Et geet ëm Päerd, déi schären, a Leit, déi geschäert kommen. Donieft gesi mir och, wat d’Wuert Ohrfeige mat kieren ze dinn huet.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon

S: Haut kënns de schären?

C: Schären ass en interessant Wuert, wat am Lëtzebuergesche ganz vill verschidde Bedeitunge kann hunn! An ech schwätzen elo net vun enger lëtzebuergescher Aussprooch vum Verb “to share”, also eppes op Instagram “schären/sharen”, mee ëm dat lëtzebuergescht Verb schären, wat ganz vill Bedeitunge kann hunn. Falen dir der schonn e puer an?

S: ____

C: Fir mech perséinlech natierlech den éischte Sënn mat de Päerd: “Schären” ass dat Geräich, wat se maachen, wa se mam Huff sou iwwert de Buedem schären, also wa se ongedëlleg sinn oder wa se iergendwéi op Iesse waarden, dass se dann esou mam Fouss maachen, iwwert de Buedem, an dat ass dann d’Schären. Schären huet och beim Mënsch meeschtens eppes mam Fouss ze dinn: also wann ech d'Féiss net hiewen, da kann ech och d'Féiss iwwert de Buedem schären an da gëtt et jo och am Lëtzebuergeschen de geschäert kommen: d'Leit, déi aus dem Café geschäert kommen oder “Wéi kënns du dann do geschäert?”, dat ass beispillsweis e Saz aus dem LOD, an dat ass, wéi d'Leit einfach e bëssen ausgesinn.

Et kann een awer och mat enger Iddi geschäert kommen – am iwwerdroene Sënn.

S: A jo!

C: Dann hu mer, wéi elo éinescht scho gesot, dass Déiere schäre kënnen, also Hénger schären zum Beispill oder Päerd schären. Dann hu mer nach “engem eng schären”, kenns de dat?

S: ___

C: Dat ass wann een eng an d'Akaul kritt, da kritt een eng geschäert, eng Ohrfeige. Do sinn ech souwisou och Fan vum Wuert Ohrfeige. An “engem eng schären” ass warscheinlech och déi Sträifbeweegung vun der Hand, dass de iergendwou eng Reiwung erzeugs. A wann s de engem eng schäers, dann hues de jo quasi hien esou u sengem Kapp beréiert. An hei fannen ech ganz interessant, dass beim däitschen “scharren”, dat Ganzt sech haaptsächlech op de Fouss bezitt, awer am Lëtzebuergesche ka “schären” och mat der Hand gemaach ginn. Also “engem eng schären” oder Saache vum Dësch schären oder eppes mat den Hänn zesummeschären. Do hu mer net nëmmen de Begrëff vum Fouss, mee “schären” kann dann och d'Hand betreffen.

S: Du has elo grad vun der Ohrfeige geschwat? Wou kënnt dat eigentlech hier?

C: Ech hat mech do elo nach net ganz erageschafft, mee eng Pist geet an d’Hollännescht. An elo gëtt et interessant, well am Hollänneschen heescht die Ohrfeige = oorveeg. An vegen heescht och “kieren, wëschen oder schären”. “Ohrfeige/oorveg” ass wuel eng Vermëschung vun dem eelere Wuert aus dem mëttelnidderdäitschen “Ōrvīge” mam hollännesche Verb “vegen”. An elo hu mer dann d'Iddi vum “Schären” an “eng geschäert kréien” an eng “Ohrfeige” oder “jemandem eine wischen” – wéi alles iergendwéi zesummekënnt! An dat hunn ech bei de Sproochen einfach ëmmer richteg gären.

S: Mee déi Sproochen hänke jo och zesummen, gell?

C: Ganz genee, dat ass d’Sproochfamill vun de Westgermanesche Sproochen, wou een op esou klenge Saachen erkennt, dass se änlech opgebaut sinn!

S: A firwat Schärepäerd eigentlech?

C: Päerd schären, fir Opmierksamkeet ze kréien. Dat heescht, wann ech zum Beispill an der Fudderkummer eppes maachen, da schären se, well se ongedëlleg sinn a well se gäre wëlle soen: Hei, ech, ech, ech! Oder och Rennpäerd an de Startboxen, do sinn der och oft déi schären, also déi schnauben, déi schären, well Päerd maache jo keng haart Geräicher, fir op sech opmierksam ze maachen. Also e Mupp, dee géif jaulen oder eng Kaz géif miauen. Mee ee Päerd ass e Fluchtdéier an dat mécht normalerweis net esou vill Geräicher, ausser et rifft en anert Päerd. An da schäre se mat de Féiss, fir ze soen: Hei, kuck, ech, hei! Dat heescht, iergendwéi si se e bësse gestresst an iergendwéi heeschen se och. An ech perséinlech haassen dat, wa Päerd schären, well dat ass immens ustrengend an dat ass eng Ongedëllegkeet, déi ech beim Päerd net wëll fërderen. Dat heescht, wa meng Päerd schären, da gëtt et guer näischt, well wa se schären a se kréien eppes, dann hunn ech dat positiv verstäerkt an dann dresséieren d'Päerd mech. Fir dass ech op si reagéieren. An dat ass net gutt.

S: Ech verstinn.

C: An do am iwwerdroene Sënn hu mer dofir och fir “bei enger Fra schären” fir “flirten”. Beispill: en huet jorelaang bei him geschäert, fir ze soen, e wollt iergendwéi Opmierksamkeet hunn oder “de ganzen Owend huet hatt bei deem Typ geschäert”. An domat ass gemengt, dass och do eng Zort vun Opmierksamkeet an Interessi do ass, wéi beim Päerd, wat schäert.

S: Mir hunn och nach Intressi a soen der merci, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier, wann s de nei Saachen iwwer d’Lëtzebuergescht erziels.

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm Aen an d’Variatioun een A oder een An. Donieft schwätze mer och iwwer den Éislek.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – "E puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon

S: Da so eis emol, wéi ee Wuert mer eis haut méi genee ukucken!

C: Bei ‘kucken’ si mer scho ganz no bäi: Haut hunn ech e Buschtaf an e Wuert matbruet, an zwar mam Lëtzebuergeschen, deen alleréischte Buschtaf aus dem Alphabet – deen ass och e Wuert …

S: Aaa!

C: An eng Interjektioun ass et och! Haut geet et ëm d’A oder den A. A wéi bei A-B-C an och A wéi bei zwéi Aen am Gesiicht an och einfach “Aaaaa”. An dat ass an deem Sënn interessant, well mer bei de Guckelcher nach eng Variatioun hunn, déi ech haut och méi no wëll erklären.

S: Do si mer gespaant!

C: Fänke mer mol mat der Variatioun u vum Substantiv A. Sees du A oder An? Also elo wierklech just am Singulier. Also sees du, ech hunn eppes am A oder sees de, ech hunn eppes am An?

S: ____

C: Tatsächlech ass dat e Wuert mat Variatioun, also verschidde Leit soen een A an anerer soen een An, an dann hu mer och nach Variatioun an der Aussprooch, du hues Leit, déi soen dat e bësse méi en [ɔ:] an en [ɔ:n] an anerer soe souguer en ON, an déi Zort Variatioun, also d'Verdeelung vun deenen verschiddenen Aussproochen, ass am Variatiounsatlas vun der Uni Lëtzebuerg festgehalen.

S: A wat ass dat heefegst?

C: Déi heefegst Variant ass An (496) = 52 %; direkt dono A (347) = 36 %. Och genannt, mee manner oft goufen dann nach Aussproochvariante wéi [ɔ:] (56), [ɔ:n] (7); [o:] (6), Au (40).

S: A wéi vill Leit goufen do gefrot?

C: Dat ass am Kader vun der Schnëssen-App opgeholl ginn, kenns de déi?

S: ___

C: Déi ass och nach ëmmer aktiv, do kann een eng App op den Handy lueden an dann seng Donnéeën eraschwätzen an fir deen heiten Item war et eng Bildbeschreiwung vum A, an do hunn 946 Persounen matgemaach. Dat heescht, mir hu bal dausend Leit gefrot aus dem ganze Land, wéi se dat ausschwätzen an dat si schonn zimmlech cool Donnéeën!

S: A wou fannen ech dat? Also wou kann ech dat noliesen, wann ech mer dat elo net verhale konnt oder aner Wierder wëll kucken?

C: Dat kann een alles online nokucken op variatiounsatlas.uni.lu.

S: An ass dat mat A/An/On elo jee no Dialekt?

C: Jo, Dialekt spillt och eng Roll, also grad am Norde vum Land, ween hätt dat geduecht, am Éislek, do huet een eenzel Varianten “O” an “Au”, mee dat sinn net vill Leit, déi dat genannt hunn, also den “O” ass grad mol vu 6 Persoune genannt ginn, wat elo op bal dausend gekuckt net vill ass. Fir d'Variant “A” oder “An” ass et vun allem den Alter, deen eng Roll spillt, wat d'Leit méi jonk sinn, wat se éischter d'Form mam “N” benotzen.

S: Intressant!

C: Den “A” huet awer nach aner Bedeitungen am Lëtzebuergeschen an zwar hu mer jo och den A als Buschtaf, also a Konstruktioune wéi “dat ass den A an den O” oder den A ass den éischte Buschtaf vum Alphabet. Oder beim Buschtawéieren: “Fra schreift ee mat engem a”. En “a” kann awer och d'Konjunktioun “und” sinn, wann den N duerch d'n-Reegel ewechfält.

S: Wéi mengs de dat?

C: Wann ech zum Beispill soen “Fësch a Fleesch”, da schreiwen ech dertëscht net „an“, mir schreiwen „a“, well den N duerch d'n-Reegel ewechfält, well dat Wuert duerno mat engem F ufänkt, an dann hunn ech och just “a” do stoen (hei awer oppasse mat der Aussprooch).

Ech muss awer wëssen, dass dat net de Buschtaf “A” ass an och net “”, an dofir muss ech dat dann “a” liesen an net “aaa”. An en A, fir dat wat ech am Gesiicht hunn, dat gëtt just mat engem A geschriwwen.

S: A sou! Caroline, Mir soen der elo merci a freeën eis op d’nächst Woch bei WiWi.

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm Geessen an den 1. FC Köln. Donieft gëtt et och en Orthografie-Tipp.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – "E puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon

S: Haut gi mer nees an d’Déierewelt?

C: Genee, haut schwätze mer iwwer Geessen an iwwer e beléiften Orthografiefeeler. Ech wäert iech haut erklären, firwat „du gees” (fir you go) just een S kritt an e Verb ass, an „du Geess” (fir du domm Kou) zwee S kritt an op en Déier referéiert.

S: A firwat kritt dat eent zwee S an dat anert just een?

C: Dat hänkt dovun of, wéi dat Wuert zesummegesat ass resp. wou et hierkënnt! Bei der Lëtzebuerger Orthografie muss ech ganz oft am Däitsche kucken, wéi et geschiwwen ass. An do hu mer die Geiß.

Geiß ass dobäi en anert Wuert fir Ziege. A wann ee seet: Mee am Däitsche soen ech ëmmer Ziege! … da kann ee kucken, et kennt ee bestëmmt nach d'Gedicht Der Wolf und die sieben Geißlein. Oder d'Maskottche vum éischten FC Köln, dat ass och den Hennes, e Geißbock. An do geet e schéine Bonjour eraus un mäi Papp, dee e grousse Fan ass.

S: Dat ass awer léif!

C: Bei Wierder wéi Geißbock erkenn erkennt een nach, dass et Geiß och nach am Däitsche gëtt. Et gëtt en och nach am Dialekt. Op ville Plazen ass en awer grad am duerch d'Form Ziege verdrängt ginn.

S: A wouhier kënnt d’Wuert ‘Geiß’?

C: D'Wuert Geiß geet zréck op Mëttelhéichtdäitsch geiz. An dat steet och a Verbindung mat englesche goat.

S: A sou?

C: Ma well mer verschidde Lautwiessel hunn an deenen anere Sproochen, hu mer am Englesche goat. An elo seet ee: jo, mee, “goat” a “geis”, dat ass jo awer ganz wäit ewech! Mee ass et am Fong net, well mir hu systematesch Lautwiessel an de Sproochen. Et ass ganz oft, wa mer am Engleschen en T hunn, hu mer am Däitschen e schaarfen S oder en Z. Dat hu mer och zum Beispill bei ten an zéng (10). Oder “What?” am Engleschen a “Was?” am Däitschen – mee am Lëtzebuergesche “Wat?”.

Goat ass nach e bësse méi no um Hollänneschen “geit”.

An och am Schwedeschen hu mer “get” (geschwat: yet), an do mierkt een, dass se einfach alleguer zesummenhänken. Elo ass awer d'Fro: Firwat schreiwe mer d'Geess am Lëtzebuergeschen mat zwee S? Et gëtt eng Reegel, déi seet: Wa mer am Däitschen e scharfen S hunn, gëtt et am Lëtzebuergeschen Duebel S. Heizou gehéieren dann och Wierder wéi Strooss oder Moossnam, wou mer aus dem Däitschen ß en Duebel S maachen. Et gët keen ß am Lëtzebuergeschen – a kengem Wuert. A wa mer dann nach e laange Vokal virum duebel S hunn, da gëtt de Vokal och nach verduebelt.

S: Eng Geess schreiwe mer also G-E-E-S-S.

C: An elo nach eng kleng Info iwwer den S um Enn vum Wuert, well dat ass och wichteg: Den S um Enn vum Wuert gëtt ëmmer schaarf geschwat, egal ob en een- oder zweemol geschriwwen ass. Dat heescht, hunn ech e Pluriel wéi “Tasen”, wou den S an der Mëtt vum Wuert ass an e Vokal hannendrunner kënnt an e gëtt mëll geschwat wéi “s”, da muss ech e just eemol schreiwen. A wann ech eppes hätt wéi “haassen”, dann hunn ech e schaarfen S (also e stëmmlosen) an der Mëtt vum Wuert an dee muss ech verduebelen (ss).

S: An um Enn vum Wuert?

C: Um Enn vum Wuert ass en ëmmer stëmmlos geschwat (s). Dat heescht, ech héieren net, ob ech en einfach oder duebel muss schreiwen. An dann hu mer de Punkt, dass mer da musse kucken: Wéi ass d'Systematik vum Wuert? Kënnt den S vläicht vun engem däitschen ß oder ass et just eng Endung? A beim Déier Geess hate mer jo gesot, kënnt et vum Däitschen Die Geiß, dofir en ß als Virbild, am Lëtzebuergeschen zwee S. Awer beim Verb “goen, ech ginn, du gees, hie geet”, do schreiwen ech just G-E-E-S,

S: Also just een S um Enn.

C: jo, well ech hu bei “goen” just de G an e Stammvokal, a soss näischt. An den einfach S ass just eng Endung. Dat gesinn ech och bei anere Verben, wéi bei “laachen, du laachs, Kommen, du kënns” – do hunn ech jo och net d'Tendenz, fir zwee S ze maachen, well bei “du” setzen ech einfach en “s” als Endung.

S: Du hues (mat engem S) eis haut nees vill sproochlech Fun facts erzielt an da soe mir der merci, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm kal Fangeren, den Neelchen a Wierder, déi eis an anere Sproochen heiansdo feelen.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – "E puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon

S: Iwwer wéi ee Wuert schwätze mer dann haut bei WiWi?

C: Ech wëll als éischt wëssen, ob s du dat Wuert och benotz, éier ech et soen. Dofir starten ech direkt mat enger Fro: Kenns de dat, wann et kal dobaussen ass an du kënns dann an eng waarm Stuff eran an dann dinn deng Hänn su wéi, dass de Schock vu kal op waarm dozou féiert, dass deng Hänn uschwëllen? Wéi nenns du dat?

S: ____

C: Den Neelchen hunn. An Neelche war su e Wuert, wat mer ëmmer am Däitsche gefeelt huet, well ech mer geduecht hunn, ech wéilt elo gäre mengen däitsche Frënn soen „ech hu lo déck den Neelchen”, mee ech hu keng Anung, wéi ech dat an engem kuerze Wuert op Däitsch ka soen! Oder wéi géifs du dat op Däitsch oder Englesch soen?

S: ____

C: An da wollt ech dat eent zu eent op Däitsch iwwersetzen an och do sinn ech net rauskomm, well ech mer geduecht hunn, wat ass dann Neelchen eigentlech genee? Neelchen ass jo am Fong den Diminutiv vum Nol, also vum Fangernol, mee ech ka jo net soen „ich hab das Nägelchen“, dat sinn oft su Phraseologismen, déi net eent zu eent aus hirer Bedeitung zesummegesat sinn, dat heescht en Nägelchen. Dat wäert kee verstoen an et existéiert einfach net am Däitschen.

S: A wéi ass dat an anere Sproochen?

C: Och am LOD, wou déi Wierder jo an aner Sproochen mussen iwwersat ginn, hu mer natierlech den Neelchen am Lëtzebuergeschen. An am Däitsche steet do „schmerzhaft klamme Fingerhaben”, am Englesche steet do „to have numb fingers or toes”, an dat Portugisescht liesen ech elo net vir, mee och beim Portugiseschen geet et drëm, dass déi eenzel Wierder erkläert sinn, dat heescht do geet et och drëm, dass ee Fangeren huet an dass déi iergendwéi erfuer sinn.

S: Mee do feelt jo lo d’Franséischt, wann s de an den LOD kucke waars!

C: A genee hei gi mer an déi richteg Richtung. Den Neelchen kënnt nämlech aus dem Franséischen, net een zu eent, mee vun der Iddi hier, an am Franséischen heescht et nämlech „avoir l'onglée“, an dat steet am Larousse zum Beispill als: Engourdissement douloureux que les grands froids font éprouver au bout des doigts. Mer schreiwen dat ONGLÉE.

S: Et ass also ëmmer an de Fangerspëtzen?

C: Anscheinend ass et am Franséischen eng Conditioun, dass et d’Fangere betrëfft. Do geet et awer och sou wäit, dass engem d’Fangere sou wéidinn, dass engem schlecht gëtt. Sou krass kennen ech dat zwar perséinlech net. Am Lëtzebuergesche kann et awer och d’Zéiwe betreffen.

S: Ech mengen awer, dass et meeschtens d’Hänn betrëfft.

C: Jo, ech mengen och. An den Neelchen hei ass erëm e schéint Beispill dofir, dass net all Sachverhalt an Sproochen mat engem Wuert ausgedréckt gëtt, an heiansdo hu mer e Wuert am Lëtzebuergeschen, wat an anere Sprooche muss ëmschriwwe ginn, oder mir hunn an enger anerer Sprooch e Begrëff, deen am Lëtzebuergesche muss ëmschriwwe ginn.

An dat ass iwwerhaapt kee Problem, well wann ech net weess, dass et e Wuert gëtt, da feelt mer dat och net, an sou hunn ech zwar ëmmer bei mengen däitsche Frënn gesot, dat Wuert feelt mir am Däitschen, well ech mat enger lëtzebuergescher Perspektiv op d’Saach kucken. A si waren ëmmer sou: Dir tun halt die Finger weh.

S: Caroline, mir soen dir elo merci fir haut a freeën eis op déi nächst Kéier, wann s de nei Wierder fir WiWi matbréngs.

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm den Ursprong vum Wuert Verhütung a seng Synonymmer. Donieft schwätze mer och iwwer den Hutt vun der Melania Trump.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – "E puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wéi ee Wuert hues de eis haut matbruecht?

C: Ech fänken haut emol bei eppes aus der Aktualitéit un, well esou sinn ech nämlech op eist Wiwi-Wuert vun haut komm: Has de gesinn, dass bei der Inauguratioun vum Donald Trump, d’Melania Trump e speziellen Hutt unhat?

S: ___

C: Deen Hutt hat esou eng grouss Kremp, dass den Trump him kee richtege Kuss konnt ginn, dat war just sou e Loftkuss, an do war op der däitscher Tëlee de Witz gemaach ginn, dass dat déi bescht Form vu Verhütung wier, dass de en Hutt hues, deen esou grouss ass, dass kee Mann widder dech kënnt.

An do hunn ech mer geduecht, dee Witz ass zimmlech gutt, mee huet Verhütung eigentlech eppes mat engem Hutt ze dinn?

S: Mee ass e Kondom net sou eppes wéi e klengen Hutt?

C: Jo, ech mengen, do muss ech eng aner Kéier eng Episod maachen iwwer Kapëttchen. Hutt ass scho gutt, mee déi weider Erklärung maachen ech am beschten iwwer d’Däitscht, well mer do nach déi zwee Wierder hunn.

S: A wéi eng?

C: Am Lëtzebuergeschen ass den Hutt e Maskulinum a mir kennen net méi Hutt am Femininum, awer dat gesäit een nach am Däitschen wéi „auf der Hut sein“ oder „in der Obhut“, do ass nach dee femininen Hutt mat dran – die Hut – an dat geet zeréck op Mëttelhéichdäitsch huote, also mat UO geschriwwen, an dat bedeit esou vill wéi, dass een op eppes oppasst, eppes bewaacht, eppes schützt – an dat ass och eppes, wat een aus dem Mëttelalter kennt.

S: A wat war fréier domat gemengt?

C: Am Mëttelalter war et wichteg, dass d'Fraen zum Beispill eng Huote haten, dass iergendeen do war, deen op se opgepasst huet, dee se beschützt huet. Huote war awer och einfach Fürsorge, no engem kucken – egal ob Mann oder Fra: „mit vill getreiwer huote“, dat heescht „mat treier Pfleeg”. Et geet awer vum Beschützen iwwer d’Iwwerwaachung bis bei no engem kucken.

S: A wéi komme mer lo nees bei d’Wuert ‘Verhütung’?

C: Elo komme mer dann vun der Huote bei d'Verhütung.D'Verhütung huet, net wéi am Wuertwitz vun elo éinescht, mat engem Hutt ze dinn, mee mat deem, wat als Huote bekannt ass, also mam Beschützen oder mam Iwwerwaachen. A wann ech verhüten, da wëll ech mech virun enger Schwangerschaft schützen, a vläit gesäit et zwar aus wéi Hutt, awer et ass am Fong déi Hutt gemengt.

S: An dat heescht am Lëtzebuergeschen ëmmer ‘Verhütung’?

C: Bei Verhütung hu mer e Wuert, wat direkt aus dem Däitsche kënnt a wat iwwerhaapt kee Problem ass. Mir kënne soen : Si verhüten oder wéi méchs de et mat der Verhütung. Ech fannen awer och Beispiller fir d'Verhiddung oder verhidden. Hei ass et dann eng lautlech Upassung vun deem Wuert, wat mer aus dem Däitschen hunn. Ech kann awer och einfach aus dem Franséischen Contraception huelen. Wéi nenns du dat da meeschtens?

S: ________

C: An dann nach eng kleng Service-Info. Säit dem éischten Abrëll 2023 gi Verhütungsmëttel zu Lëtzebuerg vun der CNS rembourséiert, leider betrëfft dat awer net Kondomer, awer alleguer déi aner, vrun allem hormonell Saachen, gi mëttlerweil rembourséiert, wat e groussen Schrëtt ass an der affektiver a sexueller Gesondheet, wéi et heescht.

S: Affektiv Gesondheet, dat ass zwar eng schéi Beschreiwung!

C: Dat fannen ech och! A fir elo nach e bëssen ze weisen, wéi déi germanesch Sproochen zesummenhänken, kann ech der nach soen, dass den ‘Hutt’ an englesch ‘hood’ fir Kaputz zesummenhänken.

S: A jo?

C: Et ass béides e Schutz fir de Kapp. Ech géif et och léif fannen, wann een de Plower, dee mer ‘Hoodie’ nennen, well en eng ‘hood’ huet, einfach als ‘Kaputzi’ iwwersat hätt.

S: Dat wier léif! Da soen mir dir merci, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier, wann s de nei Wierder fir WiWi matbréngs.

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Et geet haut ëm de Begrëff Astig (an aner Wierdermat -stig) a wéi dës Formen am Lëtzebuergesche landen.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wat hu mer haut fir e Wuert?

C: Iwwer dat heite Wuert hunn ech wierklech misse laachen, well wann een dat geschriwwe gesäit, dann ass et wäit ewech vun deem, wéi et kléngt. Mir hate jo scho viru puer Wochen iwwert d'Rüg geschwat, eng Rüg, déi mer R-Ü-G schreiwen, an dat heite Wuert ass ganz änlech an zwar schwätze mer haut iwwert den ‘Astig’. An dat hunn ech elo wéini an engem Text gelies, wou et ëm eng Introduktioun gaang ass, en Astig an en Theema.

Et liest sech awer bal wéi Däitsch ‘astig’, also mat vill Äscht.

S: Et gesäit wierklech e bësse komesch aus.

C: Awer dat ass iergendwéi eppes, wat am Lëtzebuergesche ganz typesch ass. Mir hunn zwar fir ‘in den Bus einsteigen’, do soe mer ‘an de Bus eraklammen’, awer mir hunn net eng ‘Raklamm’ fir en Theema. Dat heescht, mir hunn am Däitschen eng Wuertbildung, déi ass. Einsteigen > Einstieg.

Do gesäis de, wéi Verb a Substantiv beieneeginn. An am Lëtzebuergeschen hu mer e Verb, awer d'Substantiv léine mer aus dem Däitschen a wennen eis Reegelen dodrop un.

S: A wéi eng Reegele sinn dat?

C: Mer musse jo bestëmmt Reegelen uwennen, well mir soe jo net en Einstig, mee mir soen Astig. Dat nennt sech Léiniwwersetzung respektiv eng Upassung vun deenen eenzelne Wuertdeeler. Dat heescht bei ‘einsteigen’ hätte mer ‘ein’ vun ‘hinein’, also ‘man steigt in etwas hinein’. An dat ass am Lëtzebuergeschen ‘an’.

S: Awer ouni ‘n’?

C: Genee ‘a’ wéinst der n-Reegel. An de Stig, deen hu mer aus dem däitschen ‘Steig’. An dat fanne mer och esou eppes wéi den Ofstig an enger Futtballliga oder den Ausstig aus der Atomenergie.

S: A jo, vun oftsteigen. Oder eben opsteigen an der Liga.

C: Genee. An esou een Integratiounsprozess ass eppes, wat am Lëtzebuergesche relativ heefeg geschitt. Also et muss een elo keen Angscht kréien, dass mer vun däitsche Wierder iwwerrullt ginn, well all Mënsch géif zum Beispill eng Heizung Heizung nennen, obwuel d'Verb dozou hëtzen ass. Dat heescht, am Däitschen hu mer Heizen an Heizung, déi hunn déi selwecht Basis, et ass ee lineare Wuertbildungsprozess, dee ganz offensichtlech ass. Awer hëtzen an Heizung am Lëtzebuergeschen geet anescht, well mir hunn e Verb an dann hu mer e Substantiv, wat mer aus dem Däitschen souguer ouni Integratioun. Mer soe jo net eng Hëtzung.

S: Nee, effektiv.

C: Heiansdo kommen ech op déi Saachen, well ech och lëtzebuergesch Morphologie ënnerriichten, dat heescht lëtzebuergesche Wuertbau, an da kucken ech mer als Beispill Erklärungen un aus dem Däitschen oder eebe wëssenschaftlech Texter aus dem Däitschen. Do mierken ech dann, dass dat am Lëtzebuergeschen alles guer net sou einfach fonctionéiert, well mer net ëmmer déi selwecht Basis hunn vum Verb bei d’Substantiv, dat heescht Mëttel, fir am Lëtzebuergeschen déi Saachen auszedrécken, sinn oft lexikalesch. Dass mer nei Wierder importéieren. Mee dat ass och eng grouss Chance, dass mer sou Saachen einfach iwwerhuele kënnen.

S: Dat fannen ech och!

C: Mer schaffen einfach vill mat Léinstrukturen, well mer selwer sou méisproocheg sinn, ass dat och guer kee Problem. Oder ass der d’Wuert ‘Heizung’ schonn eng Kéier ze däitsch virkomm?

S: ____

C: An et kann ee jo ëmmer nach Chauffage soen, wann ee wëll. Mee och dat ass geléint.

S: Genee, dat ass da Franséisch an et ass net vill gewonn.

C: … awer mer hunn do kee Verb chaufféieren. Also net bei der Heizung. Mer chaufféiere vläit mam Auto.

S: Alt nees eppes geléiert! Da soe mer der merci, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Et geet ëm Dännenzapen a firwat déi meeschtens näischt mat enger Dänn ze dinn hunn.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wat ass eist WiWi-Wuert vun haut?

C: Op dat nächst Wuert hues du mech bruecht, well du hues mech virun e puer Wochen eng Kéier gefrot, wéi een Pinecone op Lëtzebuergesch seet. War dat vun engem Kolleeg oder fir dech selwer?

S: ________

C: A weess nach, wat ech da geäntwert hat?

S: ________

C: Éierlech gesot hunn ech spontan selwer Dännenzap gesot, sinn et dann awer och nach eng Kéier recherchéiere gaang a sinn dann nach op zwee weider Wierder gestouss. Eemol d'Variant Dännenzapp an den Dillendapp. War der eppes bekannt virkomm?

S: _______

C: An dann hu mer och nach den Dillendapp. Den Dillendapp ass ville Leit awer éischter bekannt als d'Spillsaach, dat ass dat, wat ee sou dréit a wat e su ronderëmwierbelt. Den Dillendapp kann awer och de Pinecone sinn, also den Dännenzap, wéi och ëmmer. Et ass witzeg, dass engem dat Wuert net ëmmer sou direkt afält, awer den Dännenzap ass sou, wéi ech et och géif soen.

A wann een Dillendapp googelt, dann ass Dillendapp virun allem en Benennungsmotiv fir Aktivitéiten a Fräizäitgeschichten. Also et gëtt eng Maison relais, déi heescht Dillendapp, an da gëtt et och nach d'Tatta Dillendapp, déi an engem Jangli-Film virkënnt an ech mengen ech hat souguer nach eng Danzschoul fonnt, déi Dillendapp heescht, alles awer vun der Spillsaach hier, well déi einfach su ronderëm wierbelt.

S: Dat seet mer och eppes.

C: An elo hunn ech mer bei der Recherche nach e bëssen Nerd-Wëssen ugëeegent.

S: A sou?

C: Hei kann een och nach eng Kéier e bësse méi prezis sinn, well dat, wat mir als Dännenzapen oft benennen, kënnen awer verschidde Conifèrë sinn.

S: Wat ass eng Conifère scho méi?

C: Also Coniféieren ass den Iwwerbegrëff fir Nadelbäume an déi hunn verschidden Zapen. A mir soen ganz oft Dännenzapen, fir déi, déi su bësse baucheg oder och schmuel sinn, mee dat sinn, streng geholl sinn dat Kiferzapen an net Dännenzapen.

S: A sou?

C: En plus hunn ech nogelies, dass Dännen hir d'Zapen och net verléieren. Déi verléieren just eenzel verholzten Deeler dovunner. Dat heescht, déi fale guer net am Ganzen erof a mir kënnen net domat bastelen, spillen, se dem Hond geheien.

Dat sinn awer meeschtens keng Dännenzapen, et si meeschtens Zape vun der Kifer oder der Lärche oder vun der Fichte. Oder och vun Douglasien. Dat sinn alleguer déi brong holzeg, mee vun der Dänn, déi fale selten erof.

S: An dat hunn ech éierlech gesot och net gewosst!

C: Do sinn ech mat denger Fro direkt an ee rabbit hole gefall, mee super intressant! Ech halen dann am Bësch mol meng Aen op!

S: Ech och! Da soe mer der merci fir haut, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et bis an d’Hee! Et geet ëm Hee, Grumm an d’Konscht, d’Meteoaschätzen ze kënnen.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wéi ee Wuert hues de eis haut matbruecht?

C: Haut schwätze mer iwwer Grumm.

S: A wat ass dat dann?

C: Haut gi mer rëm an de Stall an zwar geet et ëm Hee, awer net ëm Hee u sech, mee ëm den zweete Schnatt vum Hee an deen heescht Grumm. An domat beschäftegt een sech, wann een selwer Déieren hält, déi dat iessen, well Bauere maachen net just eemol am Joer Hee, well se mëttlerweil esou effikass si mat hire Maschinnen, dass se dat e puer Mol kënne maachen an well eise Summer oft sou laang ass, dass d'Gras e puer Mol nowiisst.

S: A firwat huet dat zweet e speziellen Numm?

C: Dat huet och a villen Dialekter vum Däitsche speziell Nimm an zwar gëtt et och d'Bezeechnungen Emd oder Emde, Ettgrön, Öhmd, Grummet oder Grummt oder wéi am Lëtzebuergeschen Grumm.

S: Dat hunn ech alles nach ni héieren.

C: Et si jo souzesoen och Fachbegrëffer. De Grumm ass schonn am mëttelhéichdäitsche beluet am 13. Joerhonnert oder souguer méi al, dat kënne mer net genee soen. Et setzt sech zesummen aus de Bestanddeeler ‘gruon’ a ‘mât’. An ‘gruon’ ass d'Faarf gréng, och schonn am alhéichdäitschen ‘gruoni’ an am Sënn vu frësch a jonk a säfteg, a mât ass quasi d'Substantivéierung vun ‘méien’. Dat ass e Wuert, wat een haut och am Däitsche fënnt, mat geschriwwen M-A-H-D, och wann een dat éischter selten héiert.

S: Mahd och nach ni héieren.

C: Dat war mir och nei! An hautzudaags ass mat der moderner Landwirtschaft och en drëtte Schnatt méiglech mam Hee. An deen éischten ass dat, wat normalerweis fir Päerd geholl gëtt, a Grumm ass alles, wat am selwechte Joer, also am selwechten Summer nach eng Kéier nogeschnidde gëtt, well heiansdo wiisst d'Gras enorm an da rentéiert et sech fir d'Baueren, fir nach eng Kéier eppes draus ze maachen, awer dat gëtt dann net méi Hee genannt, mee Grumm, an dat ass oft fir d'Kéi.

S: A firwat ass dat oft fir d’Kéi?

C: D'Hee vum éischte Schnatt ass einfach besser fir d'Verdauung vum Päerd, well dat vum éischte Schnatt huet manner Eewäis a méi Rohfaser. Dat heescht manner Turbohee. Et geet einfach drëm, dass se dovunner méi knaen a manner Energie kréien. Fir e Päerd ass dat am beschten. Bei Kéi geet et jo oft drëm, dass se séier sollen usetzen a séier déck ginn an déi si jo och Widderkäuer, hir Verdauung leeft anescht of. Fir Kéi ass et kee Problem, dass et vill Eewäis huet.

S: A wéi kënns de un dat Spezialwëssen?

C: Ma ech hale meng Päerd selwer an do muss ech mech engersäits selwer informéieren, wat gutt fir Päerd ass, an anerersäits schwätzen ech och vill mat Baueren, well ech eeben Hee wëll kafen oder vun eiser Wiss gemaach kréien.

Dat ass awer och eng Wëssenschaft fir sech. Do geet et dann och ëm d'Fiichtegkeet vum Hee a wéi een et lagert an wéini et soll geschnidde ginn an wann d'Baueren an d'Hee ginn, sou heescht dat nämlech, wann Hee gemaach gëtt, da geet een an d'Hee, da muss een och gutt oppassen, dass et da fënnef Deeg net reent, well dat Hee, wat mir maachen, dat ass souzesoe loftgedrëschent.

An da muss et nach gekéiert ginn, fir dass et net ënnen drënner naass gëtt, also muuschteg gëtt, an do muss een ëmmer bëssen d'Meteo kucken, well an de Meteosendungen ass et jo oft sou, dass se een Dag oder zwee Deeg am Viraus soe wéi d'Wieder gëtt, awer selten fënnef Deeg an da brauch ee jo wierklech eng Garantie, dass d'Hee guer kee Reen kritt. Dofir huet een oft eebe su Bauere-Reegelen oder déi, déi dat spieren, dass et dann net soll reenen, an dann mierks de, wann déi éischt Baueren ufänken, an d'Hee ze goen.

S: A wann et awer reent?

C: Da gëtt d’Hee schlecht oder et kann een och Silage maachen, do gëtt dat dann an di Plastiksbotten agewéckelt an do ass et mam Reen egal.

S: Da soe mer der merci, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Mir schwätzen iwwer de "G" am G-Punkt an entdecke Begrëffer bei der weiblecher Anatomie.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis bei WiWi „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wéi ee Wuert hues de haut fir eis?

C: Ech wollt emol mat enger Fro ufänken: Weess du, wat de G-Punkt ass?

S: ______

C: Keng Angscht, du muss mer dat lo net am Detail erklären. Et geet mer haut och manner ëm weiblech Anatomie, mee méi ëm Benennungsmotiver. A well G-Punkt en Term ass, deen een als erwuessene Mënsch vläit emol héieren huet, ass dann elo meng nächst Fro: Weess du, firwat dee “G” steet?

S: ______

C: Et ass am Engleschen och den g spot, am franséischen le point g.

S: Keng Anung.

C: Wéi sou oft um weibleche Kierper ass et no engem Mann benannt anzwar steet de “g” fir den Entdecker dovun, den däitsche Gynekolog Ernst Gräfenberg.

S: Wierklech?

C: Jo, a Gräfenbergpunkt kléngt net sexy, éierlech gesot.

S: Awer wierklech net!

C: Et ass awer ëmstridden, ob dat, wat de Gräfenberg 1944 entdeckt huet wierklech eppes Separates ass. 2009 koum an enger Etüd eraus, dass de G-Punkt oder heiansdo méi vast d’G-Zon warscheinlech keen eegenen Deel vun de weibleche Geschlechtsdeeler ass, mee eng Erweiderung vun der Klitoris. A bei verschidde Fraen ass deen Deel méi oder manner ausgepräägt.

An der Medezin an Anatomiegeschicht ass d’Klitoris souwisou laang Zäit falsch verstan oder manner gutt erkläert ginn. A mech intresséieren engersäits déi anatomesch Fakten iwwer de Kierper an anerersäits d’Benennungsmotiver an d’Wuertbildungen. Klitoris kënnt beispillsweis aus dem Griicheschen an huet se schéine Pluriel ‘Klitorides’.

S: Wierklech?

C: Jo, mee du kanns natierlech och ‘Klitorissen’ soen, woubäi ee meeschtens am Singulier driwwer schwätzt.

Ech war lo richteg an der Recherche iwwer de Gräfenberg, deen 1933 net méi normal konnt als jiddeschen Dokter schaffen an e souz och 3 Joer am Zuchthaus.

An de Gräfenberg vum G-Punkt war nach weider wichteg an der Gynekologie.

S: A wou genee?

C: Hien huet viru bal 100 Joer e Verhütungsmëttel erfonnt, wat mer haut nach an enger anerer Form kennen, nämlech d’Verhütungsspiral. Hien hat 1928 eng nei Method als ‘Gräfenbergring’ virgestallt, wat deemools nach mat Seid a Sëlwer gebaut gouf, haut méi modern mat Plastik a Kofferdrot.

S: Du sos am Ufank, bei der weiblecher Anatomie wier vill no Männer benannt, wat ass dann nach e Beispill?

C: Lo gëtt et dann awer méi speziell anatomesch, mee et gëtt zum Beispill d’Bartholin-Drüsen, déi e Sekreet ofginn, fir d’Scheed fiicht ze halen. Benannt nom däneschen Anatomiker Caspar Bartholin – schonn am 17. Joerhonnert!

A beim Wuert ‘Eileiter’ hu mer am Engleschen de ‘Fallopian tube’, benannt nom Italieener Gabriello Fallopio, op Latäin ‘tuba Fallopii’. Och dat gouf schonn am 16. Joerhonnert benannt. Fir den Eileiter si mer e puer witzeg eeler Termen am Däitsche begéint: den Eiergang, Muttertrompete oder Oviductus.

S: O mei, do ass Eileiter awer eng gutt Optioun.

C: An e schéint Beispill fir e Léinwuert, well mir soe weeder ‘Ei’ nach ‘Leiter’, mee mer iwwerhuelen dat Wuert 1:1 aus dem Däitschen. An ech mengen, méi kann ech haut net méi iwwer dee spannende Beräich erzielen.

S: Dann e grousse Merci, Caroline, a mir freeën eis op déi nächst Kéier!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm La-ola-Wellen an onbewosst Verdueblungen.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit - Ee puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Haut gi mer nees Richtung Futtball?

C: Souzesoen! Mäi Wuert vun haut ass La ola. An elo kann ech mer direkt spontan froen, wéi géifs du la Ola schreiwen?

S: ___

C: Interessanterweis gëtt et nämlech esou geschriwwen, wéi déi eenzel Wuerteeler sinn an zwar schreifs de la espace Ola an am Lëtzebuergeschen gëtt Ola kleng geschriwwen a la grouss an am Däitschen gëtt den Ola grouss geschriwwen.

A weess de och, wou d’Wuert hierkënnt?

S: _______

C: Bei menger Recherche hunn ech och erausfonnt, wéi et op Englesch heescht. Mee du kanns mer dat bestëmmt och soen.

S: ________

C: Ech fanne ‘mexican wave’ esou e witzegt Wuert. Du gesäis de awer och mat Mexiko an La Ola, dass et e spueneschen Hannergrond huet an zwar heescht La Ola esu vill wéi d'Well. ‘La’ ass den bestëmmten Artikel an Ola heescht ‘eng Well’. Mir hunn also e Wuert geléint, wat ech ëmmer super interessant fannen, wou mer den Artikel direkt matgeholl hunn. Also mir soen net ‘eng Ola’, mee mir soen eng ‘La Ola’. An duerfir ass et och bësse komplizéiert mat der Schreifweis an deene verschiddene Sproochen.

S: A sou?

C: Awer ech muss der och nach soen, wéi dat am däitschen Dictionnaire beschriwwe gëtt, well ech fannen heiansdo näischt méi witzeg, wéi sou kuerz Beschreiwunge vu Saachen, déi mer alleguer kennen. Also du kanns jo lo mol iwwerleeën, wéi s de engem géifs eng La Ola erklären. Also su kuerz wéi méiglech, awer och su prezis wéi méiglech.

Ech ginn der lo kuerz Zäit, fir driwwer nozedenken. An?

S: ___________

C: An elo liesen ech der vir, wat am DWDS steet: Durch abwechselndes Aufstehen und Sichhinsetzen aus Begeisterung hervorgerufene Bewegung, die den Eindruck einer großen umlaufenden Welle entstehen lässt.

S: Ass dach super!

C: Jo, fannen ech och. Mee et kléngt sou witzeg steif, bal wéi an engem Loriot-Sketch à la: Durch abwechselndes Lutschen und Kauen entfaltet sich der Geschmack am besten.

Ech hat jo schonn driwwer geschwat, dass mer bei der La Ola den Artikel mat léinen an trotzdeem soen „eng La Ola“, domat soe mer quasi „eng déi Well“. An lo gëtt et nach méi verréckt, well wa mer déi Saach net La Ola nennen, mee och nach La-ola-Well, a wa mer dann nach soen „déi La-ola-Well“, dann hu mer déi perfekt Duebelverduebelung. Mir hunn zweemol en definiten Artikel a mir hunn zweemol e Substantiv, déi dat selwecht heeschen.

Just eemol op Spuenesch an eemol op Lëtzebuergesch: Déi-déi-Well-Well.

S: Esou erkläert ass et wierklech komesch. Kënnt dat vill vir?

C: Eng änlech Aart vun der Verdueblung beim Léinen aus enger anerer Sprooch hu mer beim Vue que dass. Ech weess, dass sech vill Leit doriwwer ëmmer opreegen, awer et ass di selwecht Iddi, dass ech eppes aus enger anerer Sprooch iwwerhuelen mat Bestanddeeler, déi ech dann am Lëtzebuergeschen nach eng Kéier drop dretschen. Also ass de ‘que’ am Franséischen am Fong dat, wat mir mam ‘dass’ draus maachen an bei verschiddene Leit sinn am Gebrauch béid do: vue dass dass.

An d’La ola mécht dat eeben op eng spuenesch Manéier. Eis mexican wave.

S: Soll ech dir och elo emol op Spuenesch en eemol op Lëtzebuergesch Äddi soen?

C: Wann s de wëlls!

S: Adiós y hasta pronto! Äddi a bis geschwënn!

C: Eso fue genial!

S: An natierlech e grousse Merci un dech, Caroline.

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!