آغاز سخن و ستایش خداوند

فردوسی شاهنامه را با نام «خداوند جان و خرد» آغاز می‌کند؛ این عبارت نشان می‌دهد که در جهان‌بینی او، جان و خرد بنیاد هستی‌اند. در ستایش‌نامه‌ی نخست، بر یگانگی خداوند و ناتوانی اندیشه در درک ذات او تأکید می‌شود. فردوسی که گرایشی معتزلی دارد، خداوند را نادیدنی با چشم سر می‌داند. خرد وسیله‌ی شناخت است، اما در برابر کنه حقیقت الهی ناتوان می‌ماند.

به روایت فردوسی، یزدان از نیستی، هستی را پدید آورد:

• عناصر نخستین: نخست چهار عنصر آتش، باد، آب و خاک آفریده شدند.

• افلاک و ستارگان: سپس افلاک، دوازده برج و هفت فلک پدید آمدند که زمین را دربر گرفتند و گردش شب و روز را رقم زدند.

• زمین و گیاهان: کوه‌ها برآمدند، آب‌ها روان شدند و گیاهان سر برآوردند.

• جانوران: پس از گیاهان، جانوران پدید آمدند؛ آنان خوراک و خواب دارند اما بی‌خرد و بی‌زبان‌اند.

• انسان: سرانجام انسان با قامت راست و خرد و هوش آفریده شد. او فرمانروای دد و دام و کلید رازهای آفرینش گشت.

فردوسی آسمان را «چرخ کبود» از یاقوت سرخ می‌داند. خورشید، گوهری فروزنده است که هر بامداد همچون سپری زرین از مشرق برمی‌آید و روشنایی روز از اوست. ماه چراغ شب‌های تاریک است که از هلال باریک تا بدر کامل می‌رسد و سپس رو به کاستی می‌گذارد.

• شاهنامه ابومنصوری: کتابی کهن و بزرگ بود که داستان‌های پراکنده‌ی موبدان را گرد آورد.

• ابومنصور عبدالرزاق: سردار دلیر و دهقان‌نژاد که فرمان تدوین این کتاب را داد.

• ابومنصور معمری: موبد خردمند که روایت‌ها را جمع‌آوری کرد و شاهنامه ابومنصوری را نوشت.

این اثر منبع اصلی فردوسی شد.

پیش از فردوسی، شاعری جوان به نام دقیقی کوشید شاهنامه را به نظم درآورد. او زبانی روان و طبعی گشاده داشت و نزدیک به هزار بیت سرود. اما به سبب «خوی بد» و درگیر شدن با بدی‌ها، به دست بنده‌اش کشته شد و کارش ناتمام ماند.

پس از ناکامی دقیقی، فردوسی بیمناک از گذر عمر خود، تصمیم گرفت شاهنامه را به نظم درآورد. در این راه، دوستی ناشناس اما مهربان منابع پهلوی را در اختیارش نهاد و او را به ادامه‌ی کار دلگرم کرد.

فردوسی از حمایت امیرک منصور یاد می‌کند؛ جوانی پهلوان‌نژاد، روشن‌روان و خردمند. او همچون «سیبی تازه» از شاعر پاسداری می‌کرد و دشمنان را از او دور می‌ساخت. فردوسی بخشش و کرم او را بی‌مانند می‌داند، چنان‌که خود کرم زیبایی‌اش را از او گرفته است. اما سرانجام، امیرک به دست «نهنگان مردم‌کشان» کشته شد. پیش‌تر سفارش کرده بود که فردوسی شاهنامه را به پادشاهان بسپارد.

• فردوسی: حکیم توس، خردگرا اما آگاه به محدودیت خرد در برابر ذات خداوند.

• یزدان: آفریننده‌ی جان و خرد، سرچشمه‌ی عدل و نیکی.

• ابومنصور عبدالرزاق: سردار دلیر و پژوهنده‌ی روزگار باستان.

• ابومنصور معمری: موبدی دانشمند و گردآورنده‌ی داستان‌ها.

• دقیقی: شاعر جوانی که آغازگر نظم شاهنامه شد اما ناتمام ماند.

• دوست مهربان فردوسی: یاری ناشناس که منابع پهلوی را در اختیار او گذاشت.

• امیرک منصور: حامی جوانمرد فردوسی که پشتیبان او در سرایش شاهنامه بود.

FAQ on Ferdowsi and the Shahnameh’s Prologue

1. What are the foundational concepts emphasized at the beginning of the Shahnameh?
The poem opens by praising God as the “Lord of life and wisdom” (خداوند جان و خرد). “Name” here refers not just to a label, but to God’s very being. “Life” (jān) and “wisdom” (khirad) are presented as the universal soul and intellect—the highest realities accessible to humans. Ferdowsi stresses that nothing surpasses these, setting the tone for his work.

2. What is Ferdowsi’s theological stance on seeing God?
Ferdowsi follows a Muʿtazilite line of thought: God cannot be seen with physical eyes. In verse five, he warns against “troubling the two viewers.” This rejects the Ashʿarite position (seen in poets like Nezami) that God was visible to the Prophet in the Miʿraj. Ferdowsi’s unwavering stance aligns him with rationalist theology.

3. How does Ferdowsi describe creation?
Creation begins with God bringing “something from nothing.” Four primordial elements emerge: fire, air, water, and earth. From these, the heavens and constellations form, revolving around a central earth. Then mountains rise, waters flow, plants grow, and animals appear—living but lacking reason. Finally, humans are created upright, rational, and articulate.

4. What is the significance of humanity in Ferdowsi’s worldview?
Humans are the “key to all bonds” (کلید بندها). Unlike animals, they possess wisdom, speech, and moral discernment. Humanity is chosen, nurtured through “many intermediaries,” and tasked with reflecting on life’s purpose. Ferdowsi urges humans not to waste their gifts but to seek knowledge and righteousness.

5. How does Ferdowsi address the context of the Shahnameh’s composition?
Ferdowsi recounts earlier efforts: the Shahnameh-ye Abumansuri, compiled by Abumansur Meʿmari under Abumansur ʿAbd al-Razzaq, which gathered Zoroastrian traditions. Later, the poet Daqiqi began versifying these tales but was killed after writing about a thousand verses. Ferdowsi, at first discouraged, was spurred on by a “kind friend” who provided a Pahlavi source and urged him to continue.

6. What role does wisdom (khirad) play in Ferdowsi’s thought?
Wisdom is “the eye of the soul” (خرد چشم جان است), guiding life and enabling recognition of God. Through wisdom, humans discern good and evil and find joy. Yet Ferdowsi admits its limits: intellect cannot fully comprehend God’s vast essence. Faith and humility are required where reason fails.

7. What stylistic or thematic shifts appear in the introduction?
Commentators note that the section “In Praise of the Prophet” is weaker than Ferdowsi’s usual standard. It contains more Arabic vocabulary, some redundancies, and even sharp insults toward the enemies of Ali—unusual for Ferdowsi, who typically treats even villains with dignity. This uncharacteristic tone has led some to suspect later interpolation.

8. Who were the key patrons and supporters of Ferdowsi?

• Abumansur ʿAbd al-Razzaq: Ordered the compilation of the Abumansuri Shahnameh.

• Abumansur Meʿmari: The compiler who gathered Mobeds’ knowledge.

• Daqiqi: The young poet who began versifying but died prematurely.

• The Kind Friend: Anonymous supporter who provided sources and encouragement.

• Amīrak Mansur: Ferdowsi’s generous patron, who protected him like a “fresh apple” but was later killed by enemies.

• Sultan Mahmud: Ultimately praised and addressed as the dedicatee of the finished Shahnameh, ensuring its legacy.

Timeline and Cast of Characters in the Opening of the ShahnamehI. The Beginning – Praise to God and Wisdom

The Shahnameh opens with praise to God (Yazdān, “Khudāwand jān o khirad”), the source of life and wisdom. Ferdowsi stresses God’s unity and incomprehensibility: He cannot be seen with human eyes or fully grasped by thought. Wisdom (khirad) is portrayed as the “eye of the soul” and guardian of life, essential for both worldly success and salvation. Yet, Ferdowsi admits intellect cannot fully prove or contain the divine. This emphasis reflects his Mu‘tazilite leanings—rational theology coupled with acknowledgment of human limits.

From nothing, God creates the four elements: fire, wind, water, and dark earth. From their mixture arise dryness, moisture, and balance. The heavens form as a fast-turning dome; twelve constellations and seven heavens orbit around the earth, which becomes a bright, lamp-like center.

• Plants emerge after mountains rise and waters flow.

• Animals follow: they eat, sleep, and rest but lack speech, discernment, or the capacity to worship.

• Humans appear last, upright like cypress trees, endowed with wisdom and speech. They are the key to creation, rulers over beasts, but also seekers of knowledge and purpose.
  The Sun (Khorshīd) is a radiant jewel, like a golden shield rising from the east. The Moon (Māh) cycles from thin crescent to full and back, marking time and illuminating the night.

Ferdowsi, aware that many wise words had already been spoken, sought to create a lasting monument. His main source was the Abū Manṣūrī Shahnameh, compiled by scholars and priests at the command of Abū Manṣūr ‘Abd al-Razzāq, a noble commander. The project was directed by Abū Manṣūr Mo‘ammarī, who gathered Mobeds from many lands to record Iran’s ancient kings and heroes.

The poet Daqīqī, eloquent and youthful, began versifying the Abū Manṣūrī text. He composed about a thousand lines, but due to his “bad temperament” was slain by his servant, leaving his work incomplete. Ferdowsi preserved Daqīqī’s verses in his own poem as tribute.

Determined to finish the book, Ferdowsi searched for patrons. A helpful friend, close “like skin and flesh,” encouraged him, providing a Pahlavi manuscript and reminding him of his talent and youth. With this support, Ferdowsi committed himself to the monumental task.

Another great patron was Amīrak Manṣūr, young, wise, and generous. He shielded Ferdowsi “like a fresh apple” from harm and urged him to present the final poem to a king. Tragically, Amīrak was killed by enemies (“man-eating crocodiles”), leaving Ferdowsi bereft but inspired to complete his mission.

Ferdowsi eventually dedicated his Shahnameh to Sultan Mahmud of Ghazni, a powerful ruler described as unparalleled since creation. Ferdowsi recounts a dream: a radiant candle rose from the sea, lighting the world, revealing a turquoise throne where a moon-like king sat, crowned, with armies and elephants. This vision confirmed Mahmud’s divine kingship, stretching from India to Byzantium. Ferdowsi praises Mahmud’s justice, generosity, and victorious campaigns, portraying him as a scourge of evil and a bringer of prosperity.

He also honors Mahmud’s family and commanders, including his compassionate younger brother and the valiant general Tūs, famed for his battlefield ferocity and generosity.

II. The Creation of the UniverseIII. The Genesis of the ShahnamehDaqīqī’s AttemptFerdowsi’s Struggle and SupportAmīrak ManṣūrIV. Dedication to Sultan Mahmud

واژه‌نامه کلیدی

• خداوند جان و خرد: ترکیبی که به پروردگار هستی، نفس کلی و عقل کلی اشاره دارد.
• معتزله: فرقه‌ای کلامی در اسلام که از جمله اعتقادات آنها این است که خداوند با چشم سر دیده نمی‌شود.
• اشاعره: فرقه‌ای کلامی در اسلام که مخالف معتزله بودند و به رؤیت خداوند با چشم سر معتقد بودند.
• خستو شدن: اعتراف کردن، اقرار نمودن.
• دادن: در این متن به معنای "آفریدن" است، نه بخشیدن یا عدالت ورزیدن.
• خرد: عقل، اندیشه، نیروی تمییز نیک و بد؛ در شاهنامه نگهبان جان است.
• جان: روح، نفس، نیروی حیات؛ در شاهنامه همراه و جفت خرد.
• گوهران (آخشیج‌ها): عناصر اصلی سازنده جهان از دیدگاه کیهان‌شناسی باستان، شامل آتش، باد، آب، خاک.
• افلاک: کرات آسمانی، آسمان‌ها؛ در این متن به گردش ستارگان و سیارات اشاره دارد.
• بطلمیوسی: اشاره به نظریه نجومی بطلمیوس که زمین را مرکز عالم می‌دانست و سایر اجرام آسمانی را در مدارهای دایره‌ای به دور آن می‌گردانید.
• مردم: در این متن به معنای انسان، که دارای هوش، رای و خرد است و بر حیوانات برتری دارد.
• دقیقی: شاعری پیش از فردوسی که تلاش کرد شاهنامه ابومنصوری را به نظم درآورد، اما در جوانی کشته شد.
• شاهنامه ابومنصوری: منبع اصلی فردوسی برای سرودن شاهنامه، که توسط ابومنصور معمری به دستور ابومنصور عبدالرزاق گردآوری شده بود.
• تعقید معنوی: پیچیدگی و ابهام در معنی یک بیت یا عبارت که درک آن را دشوار می‌سازد.
• ابومنصور (حامی فردوسی): مهتری جوان و پهلوان‌نژاد که حامی فردوسی بود و او را تشویق به سرودن شاهنامه کرد.
• سلطان محمود: حاکم غزنه که فردوسی شاهنامه خود را به او تقدیم کرد (با وجود مبالغه و احتمالاً از سر ناچاری برای بقای اثر).

چو آگاه شد دختر گژدهم

که سالار آن انجمن گشت کم

زنی بود برسان گردی سوار

همیشه به جنگ اندرون نامدار

کجا نام او بود گردآفرید

زمانه ز مادر چنین ناورید

چنان ننگش آمد ز کار هجیر

که شد لاله رنگش به کردار قیر

بپوشید درع سواران جنگ

نبود اندر آن کار جای درنگ

نهان کرد گیسو به زیر زره

بزد بر سر ترگ رومی گره

فرود آمد از دژ به کردار شیر

کمر بر میان بادپایی به زیر

به پیش سپاه اندر آمد چو گرد

چو رعد خروشان یکی ویله کرد

که گردان کدامند و جنگ‌آوران

دلیران و کارآزموده سران

چو سهراب شیراوژن او را بدید

بخندید و لب را به دندان گزید

چنین گفت کامد دگر باره گور

به دام خداوند شمشیر و زور

بپوشید خفتان و بر سر نهاد

یکی ترگ چینی به کردار باد

بیامد دمان پیش گرد آفرید

چو دخت کمندافگن او را بدید

کمان را بزه کرد و بگشاد بر

نبد مرغ را پیش تیرش گذر

به سهراب بر تیر باران گرفت

چپ و راست جنگ سواران گرفت

نگه کرد سهراب و آمدش ننگ

برآشفت و تیز اندر آمد به جنگ

سپر بر سر آورد و بنهاد روی

ز پیگار خون اندر آمد به جوی

چو سهراب را دید گردآفرید

که برسان آتش همی بردمید

کمان بزه را به بازو فگند

سمندش برآمد به ابر بلند

سر نیزه را سوی سهراب کرد

عنان و سنان را پر از تاب کرد

برآشفت سهراب و شد چون پلنگ

چو بدخواه او چاره گر بد به جنگ

عنان برگرایید و برگاشت اسپ

بیامد به کردار آذرگشسپ

زدوده سنان آنگهی درربود

درآمد بدو هم به کردار دود

بزد بر کمربند گردآفرید

زره بر برش یک به یک بردرید

ز زین برگرفتش به کردار گوی

چو چوگان به زخم اندر آید بدوی

چو بر زین بپیچید گرد آفرید

یکی تیغ تیز از میان برکشید

بزد نیزهٔ او به دو نیم کرد

نشست از بر اسپ و برخاست گرد

به آورد با او بسنده نبود

بپیچید ازو روی و برگاشت زود

سپهبد عنان اژدها را سپرد

به خشم از جهان روشنایی ببرد

چو آمد خروشان به تنگ اندرش

بجنبید و برداشت خود از سرش

رها شد ز بند زره موی اوی

درفشان چو خورشید شد روی اوی

بدانست سهراب کاو دخترست

سر و موی او ازدر افسرست

شگفت آمدش گفت از ایران سپاه

چنین دختر آید به آوردگاه

سواران جنگی به روز نبرد

همانا به ابر اندر آرند گرد

ز فتراک بگشاد پیچان کمند

بینداخت و آمد میانش ببند

بدو گفت کز من رهایی مجوی

چرا جنگ جویی تو ای ماهروی

نیامد بدامم بسان تو گور

ز چنگم رهایی نیابی مشور

بدانست کاویخت گردآفرید

مر آن را جز از چاره درمان ندید

بدو روی بنمود و گفت ای دلیر

میان دلیران به کردار شیر

دو لشکر نظاره برین جنگ ما

برین گرز و شمشیر و آهنگ ما

کنون من گشایم چنین روی و موی

سپاه تو گردد پر از گفت‌وگوی

که با دختری او به دشت نبرد

بدین سان به ابر اندر آورد گرد

نهانی بسازیم بهتر بود

خرد داشتن کار مهتر بود

ز بهر من آهو ز هر سو مخواه

میان دو صف برکشیده سپاه

کنون لشکر و دژ به فرمان تست

نباید برین آشتی جنگ جست

دژ و گنج و دژبان سراسر تراست

چو آیی بدان ساز کت دل هواست

چو رخساره بنمود سهراب را

ز خوشاب بگشاد عناب را

یکی بوستان بد در اندر بهشت

به بالای او سرو دهقان نکشت

دو چشمش گوزن و دو ابرو کمان

تو گفتی همی بشکفد هر زمان

بدو گفت کاکنون ازین برمگرد

که دیدی مرا روزگار نبرد

برین بارهٔ دژ دل اندر مبند

که این نیست برتر ز ابر بلند

بپای آورد زخم کوپال من

نراندکسی نیزه بر یال من

عنان را بپیچید گرد آفرید

سمند سرافراز بر دژ کشید

همی رفت و سهراب با او به هم

بیامد به درگاه دژ گژدهم

درِ باره بگشاد گرد آفرید

تن خسته و بسته بر دژ کشید

در دژ ببستند و غمگین شدند

پر از غم دل و دیده خونین شدند

ز آزار گردآفرید و هجیر

پر از درد بودند برنا و پیر

بگفتند کای نیکدل شیرزن

پر از غم بد از تو دل انجمن

که هم رزم جستی هم افسون و رنگ

نیامد ز کار تو بر دوده ننگ

بخندید بسیار گرد آفرید

به باره برآمد سپه بنگرید

چو سهراب را دید بر پشت زین

چنین گفت کای شاه ترکان چین

چرا رنجه گشتی کنون بازگرد

هم از آمدن هم ز دشت نبرد

بخندید و او را به افسوس گفت

که ترکان ز ایران نیابند جفت

چنین بود و روزی نبودت ز من

بدین درد غمگین مکن خویشتن

همانا که تو خود ز ترکان نه‌ای

که جز بآفرین بزرگان نه‌ای

بدان زور و بازوی و آن کتف و یال

نداری کس از پهلوانان همال

ولیکن چو آگاهی آید به شاه

که آورد گردی ز توران سپاه

شهنشاه و رستم بجنبد ز جای

شما با تهمتن ندارید پای

نماند یکی زنده از لشکرت

ندانم چه آید ز بد بر سرت

دریغ آیدم کاین چنین یال و سفت

همی از پلنگان بباید نهفت

ترا بهتر آید که فرمان کنی

رخ نامور سوی توران کنی

نباشی بس ایمن به بازوی خویش

خورد گاو نادان ز پهلوی خویش

چو بشنید سهراب ننگ آمدش

که آسان همی دژ به چنگ آمدش

به زیر دژ اندر یکی جای بود

کجا دژ بدان جای بر پای بود

به تاراج داد آن همه بوم و رست

به یکبارگی دست بد را بشست

چنین گفت کامروز بیگاه گشت

ز پیگارمان دست کوتاه گشت

اگر تندبادی براید ز کنج

بخاک افگند نارسیده ترنج

ستمکاره خوانیمش ار دادگر

هنرمند دانیمش ار بی‌هنر

اگر مرگ دادست بیداد چیست

ز داد این همه بانگ و فریاد چیست

ازین راز جان تو آگاه نیست

بدین پرده اندر ترا راه نیست

همه تا در آز رفته فراز

به کس بر نشد این در راز باز

برفتن مگر بهتر آیدش جای

چو آرام یابد به دیگر سرای

دم مرگ چون آتش هولناک

ندارد ز برنا و فرتوت باک

درین جای رفتن نه جای درنگ

بر اسپ فنا گر کشد مرگ تنگ

چنان دان که دادست و بیداد نیست

چو داد آمدش جای فریاد نیست

جوانی و پیری به نزدیک مرگ

یکی دان چو اندر بدن نیست برگ

دل از نور ایمان گر آگنده‌ای

ترا خامشی به که تو بنده‌ای

برین کار یزدان ترا راز نیست

اگر جانت با دیو انباز نیست

به گیتی دران کوش چون بگذری

سرانجام نیکی بر خود بری

کنون رزم سهراب رانم نخست

ازان کین که او با پدر چون بجست

The Story of the Seven Champions in Shahnameh

بر پایهٔ اسطوره‌های ایرانی کی‌کاووس همچون فریدون و جمشید، بی‌مرگ آفریده شده بود و دیوان برای این که مرگ را بر او چیره گردانند، دیو خشم (ائشمه) را به یاری می‌گیرند و او را می‌فریبند. دیوها، کیکاووس را فریب داده و به فرمانروایی هفت کشور مغرورش می‌کنند آن‌گاه هوس پرواز به آسمان را در دل او زنده می‌کنند.[۵] آمده‌است که کیکاووس در اصرار بر پرواز از لجاجت دست برنداشت و تخت خود را بر پای چهار عقاب بست و پرواز کرد تا مرز نور و تاریکی پیش رفت و از همراهان جدا ماند. در آسمان‌ها فرّه‌ایزدی از سیمایش پر کشید و از آن جای بلند بر زمین سقوط کرد.

نریوسنگ، پیک اهورامزدا، می‌خواهد او را بکُشد که ناگاه، فره‌وشی کی‌خسرو، که هنوز به دنیای مادی نیامده بود، در می‌رسد و به او می‌گوید: او را مکش که از او سیاوش و از سیاوش من به وجود خواهم آمد. پس بدین طریق کیکاووس از مرگ رهایی یافت، اگرچه پس از آن میرا شد.

از آن پس عقاب دلاور چهاربیاورد و بر تخت بست استوارنشست از بر تخت کاووس‌شاهکه اهریمن‌اش برده بُد دل ز راهچو شد گرسنه تیز پرّان عقابسوی گوشت کردند هر یک شتابز روی زمین تخت برداشتندز هامون به ابر اندر افراشتندبدان حد که‌شان بود نیرو بجایسوی گوشت کردند آهنگ و رایشنیدم که کاووس شد بر فلکهمی رفت تا بر رسد بر مَلکدگر گفت از آن رفت بر آسمانکه تا جنگ سازد به تیر و کمانز هر گونه‌ای هست آواز ایننداند بجز پـُر خرد راز اینپریدند بسیار و ماندند بازچنین باشد آنکس که گیردش آزچو مرغ پرّنده نیرو نماندغمی گشت و پرها به خوی در نشاندنگونسار گشتند ز ابر سیاهکشان بر زمین از هوا تخت شاهسوی بیشهٔ شهر چین آمدندبه آمل به روی زمین آمدندنکردش تباه از شگفتی جهانهمی بودنی داشت اندر نهان[۶

بنا بر باورهای ایرانیان کهن، کیکاووس بر دیوان و آدمیان هفت کشور فرمانروایی مطلق می‌یابد. او بر سر کوه البرز هفت کاخ می‌سازد: یکی از زر، دو از سیم، دو از پولاد و دو از آبگینه. او از این کاخ‌ها بر همه حتی بر دیوان مازندران فرمان می‌راند. این هفت کاخ چنانند که هر کسی بر اثر پیری نیرویش کم شود، به کاخ او می‌آید و دوباره توان به او بازمی‌گردد و جوان می‌شود.