Links Richten

Nederland staat voor de spannendste verkiezingen sinds 2002. De uitkomst is ongewis. Er kan een kabinet uit voortkomen dat nog rechtser dan wat we vooralsnog hebben gezien, maar er is ook een redelijke kans op een centrum-linkse regering. Om een houding te vinden, gaan we te rade bij een van de grootste linkse intellectuelen die Nederland ooit heeft voortgebracht: Jan Romein (1893-1962). We bespreken diens 'Oorsprong, voortgang en toekomst van de Nederlandse geest', een voordracht die hij in 1940 hield, net nadat het land onder de voet gelopen was door de Duitse bezetter. Romeins consequent historisch-materialistische denken, zijn omgang met de Nederlandse traditie van vrijzinnigheid en zijn intellectuele moed vormen een krachtig kader om een positie te bepalen voor de spannende tijd die voor ons ligt.

Terug na een lange winterslaap proberen we het in deze aflevering enige helderheid te scheppen in de mist van identiteitspolitiek. Wat is identiteitspolitiek? Waarom wordt identiteitspolitiek, veelal onder de noemer 'woke', zo gretig gebruikt als stropop door rechts? En bestaat er een linkse kritiek van identiteitspolitiek?

Vanuit de antwoorden die we op die vragen formuleren belichten we de rol die identiteitspolitiek speelt in de oorlog in de Oekraïne en, dichter bij huis, de recente verkiezingsoverwinning van de BoerBurgerBeweging. En natuurlijk gaat het ook over literatuur: welke rol speelt die bij de vorming van nieuwe nationalismen en bij de instandhouding van de schijnbare tegenstelling tussen stad en land. We sluiten af met een vrolijk stukje Amsterdam-bashing, die crypto-Angelsaksische vrijplaats waar men maar niet uitgeschreven raakt over levensbeschouwelijke vragen en de verbeelding van onze fysische werkelijkheid verwaarloost.  

Menno ter Braak bereikt meer lezers dan hij in de jaren dertig ooit heeft gehad. De heruitgave an Het nationaal-socialisme als rancuneleer, onder de hoede van 's lands vermaardste essayist Bas Heijne is een bescheiden bestseller. Die populariteit heeft ook nieuwe kritiek in het leven geroepen, onder meer van Merijn Oudenampsen en Ewoud Kieft, die vraagtekens stellen bij het beeld van Ter Braak als verdediger van de democratie, schatplichtig als hij was aan de intellectuele tradities, bovenal het werk van Nietzsche, waar het nationaalsocialisme uit voortkwam. In deze aflevering proberen we samen met Johan Sonnenschein dit inzicht over te dragen op Ter Braaks hoofdwerk, 'Het demasqué der schoonheid', waarmee hij het roemruchte tijdschrift Forum lanceerde. Getuigt zijn weerzin tegen de schoonheid - en in bredere zin tegen de avant-garde - niet ook van conservatisme? Moet er niet eerder worden opgebouwd dan afgebroken? Of is Ter Braaks kritische nihilisme nog altijd nodig voor wie wil breken met de geloofssystemen uit zijn jeugd? En ook uit haar jeugd? Is Ter Braaks werk daarvoor niet te masculien?

Na een lange, lange zomerpauze pakken we de draad weer op en houden we in deze aflevering de geschiedenis van het Nederlandse cabaret tegen ons politieke licht. Waarom is cabaret zo invloedrijk in Nederland? Waar komt het vandaan? Uit welke maatschappelijke klasse is het voortgekomen? Hoe verhoudt zich het cabaret tot maatschappelijke verandering? Welke politieke tradities vallen er in aan te wijzen? Wat is het verschil tussen Freek en Youp? Hoe geweldig is Brigitte Kaandorp? Deze vragen en nog veel meer proberen we te beantwoorden. En hoewel het cabaret zich als de allerburgerlijkste expressie van de allerburgerlijkste tegenstrijdigheden ontpopt, ontdekken we utopische momenten.

De politieke reactie op de oorlog in de Oekraïne heeft, bijna vijf maanden na de Russische invasie, vaste vormen aangenomen. Radicaal rechts adoreert hun financier Poetin. Het midden is, na jaren van desinteresse, op een onkritische en nogal belangeloze manier solidair met Oekraïne. Heel veel links van links klinken pacifistische geluiden.

In deze onbevredigende, verwarrende toestand kan de literatuur goed werk doen. In het verleden wist literatuur vaak de politieke, sociale en emotionele complexiteit die oorlog met zich mee brengt te vangen en ervaarbaar te maken. Literatuur kan echter ook misleiden en propagandistisch worden. In deze episode gaan we daar dieper op in, aan de hand van de roman 'Aleksandra' van Lisa Weeda.

Onder medewerking van een indrukwekkende hoeveelheid organisaties rond de neerlandistiek doet momenteel een enquête de rondgang die tot doel heeft vast te stellen welke Nederlandstalige literaire werken er écht toe doen. In deze aflevering contextualiseren we de enquête in recente discussies over racisme, seksisme, kolonialisme, ontlezing en de verdringing van een nationale literatuur door een geglobaliseerde bestsellercultuur. We vragen ons af wat een canon eigenlijk is en welke rol die speelt bij natievorming, om tenslotte na te denken over een gemeenschappelijke, gedemocratiseerde literaire cultuur.

Volgens de Belgische filosoof Anton Jäger leven we in tijden van hyperpolitiek: in het voetbalstadion, op Netflix en aan de keukentafel is politiek onontkoombaar geworden, anders dan nog vijftien jaar geleden. Deze situatie lijkt een afscheid van de postpolitiek van de jaren negentig, waarin het ideologische conflict vervangen heette door technocratische consensus. Toch gaat de nieuwe alomtegenwoordigheid van het ideologische conflict niet gepaard met engagement in de politieke instituten die brede maatschappelijke belangen vertegenwoordigen. Samen met Hans Demeyer, docent aan het University College London, gaan we kritisch in op de analyse van Jäger en proberen we het concept van hyperpolitiek toe te passen op de contemporaine literatuur van de lage landen.

We hebben er een seizoen Links Richten opzitten en Rutte is nog steeds aan de macht. Hoe kan dat? In het nulnummer van ons tweede seizoen praten we over de ideologische status quo die ondanks de steeds zichtbaarder gevolgen ervan maar onaangevochten blijft. We hebben het over de rol die literatuur daarbij speelt en hoe we die rol in het eerste seizoen geanalyseerd hebben. En natuurlijk blikken we vooruit over de onderwerpen die we in het nieuwe seizoen aan de orde gaan stellen. Er is nog heel veel te doen.

2021 was lang en slecht. Maar we geven de moed niet op en kijken terug om vooruit te kunnen. Voor ons was dit het jaar van het onthoudingscredo, van een objectief precariaat dat zich maar middenklasse blijft voelen, van Amadou Jang Touray, van de verloedering van de Nederlandse democratie, Roberto Bolaño en Christoph Ransmayr, van onzichtbare overstromingen en onzichtbare coronadoden, van de hunkering naar nationale helden, Max Verstappen en Arnon Grunberg, van 'A Christmas Carol', speculatieve verbeeldingen en mogelijke toekomsten. Als klap op de vuurpijl komt Antonio Gamsci nog even om de hoek kijken.

Het werk van de dichter Sonja Prins (1912-2009) beleeft momenteel een kleine renaissance. Maar waar te beginnen met het dichterschap van een vrouw die zich als revolutionair en burgerkind en activist en kluizenaar en netwerker en einzelgänger en uitgever en communist en antifascist en ecofeminist laat omschrijven? We spraken erover met neerlandica en Prins-kenner Loranne Davelaar.