Nadal stat avant las portas ed er il Grischun retschaiva in regal da Nadal. In regal prezius che vegn da Berna, dal Museum da communicaziun: i sa tracta da 50’000 fotografias istoricas, registradas dal 1880 fin 1950.

Quella collecziun da la Stamparia Engiadinaisa/ Engadin Press a Samedan è ina da las pli grondas collecziuns da fotografias veglias da noss chantun – ina (pitschna) sensaziun! Quest relasch vegn uss surdà en etappas a la Fundaziun grischuna per la fotografia a Cuira. La «Marella» sa metta a la tschertga da l’istorgia da quest stgazi.

Passa 117 milliuns – uschè bleras persunas èn actualmain sin la fugia. I dat divers motivs che sforzan persunas da bandunar lur patria e mintgin e mintgina ha sia istorgia.

Sattar Afzali da Glion raquinta sia istorgia: Dad in lieu ch’el descriva sco la vart stgira dal mund – en in meglier futur. El aveva 12 onns, cura ch’el e sia famiglia han stuì fugir da l’Afganistan. In viadi plain sfidas ed experientschas per part traumaticas ch’el na vegn betg pli d’emblidar. La «Marella» raquinta da sia fugia fin en il Grischun, da sia vita en l’Afganistan e co ch’il ballape ha gidà el da chattar en Surselva ses nov dachasa.

En il magliacudeschs preschenta Esther Krättli novas publicaziuns rumantschas per uffants. Ed en ils novs cudeschs rumantschs per uffants na funcziuna betg tut sco quai ch’i stuess.

Essas era gia vegnids surprendids d’in mument a l’auter d’in sentiment da plaschair e legria, d’amura e cuntentientscha, senza propi savair daco? La raschun per tals sentiments surprendents e nunprevis è per il solit da chattar en il nunvisibel – en l’odur.

Tut dascus po ella numnadamain activar en in hui tals sentiments en nus. Ina pussanza che mo l’odur ha. Insumma influenzeschan nus las odurs pli fitg che quai che nus pensain forsa. Uschia fan ellas tranter auter che nus chattain insatgi pli simpatic, lain sentir nus pli pauc dolurs, animeschan nus da star pli ditg en fatschenta, gidan da guarir e pon forsa schizunt cumbatter il cancer. Pertge odurar, odura betg mo noss nas, mabain noss entir corp. Co quai funcziuna precis e quant fitg che las odurs influenzescha nus pudais tadlar qua en la Marella.

Segunda part da l’audioficziun NEW WORLD da Nadine Hosang.

Nus sa chattain en la Svizra dal 2040. La naziun vegn regida da l’intelligenza artifiziala Elvezia che controllescha patratgs, emoziuns e mintgadi da la populaziun. L’umanitad mundiala è partida en duas categorias; quellas ê quels che vivan dadens, e quellas e quels che (sur)vivan dador il mir.

Questa emissiun è l’emprima part da l’audioficziun New World da Nadine Hosang.

Avant dus onns ha Ivo Bärtsch (head of drama al Lyceum Alpinum Zuoz) incumbensà sia anteriura scolara da scriver in text per la tribuna. Oriundamain avess quai stuì daventar in text positiv, mo Nadine Hosang è sa laschada inspirar da quai ch’ella observa en il mund: mirs, ingiustias socialas ed economicas, guerras, etc. Uschia è New World daventà in text plitost distopic, dentant tuttina cun in messadi da speranza.

Il punct da partenza da la ficziun raquintada en questa «Marella» è il suandant: Nus ans chattain en la Svizra dal 2040. La naziun vegn regida da l’intelligenza artifiziala Elvezia che controllescha e regulescha patratgs, emoziuns ed il mintgadi da la populaziun.

Tuts e tuttas en Svizra vivan ina vita facila e monotona, pertge che la Svizra fa part dals pajais che sa chattan dadens in grond mir che separa l’umanitad en persunas che vivan dadens e talas che (sur)vivan dador il mir.

Il 2024 è New World vegnì mussà en ina versiun tudestga. Per l’ultim Festival Travers ha Andrea Urech translatà il text en puter, e questa versiun è la basa da questa audioficziun creada cun scolaras e scolars dal Lyceum Alpinum Zuoz.

As imaginai: il temp senza internet, senza telefonin en giaglioffa e senza medias socialas en il chau. Uschia era il mund l’onn 1978, quel onn ch’ina runda illustra dad umens impurtants è sa chattada sin invit dal Radio Rumantsch per discutar davart la pressa rumantscha.

Per tadlar lur decleraziuns impetuusas e lungas èsi propi da sa laschar en sin il sun e tun d’in auter temp, d’in auter millenni. Tuttina chatt’ins parallelas cun il mund rumantsch odiern e cun la rolla dal schurnalissem en quel.

Tgeninas discuta la «Marella» cun David Truttmann, il schefredactur da la Fundaziun Medias Rumantschas FMR. El è persvadì: il schurnalissem en rumantsch è pli impurtant che mai.

Bellaluna, ils 19 d’avrigl 1988: Paula Roth vegn assassinada a moda brutala. Cun 11 cuntelladas è l’ustiera vegnida chattada en il suler da sia ustaria. Prontas eran duas Coca-Colas ch’ella vuleva servir – tranter auter a ses agen morder.

Igl è in’istorgia che tracta da misteris zuppads e dad in’engurdientscha da daners ch’ha la finala manà a la mort tragica da l’ustiera Paula Roth. Ils auturs, Gion Caviezel e Fabia Caduff, raquintan da l’omicidi tragic da Paula Roth – la dunna ch’è daventada ina legenda a Filisur – e tge regurdanzas dal cas ch’èn restadas 37 onns pli tard a las abitantas ed als abitants da Filisur.

En il «Magliacudeschs» discurra Esther Krättli cun giasts davart l’onn litterar 2025.

Tgi che persequitescha il manaschi litterar rumantsch ha magari constatà che plitost paucs cudeschs novs èn vegnids edids quest onn. È quai propi uschia? Sche gea, nua èn ils cudeschs rumantschs? Stuain nus metter il «Magliacudeschs» sin dieta?

Cun questas ed autras dumondas essan nus ids tar la Chasa editura rumantscha, nus avain visità ina libraria che venda cudeschs rumantschs e nus avain discurrì cun in expert da litteratura.

Giasts en la Marella questa giada: Nadina Derungs, Katrin Tissi e Rico Valär.