa, ale to już inna historia. My wróćmy do Cezarei. Być może zwróciliście uwagę, że mówiłem o bitwie pod Panion. Tak się nazywało wtedy to miasto. Nazwa pochodzi od greckiego bożka Pana. Jego rzymski odpowiednik to Faun. W tym mieście stała świątynia tego greckiego boga, bo Grecy mieszkali tam już od czasów Aleksandra Wielkiego. Grecy to miasto nazywali Panion lub Paneas.

Około roku 20 p.n.e. Oktawian August przekazał to miasto Herodowi Wielkiemu. Ten chcąc okazać wdzięczność zbudował obok świątyni bożka Pana świątynię dla cesarza. Później miasto dostał jeden z synów Heroda Wielkiego znany jako Filip Tetrarcha lub Herod Filip II. Właśnie on na cześć Tyberiusza zmienił nazwę miasta na Cezarea. Aby odróżnić ją od tej nadmorskiej nazywano ją Cezareą Filipową lub Cezareą Filipa. Po jego śmierci miasto i region włączono do rzymskiej prowincji Syria. Później jednak dostał je Herod Agryppa II i zmienił nazwę na Neronias na cześć cesarza Nerona. Później jednak doszło do pierwszej wojny żydowskiej. Miasto wróciło pod panowanie rzymskie i powrócono do nazwy Paneas. Po podboju arabskim greckie Paneas zmieniono w arabskie Banjas, bo w arabskim nie ma głoski “p”.

Jak widzicie nazwa Cezarea Filipowa była używana stosunkowo krótko, ale właśnie w okresie życia Jezusa. W Mateusza 16:13 czytamy: “A gdy Jezus przyszedł w okolice Cezarei Filipowej, pytał uczniów swoich, mówiąc: Za kogo ludzie uważają Syna Człowieczego?”. Kolejny rozdział tej Ewangelii mówi o tym jak Jezus zabrał trzech uczniów na bardzo wysoką górę. Jednym z nich był apostoł Piotr, który wiele lat później tak to opisał w 2 Piotra 1:18, czytamy tam: “A my, będąc z nim na świętej górze, usłyszeliśmy ten głos, który pochodził z nieba”. Ewangelie Mateusza i Marka mówią, że Jezus zabrał uczniów na górę. Piotr nazywa ją świętą. Co to za góra? Tego nie wiemy, ale przypominam, że Jezus był w okolicach Cezarei Filipowej.

Na północny-wschód od Cezarei Filipowej znajdowała się góra Hermon. Czy to tam poszedł Jezus z trzema apostołami? Czy to o tym wzniesieniu Piotr pisał: “będąc z nim na świętej górze”? Góra Hermon była granicą Ziemi Obiecanej. Jej nazwę można przetłumaczyć jako “święta” w znaczeniu oddzielona. Nie wiemy czy Jezus był w mieście, ale wiemy, że był na pobliskiej górze, prawdopodobnie na Hermonie. Jak wyglądała wtedy sytuacja w mieście? 

Sam Herod Wielki jak i jego potomkowie zachowywali pozory w Jerozolimie, ale budowali świątynie pogańskie w innych miastach. Nie tylko nie zburzyli oni świątyni Pana, ale także dobudowali świątynię dla cesarza. Władcą tego terenu był tetrarcha Filip. Mówi o nim Ewangelia Łukasza 3:1 czytamy tam: “W piętnastym roku panowania cesarza Tyberiusza, gdy namiestnikiem Judei był Poncjusz Piłat, tetrarchą galilejskim Herod, tetrarchą iturejskim i trachonickim Filip, brat jego, a tetrarchą abileńskim Lizaniasz”. Co wiemy o tym Filipie? 

Jego tetrarchia obejmowała tereny najdalej od Jerozolimy. Być może dlatego był pierwszym żydowskim władcą, który bił monety z wizerunkiem człowieka. Zachowały się do naszych czasów monety z wizerunkiem cesarza Tyberiusza wydane przez Heroda Filipa II. Jest on często mylony ze swoim teściem Herodem Filipem I. Ten pierwszy Herod Filip miał żonę Herodiadę, która urodziła mu Salome. Później Herodiada opuściła swojego męża i wyszła za mąż za jego brata Heroda Antypasa. Właśnie u tego ostatniego doszło do zabicia Jana Chrzciciela. 

Córka Heroda Filipa I i Herodiady czyli Salome została później żoną tetrarchy Filipa czyli Heroda Filipa II. Cezarea Filipowa była dla niego swego rodzaju stolicą, myślę więc, że możemy założyć że zarówno Filip jak i jego żona Salome spędzali tam dużo czasu. Tetrarcha Filip był lubianym władcą. Ludzie uważali, że jest łagodny i sprawiedliwy. Po jego śmierci jego tetrarchia oraz miasto Cezarea zostały włączone do rzymskiej prowincji Syria. Podczas wojny żydowskiej siły rzymskie przyszły z północy i właśnie w Cezarei Filipowej urządziły sobie bazę.

Ewangelia Łukasza 21:24 mówi o tym co się stało z Izraelitami podczas wojny żydowskiej, czytamy tam: “I padną od ostrza miecza, i zostaną uprowadzeni do niewoli u wszystkich narodów, a Jerozolima będzie zdeptana przez pogan, aż się dopełnią czasy pogan”. Tytus, syn cesarza Wespazjana zdobył Jerozolimę, wielu Żydów zginęło, a ci, którzy dostali się do niewoli zginęli później między innymi walcząc jako gladiatorzy w Cezarei Filipowej. Tytus zorganizował tam rozrywkę dla miejscowych.

Niedaleko Cezarei leżało biblijne miasto Dan. Niektórzy mylą te dwie miejscowości. Historia tego miast jest długa. Na przełomie XI i XII wieku przebywali tutaj Nizaryci znani także jako asasyni. A w XX wieku miasto i źródło Jordanu należało do Syrii. Syryjczycy planowali zawrócić bieg rzeki, aby nie płynęła ona do Izraela, co doprowadziło do wojny. Od 1967 roku ten teren należy do Izraela. Od 1977 znajduje się tam rezerwat, gdzie można zobaczyć wodospad, największy, który znajduje się w Izraelu.

Podsumowując. Greckie miasto Paneas powstało w miejscu, gdzie znajdują się źródła Jordanu, na południe od góry Hermon. Rozegrała się tam bitwa około roku 200 p.n.e. Wojska seleudzkie pokonały wojska ptolemejskie. Gdy seleudzka Syria została podbita przez Rzymian miasto zostało przekazane Herodowi Wielkiemu. Później miasto dostał jego syn tetrarcha Filip, który ożenił się z bratanicą Salome. Salome była córką Herodiady i Heroda Filipa I, a żoną tetrarchy Filipa czyli Heroda Filipa II. Po upadku Jerozolimy w 70 roku w Cezarei jeńcy żydowscy walczyli na arenie jako gladiatorzy. Współczesna historia to wojna o wodę między Syrią i Izraelem. Warto też pamiętać, że rządził tam Herod Filip II, który ożenił się z córką Heroda Filipa I. Inna częsta pomyłka to mylenie Cezarei Filipowej z miastem Dan, które też było na północy.

I wyszedł Jezus z uczniami do wiosek koło Cezarei Filipa; i pytał w drodze uczniów swoich, mówiąc do nich: Za kogo mnie ludzie uważają?
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Marka/8/27

A gdy Jezus przyszedł w okolice Cezarei Filipowej, pytał uczniów swoich, mówiąc: Za kogo ludzie uważają Syna Człowieczego?
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Mateusza/16/13

A my, będąc z nim na świętej górze, usłyszeliśmy ten głos, który pochodził z nieba.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-List-Piotra/1/18

W piętnastym roku panowania cesarza Tyberiusza, gdy namiestnikiem Judei był Poncjusz Piłat, tetrarchą galilejskim Herod, tetrarchą iturejskim i trachonickim Filip, brat jego, a tetrarchą abileńskim Lizaniasz
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Lukasza/3/1

I padną od ostrza miecza, i zostaną uprowadzeni do niewoli u wszystkich narodów, a Jerozolima będzie zdeptana przez pogan, aż się dopełnią czasy pogan.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Lukasza/21/24

Dzisiaj sól używamy w zasadzie tylko jako przyprawę do potraw. W czasach starożytnych było jednak inaczej. Sól miała o wiele więcej zastosowań. Widać to także w Biblii. Zacznijmy jednak od hebrajskiego słowa melah zapisywano je przy pomocy trzech liter MLH. Fenickie słowo brzmiała malaha i też zapisywano je jako MLH. Podobno Fenicjanie sprowadzali sól aż z Hiszpanii i miasto Malaga na Półwyspie Iberyjskim ma mieć nazwę od fenickiego słowa sól. Sól występowała jednak także w Izraelu. Czemu sprowadzano ją z tak dalekich regionów? Do czego używano soli w czasach biblijnych?

W Księdze Ezdrasza czytamy o urzędnikach, którzy sprzeciwili się budowie świątyni w Jerozolimie. Napisali on list do króla Persji Artakserksesa. W Ezdrasza 4:14 czytamy: “Ponieważ zaś jesteśmy na utrzymaniu twego dworu i nie godzi się nam patrzeć na pohańbienie króla, przeto posłaliśmy wiadomość o tym królowi”. Napisali oni, że są na utrzymaniu króla. Dosłownie w tym miejscu czytamy, że jedzą sól króla. Ten zwrot jeść kogoś sól oznaczał “być na czyimś utrzymaniu. Sól była bardzo droga i czasem używano jej jako pieniędzy.

Np. dawać sól po łacinie brzmi: sal dare. Podobno od tego zwrotu pochodzi angielskie słowo soldier. Podobnie salary czyli wynagrodzenie też ma pochodzić od słowa sól. Tak więc w Ezdrasza 4:14 czytamy o urzędnikach, którzy byli na utrzymaniu króla i dostawali sól. Były okresy w historii gdy sól miała wartość jak złoto. Nie zdziwi was chyba więc to, że z jej powodu wybuchały wojny czy rewolucje. Przykładem jest choćby marsz solny Gandhiego. W 1930 ten indyjski przywódca poszedł nad morze i sam odparował sobie trochę soli protestując w ten sposób przeciwko monopolowi rządowemu i sprzedaży soli z wysokim podatkiem. Do czego jeszcze używano soli w czasach biblijnych?

Ci urzędnicy z czasów Ezdrasza chcieli wstrzymać budowę świątyni, ale król Artakserkses nakazał pomóc kapłanom. W Ezdrasza 7:22 czytamy co należało dostarczać do świątyni po odbudowie: “Aż do stu talentów srebra, stu korców pszenicy, stu baryłek wina i stu baryłek oliwy, soli zaś bez ograniczenia”. Do świątyni składano w ofierze zwierzęta i inne pokarmy. Nie wszystko spalono, część spożywali kapłani i ich rodziny. Wszystkie te ofiary miały być posolone. Dlatego Kapłańska 2:13 mówi: “Każdą twoją ofiarę z pokarmów posolisz; żadnej twojej ofiary z pokarmów nie pozbawisz soli przymierza Boga twego. Przy każdej ofierze swojej składać będziesz i sól”. Przypominam sól była wtedy bardzo droga. Na szczęście te przepisy nie określały jak wiele soli miano dać wraz z ofiarą.

Używanie soli jako przyprawy lub jako czynnika konserwującego żywność nie jest zaskakująca. Ale soli używano także przy narodzinach dzieci. W Ezechiela 16:4 czytamy: “A z twoim narodzeniem było tak: Gdy się narodziłaś, nie przecięto twojej pępowiny i nie obmyto cię wodą, aby cię oczyścić, nie wytarto cię solą i nie owinięto w pieluszki”. Jest to opis zaniedbanego dziecka, którego po narodzinach nie okryto pieluszką, ale też nie natarto solą. Wynika z tego, że to była zwykła praktyka w czasach proroka Ezechiela. Czy to działo się także w późniejszych czasach, np. czy Jezus też był natarty solą po urodzeniu tego nie wiemy. Jezus użył jednak przykładu z solą.

W Mateusza 5:13 czytamy: “Wy jesteście solą ziemi; jeśli tedy sól zwietrzeje, czymże ją nasolą? Na nic więcej już się nie przyda, tylko aby była precz wyrzucona i przez ludzi podeptana”. W tym przykładzie przyrównał swoich uczniów do soli. Wspomniał jednak, że ta sól może zwietrzeć albo stracić smak. Jezus nie mówił tutaj o soli jakiej my dzisiaj używamy albo takiej jaką sprowadzali w tamtych czasach Fenicjanie z Hiszpanii. Jezus mówił tutaj o soli jaką można było znaleźć w Izraelu.
Nie była to czysta sól, ale taka zmieszana z różnymi zanieczyszczeniami. Gdybyśmy sobie wyobrazili sól zmieszaną z piaskiem. Taka sól wrzucona do wody się rozpuści i pozostanie sam piasek. Właśnie o takiej soli mówił Jezus, gdy straci ona swój słony smak zostają same zanieczyszczenia, które można rzucić na drogę jak żwir.

W innej ewangelii ten przykład z solą został rozszerzony. W Marka 9:50 czytamy: “Sól, to dobra rzecz, ale jeśli sól zwietrzeje, czymże ją przyprawicie? Miejcie sól w samych sobie i zachowujcie pokój między sobą”. Tutaj ponownie słyszymy o soli, która może stracić swoją słoną wartość, ale później czytamy do czego to było potrzebne. Tą sól uczniowie Jezusa mieli mieć w sobie aby zachować pokój między sobą. Jak należy to rozumieć? Wyjaśnił to chyba apostoł Paweł w Liście do Kolosan.

W Kolosan 4:6 czytamy: “Mowa wasza niech będzie zawsze uprzejma, zaprawiona solą, abyście wiedzieli, jak macie odpowiadać każdemu”. Paweł przyrównał tutaj mowę do posiłku. Moglibyśmy odpowiedzieć bardzo szorstko i to przypominałoby podanie komuś jedzenia bez soli. Paweł zalecał jednak uprzejmą mowę, którą porównał do jedzenia doprawionego solą. Ludzie w tamtych czasach, szczególnie ci biedniejsi jedli pewnie czasami posiłki bez soli i wiedzieli jakie to niesmaczne. Zauważmy jaki to świetny przykład. Jeżeli damy komuś szorstką radę to ta rada mu pomoże tak jak ciału pomoże nawet pokarm bez soli. Jednak o wiele łatwiej jest przyjąć uprzejmą radę od kogoś tak samo jak łatwiej i przyjemniej jest zjeść coś, co przyprawiono.

Sól przydawała się do konserwowania np. mięsa z tego powodu używano tego słowa w przenośni aby zaznaczyć, że coś jest trwałe. Np. w Liczb 18:19 czytamy: “Jest to wieczyste przymierze soli przed Panem dla ciebie i twojego potomstwa”. Przymierze soli to wieczyste przymierze. Tak jak mięso zaprawione solą mogło przetrwać długo tak samo przymierze soli wskazywało nie na krótkotrwałą umowę, ale na coś trwałego. Ale sól wiąże się także z zagładą.

W Sędziów 9:45 czytamy: “Następnie nacierał Abimelech na miasto przez cały ten dzień, zdobył miasto a lud, który był w nim, wybił do nogi, miasto zrównał z ziemią i posypał miejsce to solą”. Nie był to wynalazek Izraelitów. Tak podobno mieli zrobić także Rzymianie po zniszczeniu Kartaginy. Historycy się spierają czy tak rzeczywiście było. Przypomnę może, że sól była droga. Rozsypanie soli na większym terenie było dość kosztowne, ale oczywiście było możliwe.

W Starym Testamencie występuje hebrajskie słowo melah, a w Nowym Testamencie greckie słowo halas. W Izraelu używano czystej soli sprowadzanej przez Fenicjan, ale używano też miejscowej soli, która była pełna zanieczyszczeń. Soli używano jako przyprawy pokarmu, ale także do konserwowania np. mięsa. Używano jej także w celach leczniczych, np. nacierano nią noworodki po narodzinach. Sól była droga i w niektórych okresach była używana jak pieniądze. W czasach Ezdrasza określenie “jeść czyjąś sól” oznaczało być na czyimś utrzymaniu. Sól pojawia się także w przenośni. Oznacza całkowitą zagładę, ale także dobre cechy sprzyjające jedności wśród chrześcijan. Do takich dobrych cech można zaliczyć np. uprzejmą mowę.

Ponieważ zaś jesteśmy na utrzymaniu twego dworu i nie godzi się nam patrzeć na pohańbienie króla, przeto posłaliśmy wiadomość o tym królowi
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Ezdrasza/4/14

Aż do stu talentów srebra, stu korców pszenicy, stu baryłek wina i stu baryłek oliwy, soli zaś bez ograniczenia.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Ezdrasza/7/22

Każdą twoją ofiarę z pokarmów posolisz; żadnej twojej ofiary z pokarmów nie pozbawisz soli przymierza Boga twego. Przy każdej ofierze swojej składać będziesz i sól.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/3-Ksiega-Mojzeszowa/2/13

A z twoim narodzeniem było tak: Gdy się narodziłaś, nie przecięto twojej pępowiny i nie obmyto cię wodą, aby cię oczyścić, nie wytarto cię solą i nie owinięto w pieluszki.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Ezechiela/16/4

Wy jesteście solą ziemi; jeśli tedy sól zwietrzeje, czymże ją nasolą? Na nic więcej już się nie przyda, tylko aby była precz wyrzucona i przez ludzi podeptana.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Mateusza/5/13

Sól, to dobra rzecz, ale jeśli sól zwietrzeje, czymże ją przyprawicie? Miejcie sól w samych sobie i zachowujcie pokój między sobą.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Marka/9/50

Mowa wasza niech będzie zawsze uprzejma, zaprawiona solą, abyście wiedzieli, jak macie odpowiadać każdemu.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/List-do-Kolosan/4/6

Wszystkie dary ofiarne z obrzędu podnoszenia z rzeczy poświęconych, które synowie izraelscy składać będą Panu, oddałem tobie i twoim synom, i twoim córkom, według wieczystego prawa. Jest to wieczyste przymierze soli przed Panem dla ciebie i twojego potomstwa.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/4-Ksiega-Mojzeszowa/18/19

Następnie nacierał Abimelech na miasto przez cały ten dzień, zdobył miasto a lud, który był w nim, wybił do nogi, miasto zrównał z ziemią i posypał miejsce to solą.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Sedziow/9/45

Gog z Magog lub Gog i Magog to dwa zwroty z Biblii, które pojawiają się w dwóch księgach biblijnych trudnych do zrozumienia. Chodzi o księgę Ezechiela i księgę Apokalipsy. Zanim przejdziemy do tych dwóch zwrotów, które są dość podobne warto przypomnieć, że te dwie księgi mają więcej podobieństw. Np. na początku Ezechiel opisuje tron Boga. Bardzo podobny opis jest w księdze Apokalipsy. Księga Ezechiela opisuje też świątynię i jej mierzenie. Bardzo podobny opis jest w Apokalipsie. Nie dziwi więc, że także opisy Goga z Ezechiela i Apokalipsy są podobne.

W Ezechiela 38:2 czytamy: “Synu człowieczy, zwróć swoje oblicze ku Gogowi w kraju Magog, głównemu księciu w Mesech i Tubal, prorokuj przeciwko niemu”. Z Kolei księga Apokalipsy 20:8 (nazywana także księgą Objawienia) mówi: “I wyjdzie, by zwieść narody, które są na czterech krańcach ziemi, Goga i Magoga, i zgromadzić je do boju; a liczba ich jak piasek morski”. Główna różnica polega na tym, że Ezechiel mówi o Gogu z kraju Magog, a Objawienie o Gogu i Magogu. Co wiemy o tych imionach?

Księga Rodzaju 10:2 mówi: “Synami Jafeta są: Gomer, Magog, Madai, Jawan, Tubal, Meszech i Tiras”. Mowa tutaj o Jafecie, synu Noego oraz o jego potomkach. Warto zwrócić uwagę, że nie tylko pojawia się imię Magog, ale także imiona Meszech i Tubal. Przypomnę, że Ezechiela 38:2 mówi: “zwróć swoje oblicze ku Gogowi w kraju Magog, głównemu księciu w Mesech i Tubal”. Imiona Magog i Tubal pojawiają się dokładnie w tej samej formie. Imię Meszech z Rodzaju zmienia się w Mesech w Ezechiela. Ale jest tak w tym przekładzie. W oryginale w obu miejscach występuje imię “Meszek”.

Przypomnę może, że Noe miał trzech synów: Sema, Chama i Jafeta. Każdy z nich miał pójść w inną stronę. Od Chama pochodzili ci, którzy zamieszkali w Kanaanie i Afryce, od Sema pochodzili między innymi Żydzi, a od Jafeta narody na północy, np. Magog, Meszech i Tubal. Z grubsza można powiedzieć, że od Sema pochodzą Azjaci, od Chama Afrykańczycy, a od Jafeta Europejczycy. Może ciężko to sobie nam wyobrazić, ale właśnie potomkowie Jafeta czyli Europejczycy byli uważani za barbarzyńców. Od Chama pochodzili np. Egipcjanie, od Sema np. Babilończycy, a od Jafeta straszni barbarzyńcy.

Gdy więc mowa o Magogu, Meszechu i Tubalu mowa tutaj o plemionach z północy, które budziły strach. Niektórzy utożsamiają ich ze Scytami. Dla wyjaśnienia Scyci dla starożytnych to to samo co np. dla Polaków Mongołowie czy Tatarzy. Czy jednak Gog z Magog to naprawdę Scyci? W Ezechiela 38:15 czytamy: “I przyjdziesz ze swojego miejsca pobytu, z najdalszej północy, a wraz z tobą liczne ludy; wszyscy na koniach, wielkie zastępy, liczne wojsko”.

Historia interpretacji kim jest Gog z Magog zwykle opierała się na tej informacji, że ma on przyjść z północy. Na północ od Izraela była Syria. Jednak w tym wersecie wspomniano o najdalszej północy. Już Józef Flawiusz w “Dawnych dziejach Izraela” utożsamia Goga ze Scytami. Czy jednak chodzi o naród Scytów? Warto pamiętać, że gdy starożytni mówili o Scytach mieli na myśli barbarzyńców z północy. Wszystkich pochodzących z tamtych regionów. Podobnie jest z polskim słowem Tatar, używano go na określenie wszystkich ludów na wschód od Kaukazu. To były różne plemiona, ale Polacy ich wszystkich nazywali Tatarami.

Zauważmy, że pojęcia Scyta czy Tatar są bardzo pojemne. Być może więc tak samo należy potraktować pojęcie Gog z Magog. Ale może jednak chodzi o konkretny kraj? W Ezechiela 38:8 czytamy: “Po wielu dniach otrzymasz rozkaz, w latach ostatecznych przyjdziesz do kraju uwolnionego od miecza i do ludu zebranego z wielu ludów na górach izraelskich, które długo były spustoszone; wszyscy oni wyprowadzeni spośród narodów, mieszkają bezpiecznie”. Mowa tutaj o “latach ostatecznych” czyli o przyszłości. Zauważmy, że Gog miał zaatakować “góry izraelskie, które długo były spustoszone”.

Napisał to Ezechiel, który dostał się do Babilonu 10 lat przed zburzeniem Jerozolimy. Góry izraelskie zostały zasiedlone ponownie po jakichś 80 latach, długo po śmierci Ezechiela. Nie może tu chodzić o Medów i Persów, którzy też przybyli z północy. Oni zniszczyli Babilon i uwolnili Izraelitów, a przecież Ezechiel mówił o tym, że Gog miał zaatakować ponownie zasiedlone góry izraelskie. Nie mogło też chodzić o Babilończyków. Był to ktoś z dalekiej północy.

Określenie z Ezechiela brzmi “Gog z krainy lub ziemi Magog”. Z kolei Objawienie używa krótszego “Gog i Magog”. To sformułowanie stało się później bardzo popularne. Pojawia się ono  raz w zwojach znad Morza Martwego. Niestety jest to malutki fragment z kilkoma słowami. Nie mamy więc kontekstu do słów “Gog i Magog”. Tak więc przed wzmianką w Objawieniu pojawia się tylko raz. Później jednak wielokrotnie i to nie tylko w pismach chrześcijańskich.

Te imiona w sformułowaniu “Gog i Magog” pojawiają się u żydowskich pisarzy, ale także w Koranie. Sura 18:94 mówi: “O powiedzieli: "O Zu'l Karnajnie! (O Dwu Rożny) Oto Gog i Magog sieją zgorszenie na ziemi! Czy moglibyśmy przygotować dla ciebie daninę, abyś zbudował między nami i między nimi zaporę?" Tak więc Koran mówi o jakimś władcy, który będzie przygotowywał zabezpieczenie przed Gogiem i Magogiem. Kogo uważano za Goga?

Przez wieki różne ludy uważano za tą postać z proroctwa. Np. wcześni chrześcijanie tak mówili o Rzymianach, później o Gotach, Scytach, Sarmatach, Hunach, Węgrach, Turkach, Mongołach, Tatarach, Saracenach i jeszcze innych. Za każdym razem gdy przybywali jacyś barbarzyńcy ktoś uznawał ich pojawienie się jako spełnienie proroctwa. Niektórzy z tych najeźdźców sami tak się nazywali, np. Mongołowie. Być może chcieli w ten sposób wystraszyć chrześcijan. Także władcy Rusi twierdzili, że pochodzą od Magoga. A współcześnie kogo uważano za Goga?

Niektórzy rabini za Goga uznali Napoleona najeżdżającego Rosję. Później podczas zimnej wojny niektórzy uznali Rosję za tą potęgę. Rosja była sprzymierzona z krajami arabskimi, które atakowały nowopowstałe państwo Izrael. Gog z proroctwa Ezechiela miał najechać właśnie Izrael. Niektórzy wierzą, że to proroctwo spełniło się podczas wojny 6-dniowej w 1967.

Historia interpretacji tych dwóch fragmentów jest bardzo długa. Np. współczesne identyfikowanie Rosji jako Goga opiera się na tym, że państwo to znajduje się na dalekiej północy patrząc od terytorium Izraela. Współczesny rosyjski imperializm pojawił się też w okresie gdy ponownie powstało państwo Izrael. Interpretacja tego proroctwa wiązała się tylko z Izraelem czyli Żydami?

Inni jednak traktowali słowo Izrael z tego proroctwa jako synonim ludu Bożego. Tak więc chrześcijańskie narody siebie traktowały jak Izrael czyli lud wybrany, a swoich wrogów jako Goga. Tak np. myśleli Krzyżowcy walczący z Saracenami. Ale także Saraceni czuli wyznawcy Islamu czytali Koran i o swoich wrogach myśleli jako o Gogu i Magogu.

Podsumowując. Proroctwo Ezechiela wspomina o Gogu z Magog. Ostatnia księga w Biblii czyli Apokalipsa albo Objawienia mówi o Gogu i Magogu. Ten sam zwrot pojawia się w zwojach znad Morza Martwego. Historycy dyskutują nad tym czy Apokalipsa cytuje ten fragment znad Morza Martwego czy na odwrót. Możliwe, że obie księgi cytują jeszcze trzecie źródło. Później jednak to sformułowanie pojawia się w wielu pismach chrześcijańskich, a nawet w muzułmańskim Koranie.

Synu człowieczy, zwróć swoje oblicze ku Gogowi w kraju Magog, głównemu księciu w Mesech i Tubal, prorokuj przeciwko niemu
https://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Ezechiela/38/2

I wyjdzie, by zwieść narody, które są na czterech krańcach ziemi, Goga i Magoga, i zgromadzić je do boju; a liczba ich jak piasek morski.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Objawienie-Swietego-Jana/20/8

Synami Jafeta są: Gomer, Magog, Madai, Jawan, Tubal, Meszech i Tiras.
https://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/1-Ksiega-Mojzeszowa/10/2

I przyjdziesz ze swojego miejsca pobytu, z najdalszej północy, a wraz z tobą liczne ludy; wszyscy na koniach, wielkie zastępy, liczne wojsko.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Ezechiela/38/15

Po wielu dniach otrzymasz rozkaz, w latach ostatecznych przyjdziesz do kraju uwolnionego od miecza i do ludu zebranego z wielu ludów na górach izraelskich, które długo były spustoszone; wszyscy oni wyprowadzeni spośród narodów, mieszkają bezpiecznie.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Ezechiela/38/8

A ty, synu człowieczy, prorokuj przeciwko Gogowi i mów: Tak mówi Wszechmocny Pan: Oto Ja wystąpię przeciwko tobie, Gogu, główny książę w Mesech i Tubal.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Ezechiela/39/1

Nie wiemy kiedy pierwszy raz użyto alfabetu, który my dziś nazywamy hebrajskim. Pierwszy raz nakaz zapisania czegoś pojawia się w Księdze Wyjścia 17:14, gdzie czytamy: “Wtedy rzekł Pan do Mojżesza: Zapisz to dla pamięci w księdze i wbij to w głowę Jozuego”. Później jest mowa o tablicach kamiennych w Wyjścia 32:16, gdzie czytamy: “Tablice te były dziełem Bożym, a pismo było pismem Boga, wyrytym na tablicach”. Czy w obu tych wypadkach użyto alfabetu hebrajskiego? Co mówią nam w tej sprawie odkrycia archeologiczne? Na początek odpowiedzmy na pytanie czy alfabet hebrajski jest w ogóle alfabetem?

Archeolodzy twierdzą, że pierwsze były pisma obrazkowe, w których jakiś znak czy rysunek był zapisem całego słowa. Pismo piktograficzne czyli obrazkowe to np. pismo klinowe w Mezopotamii czy hieroglify w Egipcie. Alfabet to sposób zapisu głosek. Np. woda to 4 głoski: w, o, d oraz a. Alfabet zapisuje to słowo 4 literami. Jednak hebrajski alfabet zapisywał tylko spółgłoski, tak więc w słowie woda zapisano by tylko głoski: w oraz d (wyszłoby: wd). Alfabet, który składa się tylko ze spółgłosek nazywamy: abdżad. Nazwa ta pochodzi od pierwszych 4 liter w takim alfabecie czyli: a, b, g oraz d. Istnieje jednak jeszcze trzeci sposób zapisu słowa woda.

Możemy zapisać to słowo zapisując sylaby. Abugida czyli alfabet sylabiczny to taki alfabet, w którym każda litera oznacza całą sylabę. Nazwa abiguda też pochodzi od tych liter: a, b, g oraz d. Tak więc mamy nasz alfabet, gdzie zapisujemy każdy dźwięk (słowo woda zapiszemy 4 znakami). Mamy abdżad, gdzie zapisujemy tylko spółgłoski (słowo woda zapiszemy jako 2 znaki: wd). Mamy abigudę, gdzie zapisujemy sylaby (słowo woda zapiszemy dwoma znakami oznaczającymi sylaby: wo oraz da). Co było pierwsze: alfabet, abdżad czy abiguda?

Najstarsze odkrycia to oczywiście pisma piktograficzne: pismo klinowe oraz hieroglify. Później pojawia się abdżad. Najstarsze znaleziska zapisu abdżadem uważa się za zapis fenicki, ale z tego okresu pochodzą też zapisy w języku hebrajskim. Tak więc Żydzi, Arabowie i inne ludy zamieszkujące okolice dzisiejszej Syrii oraz Izraela używali abdżady. To pismo poszło na zachód, gdzie wzięli je Grecy i tak powstał nasz alfabet, który ma także samogłoski oraz na wschód, gdzie powstały abigudy czyli zapis sylab, co jest praktykowane np. w Indiach.

Ja będę się w tej audycji posługiwał określeniem alfabet hebrajski, ale pamiętajcie, że jest to w zasadzie abdżad czyli pismo spółgłoskowe. Oczywiście współczesny język hebrajski dodał także samogłoski, tak więc współczesny alfabet hebrajski to już rzeczywiście alfabet, bo zawiera także samogłoski. Nazwa abdżad pochodzi od arabskich liter a, b, g oraz d. Literę g czyta się tam “dż”, a więc nazwa abdżad. Wskazuje to jednocześnie, że podobnym alfabetem posługują się nie tylko Żydzi, ale także Arabowie, a w przeszłości także Fenicjanie. Ale jak powstały te litery?

Pierwsze dwie litery alfabetu hebrajskiego nazywa się Alef i Bet. To nie tylko nazwy liter. Te słowa mają swoje znaczenie. Alef możemy znaleźć w Psalmie 8:8, gdzie czytamy: “Owce i wszelkie bydło, Nadto zwierzęta polne”. Słowo “bydło” to w hebrajskim “alef” czyli dosłownie wół. Ten werset można by przetłumaczyć: “Owce, woły, a także zwierzęta polne”. Jeżeli wyobraźcie sobie naszą literę - duże A, ale odwrócone do góry nogami. Ta litera przypomina głowę wołu z rogami. Tak właśnie początkowo zapisywano tą literę jako rysunek głowy wołu. Dopiero Grecy tworząc literę Alfa obrócili ją do postaci, którą my znamy.

Druga litera w alfabecie to Bet, a słowo to znaczy dom. Najstarsze wersje tej litery przypominają prostokąt, który symbolizował dom lub namiot. Słowo to oznaczało też rodzinę jak np. w Rodzaju 7:1 gdzie czytamy: “I rzekł Pan do Noego: Wejdź do arki ty i cały dom twój”. Późniejsza forma tej litery przypomina nasze małe b. Podobnie jak z literą A, także tutaj to Grecy odwrócili tą literę i pierwsi zaczęli zapisywać literę b tak jak my piszemy dzisiaj. Od Greków ich litery przejęli Etruskowie, a od nich Rzymianie i tak te litery doszły do nas. Jednak pamiętajmy, że Grecy mieli alfabet, a Żydzi abdżadę.

Starożytni Żydzi zapisywali tylko spółgłoski, dopiero Grecy dodali do alfabetu samogłoski. Tutaj trzeba uważać, bo hebrajskie litery to Alef, Bet, Gimel, Dalet, a greckie to Alfa, Beta, Gama, Delta. Wydają się one tak podobne. Jest ta sama kolejność. Można wy więc wyciągnąć błędny wniosek, że ponieważ Grecy literą Alfa zapisywali samogłoskę “a” to tak samo Żydzi literą Alef też zapisywali “a”. Przypominam jednak, że Żydzi nie zapisywali samogłosek. Czym więc jest hebrajska litera Alef?

W alfabecie hebrajskim lub jak kto woli w abdżadzie hebrajskiej są 22 znaki, ale dwa z nich są nieme. Pierwszym niemym znakiem jest właśnie Alef. Jest to taka przerwa w słowie. W fonetyce używa się terminu zwarcie krtaniowe. Wyjaśnijmy to na przykładzie. Być może słyszeliście, jak ktoś zamiast po prostu zaprzeczyć “nie” powiedział “nie-e”. Jest to taka przerwa w wymowie. Inne przykłady z języka polskiego to: u-iścić lub za-awansowany. Kiedy wymawiamy te słowa następuje przerwa spowodowana tym zwarciem krtaniowym.

Słowo bóg po hebrajsku “elohim” zapisuje się właśnie od litery Alef. Podobnie słowo pan, które po hebrajsku brzmi “adonai” też zaczyna się od litery Alef. Żydzi nie zapisywali samogłosek takich jak a czy e. Gdy chcieli zaznaczyć, że słowo zaczyna się od samogłoski rozpoczynali je od litery Alef, a czytający się domyślał jaki dźwięk ma wydać i czytał “e” w słowie elohim lub “a” w słowie “adonai”. Z tym wiąże się problem z wymową Imienia Bożego. Zapisujemy je jako JHWH, ale nie wiemy jakie samogłoski wstawiali starożytni.

W przeszłości używano formy Jehowa, która powstaje przez dodanie samogłosek: e, o oraz a, ale współcześnie niektórzy wolą formę Jahwe, która powstaje przez dodanie samogłosek: a oraz e. Zwróćcie też uwagę, że w obu tych formach brakuje ostatniej litery h. W zasadzie powinno się wymawiać albo Jehowah albo Jahweh. Jednak we współczesnej wymowie zgubiono to ostatnie “h”. Inny przykład, gdzie zgubiono aż dwa “h” to wyrażenie alleluja, które w oryginale brzmiało “Hallu-Jah”. Zgubiono w wymowie zarówno początkowe “h” jak i końcowe. Mówię tutaj o wymowie hebrajskich słów np. w języku polskim.

Litery hebrajskie używane były także do zapisywania liczb. I tak Alef to 1, Bet to 2, Gimel - 3, Dalet - 4, He - 5, Waw - 6, Zain - 7, Chet - 8, Tet - 9, a Jod - 10. Kolejne litery to dziesiątki, np. Kaf to 20. Aby zapisać 11 brano Jod czyli 10 oraz Alef czyli 1. Z tym wiąże się ciekawy problem. Jak może wiecie, Żydzi przestali wymawiać Imię Boże. Starali się go też nie zapisywać na zwykłych kartkach np. dotyczących handlu. Imię Boże to JHWH, ale istnieje też krótsza forma JH, co wymawiano jako “Jah”. Ta forma występuje w wyrażeniu “Hallu-Jah” czyli naszym alleluja. W czym tkwił problem?

Zauważcie, że jakbyście chcieli zapisać liczbę 15 to musielibyście wziąć 10 czyli Jod oraz 5 czyli He. Wyszłaby wam liczba 15, ale jednocześnie skrócona forma Imienia Bożego JH. Aby więc nie zapisywać Imienia Bożego np. w rachunkach, że ktoś kupił 15 owiec używano liter Tet - 9 i Waw - 6. Zauważcie, że 9 + 6 także daje w sumie 15. Wszystkie dziesiątki to: Jod - 10, Kaf - 20, Lamed - 30, Mem - 40, Nun - 50, Samek - 60, Ain - 70, Pe - 80, Sade - 90. Potem Kof to 100, Resz - 200, Szin - 300 a Taw - 400.

Być może słyszeliście o tym, że wielu Żydów jest zafascynowanych numerologią. Być może teraz rozumiecie dlaczego. Każde słowo w Biblii można zamienić na liczbę. Np. słowo Alef to trzy litery: Alef - 1, Lamed - 30 oraz Pe - 80. Tak więc słowo Alef to liczba 111. Ale może się zastanawiacie co z dalszymi liczbami, bo ostatnia litera w alfabecie czyli Taw oznaczała 400? Pięć liter hebrajskich ma tzw. formy końcowe, których używa się gdy wyraz kończy się tą literą. Kaf końcowe to 500, Mem - 600, Nun - 700, Pe - 800 oraz końcowe Sade - 900.

Historia hebrajskiego alfabetu to historia, w której musimy się wiele domyślać. Wydaje się, że początkowo było to pismo obrazkowe. Np. obrazek domu symbolizował dom lub namiot. Po hebrajsku dom to bet. Później zaczęto używać tego znaku tylko to zapisu litery B. Żydzi i ich sąsiedzi, np. Fenicjanie nie zapisywali samogłosek. Gdy ten alfabet przejęli Grecy dodali samogłoski. Ze znaku alef uczynili literę alfa, ale jednocześnie zmienili wymowę. U Żydów alef to zwarcie krtaniowe, a u Greków jak i u nas to dźwięk A.

Ponieważ nie było samogłosek, a w pewnym momencie Żydzi przestali wymawiać Imię Boże my dzisiaj znamy tylko spółgłoski JHWH i nie wiemy dokładnie jak wymawiano to imię w starożytności. Archeologia znajduje zapisy w tym alfabecie w okresie, który przypadałby na wyjście Izraelitów z Egiptu. Oczywiście z tamtych czasów dotrwały do nas tylko zapisy na tablicach glinianych czy kamieniach. Być może alfabet zapisywano już wcześniej ale na materiałach, które nie przetrwały.


Wtedy rzekł Pan do Mojżesza: Zapisz to dla pamięci w księdze i wbij to w głowę Jozuego, że całkowicie wymażę pamięć o Amalekitach pod niebem.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-Ksiega-Mojzeszowa/17/14

Tablice te były dziełem Bożym, a pismo było pismem Boga, wyrytym na tablicach
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-Ksiega-Mojzeszowa/32/16

Owce i wszelkie bydło, Nadto zwierzęta polne
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Psalmow/8/8

I rzekł Pan do Noego: Wejdź do arki ty i cały dom twój, bo widziałem, że jesteś sprawiedliwy przede mną w tym pokoleniu.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/1-Ksiega-Mojzeszowa/7/1

I rzekł Pan do Mojżesza: Spisz sobie te słowa, gdyż na podstawie tych słów zawarłem przymierze z tobą i z Izraelem.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-Ksiega-Mojzeszowa/34/27

Izrael miał dwunastu synów. Naród izraelski dzieli się na dwanaście plemion. Może się wydawać, że od każdego syna pochodziło jedno plemię. Jest to jednak bardziej skomplikowane. Ile było tych plemion? Dwanaście czy trzynaście? Czy dziesięć z tych plemion zaginęło? Z jakich plemion pochodzili Jezus, Apostoł Paweł i inni? 

Jakub miał dwie żony Leę i Rachelę. Ta pierwsza urodziła mu sześciu synów. O pierwszym w Rodzaju 29:32 czytamy: “I poczęła Lea, i urodziła syna, i nazwała go Ruben, bo rzekła: Wejrzał Pan na niedolę moją, bo teraz mąż mój będzie mnie kochał”. Ten sam rozdział wymienia jeszcze Symeona, Lewiego i Judę. Rachela nie rodziła, postanowiła więc zrobić to co jej babka Sara. 

W Rodzaju 30:3 czytamy: “A ona rzekła: Oto niewolnica moja Bilha, obcuj z nią, że będzie mogła porodzić na kolanach moich, abym i ja miała z niej dzieci”. Bilha urodziła Dana, a później też Naftalego. Jednak Lea, też dała Jakubowi swoją służącą Zilpę i ta urodziła Gada i Aszera. Później jednak sama Lea także urodziła jeszcze dwóch synów Issachara i Zebulona. Wtedy zaczęła rodzić także Rachela. 

W Rodzaju 30:25 czytamy: “A gdy Rachela urodziła Józefa, rzekł Jakub do Labana: Zwolnij mnie, abym mógł wrócić na miejsce swoje i do ojczyzny swojej”. Józef był jedenastym synem i ostatnim, który urodził się w Charanie za rzeką Eufrat. Lea urodziła mu: Rubena, Symeona, Lewiego i Judę. Potem Bilha, niewolnica Racheli urodziła Jakubowi: Dana i Naftalego. Później Zilpa, niewolnica Lei urodziła: Gada i Aszera. Następnie Lea zaczęła ponownie rodzić i na świat przyszli: Issachar i Zebulon oraz córka Dina. Ostatecznie także Rachela urodziła Józefa. Narodziny tych 11 synów są opisane w Rodzaju rozdziałach 29 i 30.

Ostatni syn Jakuba urodził się niedaleko Betlejem. W Rodzaju 35:18 czytamy: “A gdy uchodziła z niej dusza, bo umierała, nazwała go: Ben-Oni, lecz ojciec nazwał go Beniamin”. Siostry rywalizowały, która urodzi więcej synów. Zmarła Rachela, ale żyła jeszcze jej służąca. W Rodzaju 35:22 czytamy: “A gdy Izrael mieszkał w tym kraju, poszedł Ruben i spał z Bilhą, nałożnicą ojca swego. A Izrael dowiedział się o tym. A synów Jakuba było dwunastu”. Ruben być może wziął nałożnicę ojca, aby ta nie mogła urodzić więcej dzieci, które uznano by za dzieci zmarłej Racheli. Jest to ważne także dlatego, że w tym momencie najstarszy Ruben utracił prawo pierworodnego.

Pierworodny syn dostawał dwa działy spadku po ojcu. Ruben jednak za ten występek z Bilhą utracił to prawo. Dostał je Józef. W Rodzaju 48:5 czytamy: “Dlatego teraz do mnie należą obaj synowie twoi, którzy urodzili ci się w ziemi egipskiej, zanim przybyłem do ciebie do Egiptu; Efraim i Manasses będą moimi jak Ruben i Symeon”. Józef miał dwóch synów: Efraima i Manassesa. Jednak Jakub zapowiedział, że będzie ich traktował jak swoich własnych synów. W ten sposób Józef dostał dwa działy, po jednym dla każdego ze swoich synów. Chrześcijan jednak bardziej interesuje linia rodowa Jezusa.

W Rodzaju 49 rozdziale są zawarte zapowiedzi Jakuba odnośnie swoich synów. O pierworodnym Rubenie w Rodzaju 49:4 czytamy: “Burzliwyś jak woda, ale nie będziesz miał pierwszeństwa, boś wszedł na łoże ojca swego; splugawiłeś wówczas moje posłanie, na które wszedłeś”. O dwóch kolejnych w Rodzaju 49:5 czytamy: “Symeon i Lewi - to bracia; miecze ich są narzędziami gwałtu”. Nawiązano tutaj do wymordowania przez tych dwóch braci całego miasta za gwałt na ich siostrze Dinie. O czwartym synu Judzie napisano w Rodzaju 49:10, czytamy tam: “Nie oddali się berło od Judy ani buława od nóg jego, aż przyjdzie władca jego, i jemu będą posłuszne narody”. Wskazano tutaj, że potomkowie Judy będą rządzić. Będą królami. Z tej linii rodowej miał też pochodzić mesjasz.

Jakub nazywany Izraelem miał 12 synów, ale synów Józefa uznał za swoich. Tak więc zamiast Józefa było liczonych jego dwóch synów Efraim i Manasses. W ten sposób było jakby 13 synów Izraela. Jednak jak pewnie wiecie plemion jest 12. Co się stało? W Liczb 3:41 czytamy: “Lewitów zaś wyodrębnisz jako moją wyłączną własność, bom Ja jest Pan, w zamian za wszystkich pierworodnych z synów izraelskich, a bydło Lewitów w zamian za wszelkie pierworodne wśród bydła synów izraelskich”. Plemię Lewiego zostało oddane Bogu jako zapłata za wszystkich pierworodnych. Z tego plemienia pochodził Mojżesz i jego brat Aaron, który został pierwszym arcykapłanem.

Gdy więc później mówiono o 12 plemionach Izraela miano na myśli wszystkich oprócz Lewitów i kapłanów, którzy też pochodzili od Lewiego. Tak więc plemię Lewiego zostało odłączone do służby w przybytku, a później w świątyni. To plemię nie zniknęło, ale nie wliczano go plemion izraelskich. Właśnie w ten sposób mamy ponownie 12 plemion. Było 12 plemion izraelskich oraz to trzynaste plemię Lewitów, które zostało odłączone od tego narodu do służby w przybytku. Plemię Lewiego nie zniknęło, było odłączone. O mało co zginęło jednak inne plemię.

Ostatnie rozdziały księgi Sędziów opowiadają o zagładzie plemienia Beniamina. W Sędziów 21:6 czytamy: “I żal było synom izraelskim Beniamina, ich brata, gdy pomyśleli: Dziś zostało odcięte jedno plemię od Izraela”. Pozostałe 11 plemion walczyło z Beniaminem i o mało co całe plemię zostało wybite. Pozostało jednak 600 mężczyzn, od których odtworzyło się to plemię. Z Beniamina pochodził później pierwszy król Izraela czyli Saul. Panował on nad całym Izraelem. 

Później królem został Dawid z plemienia Judy, po nim jego syn Salomon, a potem wnuk Rechoboam. W jego czasach doszło do podziału. W 1 Królewskiej 11:31 czytamy: “I rzekł do Jeroboama: Weź sobie dziesięć kawałków! Tak bowiem mówi Pan, Bóg Izraela: Oto Ja wyrywam królestwo z ręki Salomona i tobie daję dziesięć plemion”. Powstało wtedy osobne dziesięciplemienne królestwo Izraela pod panowaniem Jeroboama. Kto pozostał przy Rechoboamie? 

W 2 Kronik 11:1 czytamy: “Gdy Rechabeam przybył do Jeruzalemu, zgromadził ród Judy i Beniamina w liczbie stu osiemdziesięciu tysięcy zaprawionych w walce, aby wszcząć wojnę z Izraelem w celu przywrócenia królestwa Rechabeamowi”. Gdy oderwało się tamte dziesięć plemion Rechoboam zgromadził wojska z Judy i Beniamina. Później jego królestwo nazywano królestwem Judy, ale należeli do niego także Beniamici. Czy ktoś jeszcze? 

W 2 Kronik 11:14 czytamy: “Lewici bowiem porzucali swoje pastwiska i swoje posiadłości, i udawali się do Judy i do Jeruzalemu, gdyż Jeroboam i jego synowie odsunęli ich od czynności kapłańskich w służbie Pana”. Powstanie północnego 10-plemiennego królestwa Izraela wiązało się ze zmianą religii. Na północy rozpoczął się kult dwóch cielców. Lewici, którzy byli związani ze świątyną w Jerozolimie udali się do Judy. Tak więc królestwo Judy obejmowało plemiona Judy, Beniamina oraz odłączone do służby w świątyni plemię Lewiego. Co z pozostałymi 10 plemionami? 

Te 10 plemion utworzyło królestwo Izraela. Jednak niektórzy z powodów religijnych zamieszkali w Judzie. W 2 Kronik 11:16 czytamy: “Za nimi zaś przybywali do Jeruzalemu ze wszystkich plemion izraelskich ci, którzy byli oddani całym sercem szukaniu Pana, Boga izraelskiego, aby składać ofiary Panu, Bogu swoich ojców”. Później w Biblii używa się tych dwóch słów Juda i Izrael aby odróżnić te dwa królestwa. Np. w 2 Kronik 13:18 czytamy: “Tak to zostali wtedy synowie izraelscy upokorzeni, a Judejczycy zyskali przewagę, gdyż polegali na Panu, Bogu swoich ojców”. Izraelici czyli 10 plemion zostali pokonani przez Judejczyków czyli dwa plemiona.

Należy pamiętać jednak, że wśród Judejczyków mieszkali Symeonici i najwyraźniej także inni ludzie. W 1 Królewskiej 12:17 czytamy: “A Rechabeam królował tylko nad synami izraelskimi, którzy mieszkali w osadach judzkich”. Tak więc część Izraelitów z pozostałych 10 plemion zamieszkała w Judzie. Była to raczej dużo mniejsza część, ale warto o niej wspomnieć. Szczególnie w kontekście tego co się później stało z 10 plemionami na północy.

Stolicą północnego królestwa Izraela była Samaria. W 2 Królewskiej 17:6 czytamy: “W dziewiątym roku panowania Ozeasza król asyryjski zdobył Samarię, uprowadził Izraela do Asyrii i osadził ich tam w Chalach i nad Chaborem, rzeką Gozanu i w miastach medyjskich”. W ten sposób północne królestwo przestało istnieć. Podbili ich Asyryjczycy i uprowadzili do niewoli. Królestwo Judy istniało dalej. Ale czy jednak wszyscy z północnego królestwa zostali uprowadzeni? 

W czasach króla Jozjasza zaproszono Izraelitów na święto. W 2 Kronik 35:18 czytamy: “Takiej, jak ta Pascha, nie obchodzono w Izraelu od czasów proroka Samuela, ani też żaden król izraelski nie urządził takiej Paschy, jak ta, którą obchodził Jozjasz wraz z kapłanami, Lewitami, z całą Judą i Izraelem, które się zebrały, i z mieszkańcami Jeruzalemu”. Na to święto przybyli ludzie zarówno z Judy jak i Izraela. Oznacza to, że Asyryjczycy nie uprowadzili do niewoli wszystkich ludzi z północnego królestwa.

I poczęła Lea, i urodziła syna, i nazwała go Ruben, bo rzekła: Wejrzał Pan na niedolę moją, bo teraz mąż mój będzie mnie kochał.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/1-Ksiega-Mojzeszowa/29/32

A ona rzekła: Oto niewolnica moja Bilha, obcuj z nią, że będzie mogła porodzić na kolanach moich, abym i ja miała z niej dzieci.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/1-Ksiega-Mojzeszowa/30/3

A gdy Rachela urodziła Józefa, rzekł Jakub do Labana: Zwolnij mnie, abym mógł wrócić na miejsce swoje i do ojczyzny swojej.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/1-Ksiega-Mojzeszowa/30/25

A gdy uchodziła z niej dusza, bo umierała, nazwała go: Ben-Oni, lecz ojciec nazwał go Beniamin.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/1-Ksiega-Mojzeszowa/35/18

Niestety trudno dziś pojechać do miejsc opisanych w Biblii ponieważ cały czas trwa tam konflikt palestyńsko-izraelski. Miejsce, o którym chciałbym wam dzisiaj opowiedzieć znajduje się we Wschodniej Jerozolimie czyli po stronie Palestyńskiej. Granica między Zachodnią Jerozolimą należącą do Żydów, a tą wschodnią przebiega przy starym mieście, gdzie kiedyś znajdowała się świątynia, a teraz stoi tam muzułmańskie sanktuarium nazywane Kopułą na Skale.

Na wschód od świątyni znajduje się dolina Kidron. Jest to długa dolina idącą z północy na południe. Istnieje do dzisiaj ale w czasach opisanych w Biblii była głębsza. Po hebrajsku jest to Nahal Kidron. Nahal dosłownie oznacza strumień, ale w wielu Bibliach jest to tłumaczone jako dolina. Był to strumień, który pojawiał się tylko zimą. Nazywany jest więc czasem potokiem zimowym Kidron. Co o tym miejscu mówi Pismo Święte?

Pierwszy raz to słowo pojawia się w 2 Samuela 15:23, czytamy tam: “A cały kraj głośno płakał, gdy wszystek zbrojny lud przemaszerował. Król zaś przeprawił się przez potok Kidron, a cały zbrojny lud przeszedł drogą w kierunku pustyni”. Tamtędy uciekał Dawid z Jerozolimy przed swoim synem Absalomem. Dawid musiał zejść do tej doliny, ale potem wszedł na górę po drugiej stronie doliny.

W 2 Samuela 15:30 czytamy: “Dawid zaś wstąpił na górę Oliwną i płakał, wstępując na nią, a głowę miał nakrytą i szedł boso; cały też zbrojny lud, który był z nim, miał głowy nakryte i wstępując na nią ciągle płakali”. Tak więc idąc na wschód z Jerozolimy schodziło się do doliny Kidron, a później wchodziło na górę Oliwną, która stała naprzeciwko Jerozolimy.

Uciekającego Dawida obrzucał przekleństwami Szimej. Król Salomon ukarał go później za to. W 1 Królów 2:37 czytamy: “Zapamiętaj to sobie: W tym dniu, w którym oddalisz się stamtąd i przekroczysz potok Kidron, poniesiesz śmierć, a twoja krew spadnie na twoją głowę”. Szimejowi nie wolno było opuszczać Jerozolimy. Potok Kidron został tutaj określony jako granica miasta. Szimej przekroczył tą dolinę i poniósł śmierć.

Ten potok przekroczył także Jezus. W Jana 18:1 czytamy: “To powiedziawszy, wyszedł Jezus z uczniami swoimi za potok Cedron, gdzie był ogród, do którego wszedł z uczniami swoimi”. Jezus wyszedł z Jerozolimy. Zszedł do doliny, a później wstąpił na stojącą po drugiej stronie górę Oliwną. Tej górze warto pewnie poświęcić osobny odcinek. Zawsze jednak dojście na tą górę wiązało się z przejściem przez dolinę Kidron.

Gdy Jezus wychodził ze świątyni apostołowie zwrócili uwagę na wielkie kamienie, których była zbudowana. Jezus im jednak powiedział, że zostanie ona zaburzona. W Mateusza 24:3 czytamy: “A gdy siedział na Górze Oliwnej, przystąpili do niego uczniowie na osobności, mówiąc: Powiedz nam, kiedy się to stanie i jaki będzie znak twego przyjścia i końca świata?” Zauważmy: Jezus był w świątyni, a zaraz potem znalazł się na górze Oliwnej. Musiał przejść przez dolinę Kidron.

Ewangelista Mateusz napisał, że gdy umarł Jezus to zatrzęsła się ziemia i rozdarła się zasłona w świątyni. W kolejnym wersecie, w Mateusza 27:5 czytamy, że pootwierały się grobowce. Aby wyjaśnić o jakie grobowce chodzi cofnijmy się do 2 Królewskiej 23:6 gdzie czytamy: “Kazał usunąć Aszerę ze świątyni Pana poza Jeruzalem do doliny Kidron i spalić ją w dolinie Kidron, zetrzeć ją w proch i proch z niej wyrzucić na cmentarz pospólstwa”.

Do doliny Kidron wyrzucano bałwany przy każdej akcji oczyszczania świątyni. Robili to królowie Asa, Ezechiasz i Jozjasz. Jednak ten werset wspomina także o tym, że był tam cmentarz pospólstwa. Być może więc to właśnie ciała ludzi pochowanych na zboczach doliny Kidron wypadły podczas trzęsienia ziemi wspomnianego przez Mateusza.

Na koniec warto zwrócić uwagę na nazwę Kidron. W Septuagincie czyli tłumaczeniu na grecki użyto słowa Kedron, które jest podobne do słowa Kedros oznaczającego cedr. Z tego powodu czasami błędnie dolinę Kidron nazywa się doliną cedrów. Słowo hebrajskie ma znaczenie “być ciemnym”. Dolina Kidron jest więc Ciemną Doliną. Być może o niej wspominał Dawid.

Najbardziej zanany psalm króla Dawida to Psalm 23. W wersecie 4 czytamy: “Choćbym nawet szedł ciemną doliną, Zła się nie ulęknę, boś Ty ze mną, Laska twoja i kij twój mnie pocieszają”. Dawid wielokrotnie przechodził przez tą dolinę, która w jednym miejscu jest ciemna. Być może prowadził też tędy kiedy swoje owce. Jest więc możliwe, że ciemna dolina z Psalmu 23 jest doliną Kidron.

A cały kraj głośno płakał, gdy wszystek zbrojny lud przemaszerował. Król zaś przeprawił się przez potok Kidron, a cały zbrojny lud przeszedł drogą w kierunku pustyni.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-Ksiega-Samuela/15/23

Dawid zaś wstąpił na górę Oliwną i płakał, wstępując na nią, a głowę miał nakrytą i szedł boso; cały też zbrojny lud, który był z nim, miał głowy nakryte i wstępując na nią ciągle płakali.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-Ksiega-Samuela/15/30

Zapamiętaj to sobie: W tym dniu, w którym oddalisz się stamtąd i przekroczysz potok Kidron, poniesiesz śmierć, a twoja krew spadnie na twoją głowę.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/1-Ksiega-Krolewska/2/37

To powiedziawszy, wyszedł Jezus z uczniami swoimi za potok Cedron, gdzie był ogród, do którego wszedł z uczniami swoimi.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Jana/18/1

A gdy siedział na Górze Oliwnej, przystąpili do niego uczniowie na osobności, mówiąc: Powiedz nam, kiedy się to stanie i jaki będzie znak twego przyjścia i końca świata?
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ewangelia-Mateusza/24/3

Kazał usunąć Aszerę ze świątyni Pana poza Jeruzalem do doliny Kidron i spalić ją w dolinie Kidron, zetrzeć ją w proch i proch z niej wyrzucić na cmentarz pospólstwa.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/2-Ksiega-Krolewska/23/6

Choćbym nawet szedł ciemną doliną, Zła się nie ulęknę, boś Ty ze mną, Laska twoja i kij twój mnie pocieszają.
http://biblia-online.pl/Biblia/Warszawska/Ksiega-Psalmow/23/4