Muhemmed emin bughra «sherqiy türkistan tarixi» namliq kitabida, özining xotendiki mexpiy inqilabiy teshkilatning 18 neper asasliq ezasi bilen meslihetliship, hijiriye 1351-yili shewwal éyining 20-küni peyshenbe kéchisi, yeni miladiye 1933-yili 2-ayning 16-küni qaraqashtiki xitay yamoligha hujum bashlashni qarar qilghanliqini yazidu. Halbuki, xotendiki xitay da'iriliri qozghilang pilandin xewer tépip qalghachqa, ular hujum künini aldigha sürüp, miladiye 1933-yili 2-ayning 13-küni tang seherde tuyuqsiz hujum bashlaydu.Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining dokturanti, «sherqiy türkistan tarixi» ni türkchige terjime qilghuchi, shundaqla muhemmed emin bughraning newre tughqanliridin biri bolghan abdulla oghuz ependi, xoten inqilabining partlash jeryani heqqide birinchi qol tarixiy menbelerge tayinip, uchur béridu. U muhemmed emin bughra rehberlikidiki xoten qozghilangchilirining hel qilghuch peytte aqilane qarar chiqirip, qozghilangni del peytide bashlighanliqi we düshmenning ajiz nuqtisidin bösüsh éghizi achqanliqini ilgiri süridu.

Hosted on Acast. See acast.com/privacy for more information.

1930-Yilining yaz aylirida 6 ayliq weten sayahitige atlanghan muhemmed emin bughraning ghuljada sabit damollam bilen körüshüshi, 1930-yillarning bashliridiki sherqiy türkistan milliy inqilab tarixida intayin muhim weqe bolghan idi. Sherqiy türkistan milliy inqilabining jenubtiki tunji meshilige aldi bilen xotende ot yéqilidighanliqi shu qétimliq körüshüshte belgilen'gen idi. Dégendek, islam dunyasidiki 2 yildin artuq sürgen sayahitini axirlashturup weten'ge qaytqan sabit damollam, 1932-yilining axiri hindistan arqiliq biwasite xoten'ge yétip kélidu.Muhemmed emin bughraning özimu «sherqiy türkistan tarixi» namliq kitabida bu heqte mundaq dep yazidu: «1932-yili she'iban éyida (yeni 11-ayda) sabit damolla hajim se'udi erebistan, türkiye, misir we hindistan sayahitidin qaytip xoten'ge keldi. U sayahet xatirilirini we tesiratlirini anglatti. Misir, se'udi erebistan we hindistanda bezi siyasiy kishiler bilen körüshkenlikini sözlep bérip, sherqiy türkistanda bir milliy inqilab qozghalsa, qoshna ellerning mudaxile qilish éhtimalining az ikenlikini éytti; shundaqla xelqara jama'etchilik qanunlirigha qarighanda, bir yurtning ichkiy ishlirigha arilishish toghra emeslikini sözlep, ghuljada körüshken chéghimizdiki meslihetimiz boyiche, xotende bir milliy inqilab teshkilati qurush meqsiti bilen udul xoten'ge kelgenlikini éytti. Etisi men sabit damolla hajimgha teshkilatimiz heqqide we mexpiyetlikimiz heqqide tepsiliy melumat berdim. Damolla hajim bularni anglap bek xursen boldi we derhal bu teshkilatqa eza bolushni telep qildi. Men teshkilatimizning mejlisini chaqirdim we sabit damolla hajimning telipini otturigha qoydum. Pütün ezalar sabit damolla hajimning xoten milliy inqilab teshkilatigha ezaliqqa élinishini maqullidi.»

Hosted on Acast. See acast.com/privacy for more information.

YORUQ SAHILLAR - Muhemed Emin Bughra (2): Weten qayghusini yukligen "xiyalchan bala"

Hosted on Acast. See acast.com/privacy for more information.

1924-Yili 8-ayning 14-küni yérim kéchide Abduqadir Damollam sirliq süyiqest bilen öltürülgendin kéyin, qeshqer weziyiti birdinla jiddiyliship kétidu. Bu xewer chaqmaq tézlikide etrapqa tarqilidu, hetta chégra halqip qoshna Ottura Asiya tupraqlirigha, shundaqla Himalaya téghining u teripidiki Hindistanghiche pur kétidu. Dawalghup turghan weziyetni tinjitish üchün qeshqer dotiyi Abduqadir Damollamning yéqin sepdashliri, ishenchilik talipliri we Qeshqerdiki qelbi oyghaq serxillarni türkümlep qolgha alidu. Ularning bir qismi yoshurunche Tashkent, Enjan, Qaraqol qatarliq Ottura Asiya sheherlirige; bir qismi Ghulja, Chöchek qatarliq Tengritéghining shimalidiki sheherlerge; yene bir qismi Shangxey,Tyenjin qatarliq xitayning ichkiy jaylirigha qéchip bérip jan saqlaydu. Türkiye Ege uniwérsitéti Türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori Alimjan Inayet ependining tekitlishiche, Abduqadir Damollamning Hindistanda oquwtqan oghli Abduleziz Mexsum bu xewerni anglighandin kéyin derhal weten'ge qaytip kelgen we dadisining qatillirini jazalap bérishni telep qilip terep-terepke erz sunghan. Amérikadiki yash uyghur bilim ademliridin Taran Uyghur ependimu özi körgen tarixiy menbeler asasida Abduqadir Damollam öltürülgendin kéyinki qeshqer weziyiti hemde Abduqadir Damollamning oghli Abduleziz Mexsumning dadisi üchün élip barghan erz-shikayetliri heqqide melumat berdi.

Hosted on Acast. See acast.com/privacy for more information.

Muhemmeteli Tewpiq: «Damolla Abdulqadir neheq kettiler!» (18)1924-Yili 8-ayning 14-küni yérim kéchide yüz bergen qanliq süyqest pütkül Qeshqer shehirini matem qayghusigha chömdüridu. Qutluq Haji Shewqining sözi bilen éytqanda, «milletni zulmet qarangghuluqidin yoruqluqqa bashlighan bir nurluq yultuz» qeshqer asminidin saqip chüshidu. Kishiler ganggiraydu, taliplar haza tutidu, tümen süyi qan bolup aqidu. Abduqadir Damollamning hayati we mujadile yoli heqqide chongqur tonushqa ige proféssor Alimjan Inayet ependi: «Abduqadir Damollamning waqitsiz ölümi Uyghur xelqi üchün tolduriwalghusiz bir yoqitish bolghan idi,» deydu.

Hosted on Acast. See acast.com/privacy for more information.

Bright Shore Program: "The horrific night in which Abduqadir Damullam was killed"

Hosted on Acast. See acast.com/privacy for more information.

Melumki, qedimiy sheher qeshqer 20-esirning bashlirida merkiziy asiyada tesir-da'ire talishiwatqan birqanchilighan impiriyeler otturisidiki siyasiy sezgürliki intayin yoqiri «ariliq rayon» bolup qalghan idi. Gerche siyasiy séhriger yang zéngshin chégrani düm taqap, sherqiy türkistanni öz aldigha idare qiliwatqan bolsimu, emma hindistanni bésip yatqan büyük biritaniye impiriyesi bilen rusiyede yéngidin hakimiyetni qolgha alghan bolshéwiklar «ariliq rayon» qeshqer arqiliq bir-birini közitip turatti. Uning üstige shiwét missiyonérlirining qeshqerdiki din tarqitish pa'aliyetlirimu tégi-tektidin alghanda yawropa menpe'eti bilen birikip ketken idi. Shu wejidin proféssor alimjan inayet ependi qeshqerde 1924-yili abduqadir damollamgha qarita pilanlanghan süyiqestte köp tereplerning ishbirliki mewjutluqini tekitleydu.

Hosted on Acast. See acast.com/privacy for more information.

Abduqadir damollam 1921-yili ottura asiyadiki eng axiriqi qétimliq sepiridin qaytqinida, uning siyasiy we ijtima'iy pikirliride keskin özgirishler yüz bergen idi. Taran Uyghur ependining tekitlishiche, tarixning dawalghup turghun bu yillirida abduqadir damollam bir ijtima'iy islahatchidin keskin bir inqilabchigha, zamaniwiy ma'arip arqiliq milletni tereqqiyatqa yétekleydighan ilghar pikirlik bir jeditchidin wetenning hörlükini nishan qilghan erkinlik jengchisige aylan'ghan idi.

Hosted on Acast. See acast.com/privacy for more information.

1920-Yillarning bashliridiki qeshqerning siyasiy we ijtima'iy atmosférasida teswirlesh qiyin bolghan bir xil buruxtumluq höküm sürmekte idi. Bir tereptin siyasiy séhriger yang zéngshin sherqiy türkistanning chet eller bilen tutushidighan chégra éghizlirini düm taqap, Uyghur xelqini tashqiy dunyadiki özgirishlerdin yiraq tutushqa urunsa, yene bir tereptin chet el missiyonérliri din tarqitish pa'aliyetlirini kücheytip, yerlik xelqning meniwiy dunyasida éghir kirizis peyda qilmaqta idi. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi abduqadir damollamning qeshqerdiki yerlik serxilar arisida bu xil tehlikini eng baldur hés qilip yetken munewwerlerning biri ikenlikini tekitleydu.

Hosted on Acast. See acast.com/privacy for more information.