Dës Kéier geet et ëm d’Wuert "panéieren" an den Ënnerscheed tëschent enger Panéierung an enger Panad - awer just fir Leit, déi et ganz genee wëlle wëssen!

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis - wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit - "E puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon! Haut fänke mer mat enger summerlecher Fro un, nodeems mer schonn Temperaturen iwwer 35 Grad haten!

S: Ok!

C: Gees de heiansdo kal duschen, wann et sou richteg waarm dobaussen ass?

S: ___

C: Kuck, wann et de Päerd ze waarm ass, da kann een se och ofduschen, schéi kal mam Schlauch – a weess de, wat se dono am allerléifste maachen?

S: ___

C: Se wenzele sech am déckste Stëbs.

S: Aaa, ass ‘wenzelen’ haut eist Wiwi-Wuert?

C: Nee, dat net, woubäi ech mer dat mol direkt muss opschreiwen, well et och einfach cool ass. Fir d’Wenzelen am Stëbs soe ech ëmmer panéieren … well nom Wenzele gesinn d’Päerd einfach panéiert aus, grad wann se beispillsweis wäiss sinn an de bronge Sand un hinnen hänke bleift.

An DO si mer beim Wuert vun haut: panéieren.

S: Panéieren, wéi beim Schnitzel?

C: Genee. Haut schwätze mer iwwer panéieren. An als méisproocheg Persoun, also eng, déi duerch de Lëtzebuerger Schoulsystem gaang ass, ass panéieren warscheinlech kloer vun der Zesummesetzung hier.

S: Wéinst franséisch ‘pain’?

C: Genee dat wollt ech elo soen, well mir kënne séier gesinn, dass et sech ofleet vum franséische pain, an dass et eppes mat Brout ze dinn huet. Pain/Paner geet natierlech zréck op d'Latäin panis, wat Brout heescht.

S: Am Franséische gi vill Wierder op Latäin zréck, nee?

C: Latäin ass jo och eng Virstuf vum Franséischen, e Virfar souzesoen.

Awer mir sinn nach net fäerdeg mam Panéiere fir haut, well et geet mir nämlech och ëm d'Tatsaach, dass iwwerhaapt Liewensmëttel mat Brout verschafft ginn, souzesoen a Brout agepaakt op eng speziell Aart a Weis. A wéi am Däitschen och, kann een – wann ee ganz genee wëll sinn – en Ënnerscheed maachen tëscht “Panade” an “Panierung”, also tëscht enger Panad an enger Panéierung. Kanns de do eppes drënner virstellen?

S: Ech mengen, dat wier fir mech genee dat selwecht.

C: War et fir mech am Fong och, bis ech a Kachsendungen a bei menger Wiwi-Recherche den Ënnerscheed méi genee nogelies hunn.

Fänke mer mer eng Kéier u mam Verb panéieren. Panéiere kennt een zum Beispill beim typesche Wienerschnitzel. Dat heescht, mir hunn en Liewensmëttel, wat an deem Fall Fleesch ass, an dat gëtt dann duerch verschidde Liewensmëttel gezunn, déi eemol pecheg sinn an eemol stëbseg oder grimmeleg. An da verbënnt sech dat.

Lo am Fall vum Wienerschnitzel hu mer e Stéck Fleesch, wat da fir d'éischt gesalzt gëtt, an da kënnt e bësse Miel drop.

S: A Miel ass jo dann och schonn en Deel vu Brout, mee dat ass awer nach net panéieren!

C: Genee, et dréit sech alles ronderëm Brout souzesoen. Da gëtt et dat bemielt Fleesch duerch Eeër gezunn – schéin an enger Schossel opgeklappt – an da kënnt et an déi nächst Statioun mat de Broutgrimmelen, mam Panéiermiel, also an déi Semmelbrösel. Semmel heescht jo näischt anescht wéi Bréitchen. Weess de, wéi Panéiermiel op Franséisch heescht?

S: ___.

C: Op Franséisch heescht dat chapelure.

S: Op Englesch wéisst ech et, do ass et och ganz kloer: breadcrumbs.

C: Chapelure ass effektiv e bësse méi komplizéiert. Dat geet nämlech zréck op d'Verb chapeler, wat et scho viru bal 1000 Joer gouf. An dat bedeit, dass ee ganz laang op eppes schléit oder mam Messer beaarbecht an dass esou eppes kleng gemaach gëtt. An d’chapelure ass dann d'Iddi, dass een aalt Brout eeben esou kleng veraarbecht, bis iergendwann just nach déi Grimmelen iwwereg sinn.

Mee zréck bei eis Panad: Brout war eppes, wat einfach vill iwwereg war. A wann een net wollt, dass et direkt gro gëtt oder wann et da schonn haart war, dann huet ee sech verschidde Saachen afale gelooss, fir dat weider ze veraarbechten, fir keng Bëtz ze maachen. An ech fannen d'Panéieren einfach super interessant, well een do mam Brout schafft, mee awer d'Iddi vum Brout guer net méi hunn. Also och d'Panéiermiel ass am Fong näischt anescht wéi iergendwéi virgebakent an duerchgehäckselt Brout.

S: A wat war dat mam Ënnerscheed tëscht enger Panad an enger Panéierung?

C: Also lo si mer natierlech bei Fachsproochen, dat heescht beim Kichejargon, an dat ass heiansdo anescht wéi dat, wat mir am Alldag benotzen. A reng theoreetesch muss een d’Panad an d’Panéierung auserneenhalen, well d'Panad ass dat, wat ech benotzen, wann ech zum Beispill Bullette maachen, do maachen ech oft e Bréitchen oder eeben ageweechtent Toastbrout mat dran, fir dass et einfach méi Mass kritt, awer och fir d'Fleeschtextur e bësse méi locker ze maachen. Panad ass also ëmmer mat vermätscht souzesoen. An dann hu mer nach dat, wat ech nom Panéieren hunn, also d'Panéierung. Bei der Panéierung geet et drëm, dass ech Semmelbrösel hunn, déi Chapelure, an dass ech do d’Fleesch dra wenzelen, wéi zum Beispill de Schnitzel, einfach dass ech eng Hüll ronderëm maachen aus Broutgrimmelen. Wann dir awer lo alles Panad nennt, ass dat kee Problem, et ass jo just an der Fachsprooch, wou den Ënnerscheed gemaach gëtt.

S: Mengs de, dass Käch den Ënnerscheed do sou genee maachen?

C: Also mat der Prozedur op alle Fall, mee mam Numm – dat kann ech der net soen. Vläit si jo Käch a Kächinnen, déi eis nolauschteren, déi kënne sech jo bei eis mellen!

S: An du mells dech souwisou nees am September bei eis. No der Summerpaus! Mir soen der merci, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier, dann nees am September, wann d’Schoul an d’Uni nees ufänken.

C: Ma Merci och! A jo, genee, mir maachen eng kleng Summerpaus! Da panéiert iech gutt op der Plage mam Sand, benotzt Sonnecrème a schéckt eis gären Är Wierder fir Wiwi-Episoden op [email protected] ! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm Schreifweisen a Bëbeeën. Donieft schwätze mir och doriwwer, wat babbelen eigentlech bedeit!

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – "E puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon

S: Haut schwätze mer iwwer Käpp, sos de mer?

C: Eis Episod haut heescht “Kee Kapp”. Lo wäert ee soen: o, bei Wiwi geet et dach ëm Eenzelwierder. Mee wat ass da mat “Kee Kapp”? Haut geet et mer nämlech ëm eng Expressioun. An ech fänke lo mol einfach un, wann ech soen, dat doten huet kee Kapp a kee ____?

S: _____

C: Bei där Expressioun ginn et elo zwou Optiounen. Ech ka soen, dat doten huet kee Kapp a kee Fouss. Ech kann awer och soen, dat doten huet kee Kapp a kee Schwanz. An et ass interessant, dass déi Konstruktioun bedeit, dass eppes kee Sënn mécht. Also wann ee seet, dat doten huet kee Kapp a kee Fouss, dann heescht dat, dat doten ass inkohärent, dat fonctionéiert net, dat mécht kee Sënn.

S: Dat gëtt et awer just mat “keen”, oder? Also “kee Kapp a kee Schwanz”?

C: Jo, dat gëtt et u sech just am Negativen. Dat heescht, am Positive kann ech net soen: a, dat doten huet awer Kapp a Fouss oder dat doten huet awer Kapp a Schwanz. An et ass ganz interessant, wéi sech dat an anere Sprooche manifestéiert, well d'Lëtzebuerger sinn et déi eenzeg, déi dat benotzen.

S: A sou?

C: Och an deenen anere Sprooche wéi Spuenesch ass et ëmmer an der Negatioun an et huet ëmmer mat Inkohärenz ze dinn, dat heescht ,et muss ee sech virstellen, d'Kohärenz ass wéi e Kierper a wann Deeler vun deem Kierper feelen, dann ass eppes inkohärent, also net ofgeschloss, net vollstänneg.

An déi Ausdréck, déi gouf et schonn am Latäin, beim Cicero a beim Platon hunn déi déi scho benotzt.

Ech zitéieren eng Kéier (o Gott, mäi Latäinsproff wier esou stolz, dass ech lo hei Latäin virliesen, e klenge Shoutout un den Eugène Schmit aus dem LGL.): nec caput nec pedes, wat sou vill heescht wéi weeder Kapp nach Féiss. Et gesäit een also, dass dat Bild vun eng Saach huet e Kierper an do feele Saachen, dass et dat och scho fréier am Latäin gouf.

An dat huet sech weiderentwéckelt, am Spueneschen och, well am do kann ech soen: ni pies ni cabeza – hei gëtt de Kapp als leschte genannt! An domat ass och eng Metapher gemengt, dass eppes inkohärent ass. An am Engleschen, do si mer net bei head a feet, mee weess du dat?

S: _____

C: Am Engleschen, do hu mer “can't make head nor tail of something” éischter eng Referenz “head” an “tail” op Kapp a Schwanz, wéi am Lëtzebuergeschen och, obwuel een zwar fréier och hat: “neither head nor foot” (do si mer nees beim Fouss) awer herno huet et sech méi entwéckelt zu “neither head nor tail”.

S: Also ëmmer Kierperdeeler awer.

C: Weess de och, wéi et am Däitschen ass?

S: _____

C: Interessant ass awer, am Däitschen kann een net soen, “das hat weder Kopf noch Fuß”. Ech kann och net soen, “das hat weder Kopf noch Schwanz”. Am Däitsche seet een, das hat weder Hand noch Fuß.

S: A wouhier kënnt dat?

C: Ma do hunn ech versicht erauszefannen, wou dat hierkënnt, well Hand a Fuß ass nach ëmmer d'Bild vum Kierper, ass nach ëmmer d'Bild vun enger Inkohärenz, mee anscheinend geet dat zréck op de Mëttelalter!

S: A wat bedeit et?

C: Also ech ginn lo mol dat erëm, wat ech esou an der Recherche fonnt hunn: wa Persounen hir riets Hand ofgehackt kruten an hire lénke Fouss, da war se als Ritter oder Reider net méi asazfäeg. Well mäi lénke Fouss brauch ech, fir op d'Päerd eropzeklammen, ne, well dat ass dee Fouss, deen an de Bigel vum Suedel geet, fir mech eropzehiewen, a mat der rietser Hand reiden ech. A meng riets Hand brauch ech natierlech och fir ze steieren. Et ass een einfach an allem gehandicapt. Dat heescht, wann eppes “weder Hand noch Fuß” huet, war et anscheinend esou, dass dat dann e Kierper ass, deen net optimal fonctionéiert an net optimal agesat ka ginn.

S: Also nees e Kierper!

C: Mir hunn elo natierlech vun engem mënschleche Kierper geschwat, awer bei der Konstruktioun mat kee Kapp a kee Schwanz oder mat deem Head or Tail – dat gëtt et iwwregens och am Spueneschen, “tener ni cola ni cabeza”, also kee Schwanz an kee Kapp – do ass et warscheinlech eng Referenz op Déieren, fir och do ze soen, dat ass e Kierper, deen net vollstänneg ass.

S: Am Engleschen ass heads or tails awer och bei der Mënz? Also viischt an hënnescht Säit.

C: Genee, am Engleschen hues de dann nach “heads or tails”, also Käpp a Schwänz, fir déi zwou Säite vun enger Mënz ze bezeechnen. An hei hunn ech versicht, och e bëssen ze recherchéieren, wou dat hierkënnt. Bon, de Kapp ass natierlech de Kapp, well mer do och meeschtens eeben e Personnage drop hunn. An den Tail hannendrop, deen ass effektiv och gemengt fir d'Récksäit. Also wa mir soen “kee Kapp a kee Schwanz”, da menge mir wierklech vu vir bis hanne kee Sënn oder wierklech vun där enger Säit bis op déi aner Säit. An do mierks de wéi och d'Iddi bei der Mënz hierkënnt. Dat heescht, du hues déi eng Säit an déi aner Säit. Du fänks quasi beim Kapp un an du hänks beim Schwanz op. An do gëtt et jo souguer an der Fleeschproduktioun gëtt et jo och, also an der Gastronomie gëtt et den Trend nose to tail, dass de net nëmmen d'Filetstécker ëss, mee quasi alles vun der Nues bis bei de Schwanz. An do mierks de d'Iddi vun deem Kierper vu vir bis hannen, wou d’Déier ufänkt a wou et ophält.

S: A mir halen elo och leider op fir haut!

C: Jo, ech hat haut nees vill ze zielen. An ech hoffen, dat hat Kapp a Schwanz!

S: Natierlech hat et dat! Caroline, mir soen der lo äddi a merci a si gespaant op d’Wuert vun der nächster Woch!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm Spréchwierder, déi bis bei den Cicero zeréckginn a wéi sech Kapp a Schwanz an den europäesche Sproochen etabléiert hunn.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis - wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit - "E puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon

S: Haut schwätze mer iwwer Käpp, sos de mer?

C: Eis Episod haut heescht “Kee Kapp”. Lo wäert ee soen: o, bei Wiwi geet et dach ëm Eenzelwierder. Mee wat ass da mat “Kee Kapp”? Haut geet et mer nämlech ëm eng Expressioun. An ech fänke lo mol einfach un, wann ech soen, dat doten huet kee Kapp a kee ____?

S: _____

C: Bei där Expressioun ginn et elo zwou Optiounen. Ech ka soen, dat doten huet kee Kapp a kee Fouss. Ech kann awer och soen, dat doten huet kee Kapp a kee Schwanz. An et ass interessant, dass déi Konstruktioun bedeit, dass eppes kee Sënn mécht. Also wann ee seet, dat doten huet kee Kapp a kee Fouss, dann heescht dat, dat doten ass inkohärent, dat fonctionéiert net, dat mécht kee Sënn.

S: Dat gëtt et awer just mat “keen”, oder? Also “kee Kapp a kee Schwanz”?

C: Jo, dat gëtt et u sech just am Negativen. Dat heescht, am Positive kann ech net soen: a, dat doten huet awer Kapp a Fouss oder dat doten huet awer Kapp a Schwanz. An et ass ganz interessant, wéi sech dat an anere Sprooche manifestéiert, well d'Lëtzebuerger sinn et déi eenzeg, déi dat benotzen.

S: A sou?

C: Och an deenen anere Sprooche wéi Spuenesch ass et ëmmer an der Negatioun an et huet ëmmer mat Inkohärenz ze dinn, dat heescht ,et muss ee sech virstellen, d'Kohärenz ass wéi e Kierper a wann Deeler vun deem Kierper feelen, dann ass eppes inkohärent, also net ofgeschloss, net vollstänneg.

An déi Ausdréck, déi gouf et schonn am Latäin, beim Cicero a beim Platon hunn déi déi scho benotzt.

Ech zitéieren eng Kéier (o Gott, mäi Latäinsproff wier esou stolz, dass ech lo hei Latäin virliesen, e klenge Shoutout un den Eugène Schmit aus dem LGL.): nec caput nec pedes, wat sou vill heescht wéi weeder Kapp nach Féiss. Et gesäit een also, dass dat Bild vun eng Saach huet e Kierper an do feele Saachen, dass et dat och scho fréier am Latäin gouf.

An dat huet sech weiderentwéckelt, am Spueneschen och, well am do kann ech soen: ni pies ni cabeza – hei gëtt de Kapp als leschte genannt! An domat ass och eng Metapher gemengt, dass eppes inkohärent ass. An am Engleschen, do si mer net bei head a feet, mee weess du dat?

S: _____

C: Am Engleschen, do hu mer “can't make head nor tail of something” éischter eng Referenz “head” an “tail” op Kapp a Schwanz, wéi am Lëtzebuergeschen och, obwuel een zwar fréier och hat: “neither head nor foot” (do si mer nees beim Fouss) awer herno huet et sech méi entwéckelt zu “neither head nor tail”.

S: Also ëmmer Kierperdeeler awer.

C: Weess de och, wéi et am Däitschen ass?

S: _____

C: Interessant ass awer, am Däitschen kann een net soen, “das hat weder Kopf noch Fuß”. Ech kann och net soen, “das hat weder Kopf noch Schwanz”. Am Däitsche seet een, das hat weder Hand noch Fuß.

S: A wouhier kënnt dat?

C: Ma do hunn ech versicht erauszefannen, wou dat hierkënnt, well Hand a Fuß ass nach ëmmer d'Bild vum Kierper, ass nach ëmmer d'Bild vun enger Inkohärenz, mee anscheinend geet dat zréck op de Mëttelalter!

S: A wat bedeit et?

C: Also ech ginn lo mol dat erëm, wat ech esou an der Recherche fonnt hunn: wa Persounen hir riets Hand ofgehackt kruten an hire lénke Fouss, da war se als Ritter oder Reider net méi asazfäeg. Well mäi lénke Fouss brauch ech, fir op d'Päerd eropzeklammen, ne, well dat ass dee Fouss, deen an de Bigel vum Suedel geet, fir mech eropzehiewen, a mat der rietser Hand reiden ech. A meng riets Hand brauch ech natierlech och fir ze steieren. Et ass een einfach an allem gehandicapt. Dat heescht, wann eppes “weder Hand noch Fuß” huet, war et anscheinend esou, dass dat dann e Kierper ass, deen net optimal fonctionéiert an net optimal agesat ka ginn.

S: Also nees e Kierper!

C: Mir hunn elo natierlech vun engem mënschleche Kierper geschwat, awer bei der Konstruktioun mat kee Kapp a kee Schwanz oder mat deem Head or Tail – dat gëtt et iwwregens och am Spueneschen, “tener ni cola ni cabeza”, also kee Schwanz an kee Kapp – do ass et warscheinlech eng Referenz op Déieren, fir och do ze soen, dat ass e Kierper, deen net vollstänneg ass.

S: Am Engleschen ass heads or tails awer och bei der Mënz? Also viischt an hënnescht Säit.

C: Genee, am Engleschen hues de dann nach “heads or tails”, also Käpp a Schwänz, fir déi zwou Säite vun enger Mënz ze bezeechnen. An hei hunn ech versicht, och e bëssen ze recherchéieren, wou dat hierkënnt. Bon, de Kapp ass natierlech de Kapp, well mer do och meeschtens eeben e Personnage drop hunn. An den Tail hannendrop, deen ass effektiv och gemengt fir d'Récksäit. Also wa mir soen “kee Kapp a kee Schwanz”, da menge mir wierklech vu vir bis hanne kee Sënn oder wierklech vun där enger Säit bis op déi aner Säit. An do mierks de wéi och d'Iddi bei der Mënz hierkënnt. Dat heescht, du hues déi eng Säit an déi aner Säit. Du fänks quasi beim Kapp un an du hänks beim Schwanz op. An do gëtt et jo souguer an der Fleeschproduktioun gëtt et jo och, also an der Gastronomie gëtt et den Trend nose to tail, dass de net nëmmen d'Filetstécker ëss, mee quasi alles vun der Nues bis bei de Schwanz. An do mierks de d'Iddi vun deem Kierper vu vir bis hannen, wou d’Déier ufänkt a wou et ophält.

S: A mir halen elo och leider op fir haut!

C: Jo, ech hat haut nees vill ze zielen. An ech hoffen, dat hat Kapp a Schwanz!

S: Natierlech hat et dat! Caroline, mir soen der lo äddi a merci a si gespaant op d’Wuert vun der nächster Woch!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm e Gedrénks, wat vill Kanner an och Erwuessener gären drénken: De Schocki. Mir schwätzen iwwer den Ursprong vum Wuert a wéi et vu Mëttelamerika an Europa a schliisslech am Lëtzebuergesche gelant ass.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis bei Wiwi "E puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon! Wéi versprach gi mer lo och op Wierder an, déi d'Fans vu Wiwi eis eraschécken, an hei krut ech eng Noriicht vun engem treien Nolauschterer, dass hie grad Lëtzebuergesch léiert an immens frou ass, dass et Wiwi gëtt, an do si mir natierlech och frou!

S: Absolut!

C: Bei deem Här ass et drëm gaangen, dass säi Liblingswuert Schocki ass. Sou, wat ass Schocki fir dech?

S: ____

C: Genee, also Schocki ass am Fong d'Gedrénks an wa mer lo Schockela hunn, da géife mer lo net soen, gëff mer de Schocki.

S: Ausser vläit an der Schwäiz.

C: Haha, jo. Eise Schocki ass ëmmer d'Gedrénks op Kakaobasis an haut kucke mer eis e bëssen un, wou dat Wuert Schocki eigentlech hierkënnt an och wou de Schockela als Wuert hierkënnt .

S: A wéi waren déi verschidden Etappe, bis dat Wuert esou ausgesinn huet, wéi et haut ausgesäit?

C: Säin Ursprong huet dat Wuert am Azteekeschen, méi genee an enger Sprooch, déi Nahuatl heescht. An am Nahuatl gëtt et dat Wuert chokolatl.

S: A wat heescht dat?

C: Bei Chokolatl ass net ganz kloer, wat et bedeit. Ech hat a verschiddenen etymologeschen Dictionnaire gekuckt an et ass, wéi am Franséisch steet, “difficilement analysable”. Dat eenzegt, wat ee weess, ass, dass dee leschten Deel -atl Waasser bedeit. A ganz interessant ass, dass d'Schocolatl am Fong och e Gedrénks war. Dat heescht, wéi mir de Schockela kennen, dat war fir d'éischt e Gedrénks an duerno eréischt déi fest Séissegkeet als Tablett Schockela.

S: Also gouf et de Schocki virum Schockela?

C: Vum kulinaresche Konzept aus jo. Also d'Iddi war am Fong, fir e Gedrénks ze hunn, wat iergendwéi flësseg ass a wou Kakao an Zocker dran ass. An dat huet sech du verbreet, well d'Leit deemools scho gemierkt hunn, dass dat einfach immens gutt schmaacht. An am 16. a 17. Joerhonnert ass dat dann an Europa eriwwer komm.

S: A wéi gouf et genannt?

C: Och eppes wéi “Chocelatl”. Wéi se et geschwat hunn, kann ech leider net soen, well mer keng Audioopnamen hunn aus dem 16. a 17. Joerhonnert. Am 18. Jh. hues och am Däitschen nach verschidde Schreifweisen Schokolate, Choco-, Schokolade, awer déi lescht ass elo d’Standardform.

Et gesäit een awer, dass et am Franséischen, Däitschen, Engleschen oder Lëtzebuergesche relativ änlech kléngt. Well déi Wierder gläiche sech jo am Fong. Mir hunn Schokolade, mir hunn Chocolate, chocolat a mir hunn och Schockela. An sou wéi d'Lëtzebuergesch Wuert Schockela sech presentéiert, ass et héchstwarscheinlech aus dem Franséischen, well mer do jo och hannen kee Konsonant méi héieren.

S: Also gouf aus ‘chocolat’ de Schockela?

C: An am Lëtzebuergeschen hu mer nach e Phenomeen, dat heescht Niewesilbenofschwächung. Dat heescht, mir soen net Schockola mat O, mee mir soen Schockela. Déi éischt Silb ass sou betount, dass déi niewendrunner manner kräfteg gëtt. An déi gëtt da vum O zum E zu enger Reduktiounssilb.

S: A wéi schreift een dat Lëtzebuergescht?

C: Et ass eent vun de Wierder, wat eng lëtzebuergesch Schreifweis kritt. Also Schockela schreiwe mer dann S-C-H-O-C-K-E-L-A. An dann nach bei d'Gedrénks Schocki. De Schocki ass eng Kuerzform op -i vum Schockela, scho bal verniidlecht. An dass Schockela ursprénglech e Gedrénks war, a mir mat Schocki nees e Gedrénks benennen, ass jo och eng schéi Geschicht!

Et ass zwar net méi ganz kal dobaussen, mee iergendwéi hunn ech elo mega Loscht op e gudde Schocki, du och?

S: ______

Mir soen der op alle Fall merci, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier, wann s de nei Wierder fir WiWi matbréngs.

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et net ëm ee Wuert, mee ëm villWierder, déi mer bis elo bei WiWi diskutéiert hunn. Et ass eng klengJubiläum-Episod a mer kucken zesummen op de Best-of vun den Episoden 1-49.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis wéi ëmmer „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Haut hu mer eng besonnesch Episod, gell?

C: Gutt opgepasst, stell der vir, mer sinn elo scho bei der 50. Episod.

S: Wow, 50!

C: Maja an dofir gëtt et e klenge Best-of aus de Follgen 1-49.

S: “e Best-of” – dat ass och e coolt Wuert!

C: Jo, souwuel vun der Schreifweis wéi och de Pluriel: Best-offen.

S: A mir maachen haut e klenge Réckbléck?

C: Genee, mer schwätzen iwwert déi éischt 49 Wierder, déi mer scho gemaach hunn. Ganz typescherweis hu mer natierlech mam Wuert “gäil” ugefaangen, well ech gäil einfach esou e gäilt Wuert fonnt hunn an ech et och gäil fannen, dass mir zwee ëmmer nach um Radio sinn an iwwert d’Lëtzebuergescht schwätzen.

S: Dat ass jo och gäil.

C. An do weess ech nach, wéi ech gelaacht hu bei där Recherche, well am Duden déi witzeg Beispillsätz waren. An ech mengen déi hate sech an der Redaktioun deemools och ameséiert fir “Der Boden ist feucht und geil”. Also, wien deen dote Saz sech iwwerluecht huet, dee wosst ganz genee, wat e mécht. Dat gleefs de mer awer.

S: Mir hat och de Bäitrag iwwer d’Joffer gefall, also dass dat am Fong eng Jongfra war, déi esou bezeechent gouf. An dat haut haaptsächlech d’Enseignante an der Primärschoul ass!

C: Jo, dee Lien mat der Jongfra besteet haut guer net méi. Ganz selte mol gi jonk Fraen als “Joffer” bezeechent, mee genee wéi beim däitsche “Fräulein” geschitt dat ëmmer manner.

S: An de ‘random’ war och cool, well ech hat Wuert einfach esou oft am Lëtzebuergesche héieren. Ech fannen et och gutt, wa mer mol iwwer méi nei Wierder schwätzen. Woubäi ech d’Geschicht an de Gebrauch vun eelere Wierder och spannend fannen!

C: Ech versiche jo och ëmmer méi onbekannt Begrëffer ze erklären, déi mat Päerd oder mam Bauereliewen ze dinn hunn an dat ass gaange vun “Hott an Har”, fir déi Kommandoen, déi een de Kutschpäerd zourifft, bei bei de Minnesch, dee mat CH geschriwwe gëtt, well en als kastréiert Päerd wéi e “Mönch” ugesi gëtt.

S: Mee den Detail kënnen d’Leit jo einfach nolauschteren, mer sinn op Spotify an och op Apple Podcast. Oder dir gitt an d’Mediathéik vum 100,7.

C: A mir huelen elo och Wuertvirschléi vun de Leit un, schreift eis dofir einfach op [email protected] a schéckt eis är Liblingswierder oder souer, iwwer déi der méi wëllt wëssen.

Zwëschenduerch ginn ech och ëmmer gären Orthografie-Tipps, dobäi soen ech net just, wéi e Wuert geschriwwe gëtt, mee och firwat een et sou schreift.

… an do hat ech beispillsweis iwwert den Äddi geschwat. Mir schreiwen den A mat den zwee Pénktelcher, dee leet sech nämlech am Fong vun Adieu of. An ëmmer, wa mer e Virbildwuert hunn oder e Parallelwuert an enger anerer Sprooch, wou en A dran ass, da schreiwe mer den Ä. Et kann ee sech hei op verhalen: Den Eddie mat E ass den Eddie Murphy, dee mam A ass bye bye. Mat A wéi awar oder awuer!

S: Awar hunn ech awer scho laang net méi héieren!

C: Et ass och eng Abschidsfloskel, déi net méi vill benotzt gëtt.

Ech muss awer och soen, dass ech bei Wiwi och eppes vun dir léieren, Simon. An zwar hunn ech dat mat der Mexican Wave geléiert. Mir hate jo d'La Ola Well. Also La Ola heescht schonn déi Well. A wa mer da soen eng La Ola Well, dann hu mer zwee Artikelen an zwee Substantiver, déi genee dat selwecht soen. An do has du mer gesot, dass dat op Englesch d'Mexican Wave wier, well déi bei enger Fussball-WM, wann ech mech ganz richteg erënneren, vun de mexikanesche Fans gemaach ginn ass an et dofir de Mexican Wave ass. Dat hunn ech cool fonnt. Well ech sinn ëmmer Fan vun Léieren an dat hunn ech vun dir geléiert.

S: Ma gesäis de!

C: Eppes, wat ech leider guer net gutt léieren a mer och net esou wierklech verhale kann, ass d'Ofkierzung Laser. Weess du se nach?

S: _____

C: Komm, ech liesen nach eng Kéier of: light amplification by stimulated emission of radiation. Net nëmmen, dass et ganz komplizéiert technesch Wierder sinn, mee da sinn och nach Funktiounswierder dran, wéi Prepositiounen, déi net an der Ofkierzung dra sinn. An ech hoffen, ech wäert mer dat lo iergendwéi iergendwann verhalen.

S: Dann hoffe mer, dass mer och deen nächste Jubiläum zesumme feieren, wann et der dann 100 sinn! Da proste mer!

C: A kuck, prost war och schonn eng Emissioun bei Wiwi!

S: Da prost a merci, Caroline, an och eisen Nolauschterer an Nolauschterinnen villmools merci fir hiren Intressi un der Lëtzebuerger Sprooch!

C: Ech freeë mech schonn! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Haut schwätze mer iwwer den Ënnerscheed tëscht engem Kajak an engem Kanu a wouhier d’Wuert Kajak kënnt.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wéi ee Wuert hues de eis haut matbruecht?

C: Haut schwätze mer iwwert den Kajak. A wann een an den LOD geet an do Kajak nosiche geet, da gesäit een e Beispillsaz an de Beispillsaz ass eng Fro. An dofir starten ech haut mat der Fro aus dem LOD: “Kenns du d'Differenz tëschent engem Kanu an engem Kajak?”

Also wat ass eigentlech den Ënnerscheed tëscht engem Kajak an engem Kanu? Weess du dat?

S: ____

C: De Kanu, deen ass uewen ëmmer op. Et ass quasi esou en oppent Schëffchen, wou eng oder méi Persounen drasëtzen, an de Kajak, deen huet richteg esou ronn Sëtzplazen. Wann s de vun uewen op e Kajak erofkucks, dann häss de quasi esou Kreesser, wou dann de Mënsch drasëtzt.

S: Ass dat ëmmer fir een eleng?

C: En ass net nëmme fir eng Persoun, mee meeschtens schonn. An et geet eeben drëm, dass den Kajak zougedeckt ass – mat deene Sëtzlächer, an de Kanu net. Wat mech awer interesséiert huet, ass, wou dat Wuert Kajak hierkënnt.

S: Et kléngt emol net europäesch.

C: Effektiv ass Kajak e Wuert aus der Inuit-Sprooch – oder wéi ee fréier sot – aus den Eskimo-Sproochen a gouf do och scho Kajak genannt. Allerdéngs schreift ee Kajak am Inuit Q-A-Y-A-Q.

S: A jo, a mir schreiwen et awer mat K?

C: De Kajak am Lëtzebuergesche schreiwe mer K-A-J-A-K, wéi am Däitschen. An deene meeschte Sproochen, also am Portugiseschen, am Engleschen, am Franséischen, schreiwe mer de Kajak mam Y an der Mëtt, awer dat ass just en Detail. Bausse steet awer ëmmer e K.

Interessant ass awer, wat et am Inuit bedeit.

S: Warscheinlech och Boot, oder?

C: Jo, méi genee Männerboot oder Juegdboot. An hei hunn ech och e klengen Rabbit Hole fonnt, an deen ech mech do agegruewen hunn. Kajake komme vun den Inuit, déi ronderëm Grönland wunnen.

A se haten net sou vill Material a se hu ganz oft Karkasse vun Déiere geholl, wéi zum Beispill Rëpper vun engem Wal, mat Holz verstäerkt. An do hu se dann Haut ronderëm gespaant an dat hu se zu Booter verschafft. An déi speziell Zort Boot, dat ass de Kajak. An do hunn natierlech d'Europäer an d'Amerikaner dee Modell gesinn an hunn dat immens clever fonnt. Déi haten allerdéngs aner Ressourcen an dofir konnte Kajaken dann och aus aneren Elementer gebaut ginn.

S: Also éischter mat Holz?

C: Deemools hu se och schonn e bëssen Holz dra verschafft. An fir dass d'Haut ronderëm och wierklech waasserdicht bleift, hu se de Kajak all véier bis aacht Deeg mat Ueleg oder mat Déierefett ageriwwen, fir en eebe waasserbestänneg ze maachen an dass e sech net vollsaugt an ënnergeet. Ganz typesch sinn och déi Paddele mat den zwou Säiten, déi ee ka benotzen, déi typesch Dréibeweegung mat béiden Äerm. Et ass elo Radio, mee ech maachen se grad vir!

S: Ganz elegant, kann ech soen!

C: Iwwregens: Den eelste Kajak, deen ass iwwer 4000 Joer al! Also dat ass wierklech vun Nomadevëlker, déi schonn Kajake gebaut hunn. An haut, an eise Breetegraden, do gëtt de Kajak am Fong just nach als Fräizäit oder als Sportaktivitéit benotzt. Oder kennt dir vläicht Leit, déi nach mam Kajak joe ginn?

S: _____

C: A wann ech mech erënneren, mir waren an der Primärschoul, ware mir um Stauséi an do ware mir och Kajakfueren. Mee déi Kajaken, déi waren natierlech aus Plastik.

S: An domat si mer haut och schonn um Enn, merci, Caroline, a mir freeën eis op déi nächst Kéier, well do hu mer e klenge Jubiläum, Episod 50!

C: Ma merci a wéi séier dat elo goung! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm e Wuert, wat am Lëtzebuergesche vill Nuancen huet: mir kënnen op den Dësch sabbelen, et kritt een eng an d’Sabbel oder den Hond huet Sabbelen un der Schnuff. Wat et alles bedeit a wou et hierkënnt, gitt Dir haut gewuer.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – "E puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wouriwwer schwätze mer dann haut?

C: Haut si mer rëm bei engem Wuert, wat en Nolauschterer eraginn huet, an zwar sinn ech nämlech gefrot ginn, wou kënnt d'Sabbel hier?

S: Gutt Fro!

C: Fänke mer mol un: D'Verb “sabbelen” ass elo eppes, wat et esou direkt am Däitschen net gëtt, maache mer eis emol op de Wee, zréck an d’Zäit. Am Mëttelnidderdäitschen, also an der Varietéit, déi an Norddäitschland geschwat gouf virun ongeféier dausend Joer, do gouf et schonn d'Form “sabben”. A “sabben” war “einspeicheln”, also vill Spaut benotzen oder net propper iessen. Sabben geet zeréck op sab – a sap fënnt haut nach am Hollänneschen.

S: Dat heescht Jus, gell?

C: Jo, Sap ass näischt anescht wéi “Saft” mat enger lautlecher Verännerung. Dat heescht Sab/sabben/ geet ëm alles, wat iergendwéi mat Spaut ze dinn huet, mat Jus, deen am Mond produzéiert gëtt, mat Jus, deen aus dem Mond erausleeft, also alles, wat iergendwéi esou kleckert a mat Spaut ze dinn huet.

An dat ass d’Basis fir d’Verb sabbelen. Sabbelen ass also, dass Spaut aus dem Mond erausleeft oder dass een net propper ësst. Dat kann och onkontrolléiert sinn.

S: Sabbelen ass also iergendeppes, wat mam Mond ze dinn huet.

C: jo, ech ginn och dovunner aus, dass “sabbelen” d'Grondbedeitung huet vu “Spaut erauslafen”. Dass zum Beispill de Puppelche sabbelt, wann en d'Zänn mécht – dat ass de Beispillsaz aus dem LOD. Sabbelen am Sënn vu Klecksen oder Kleckeren, dat ass dann wahrscheinlech déi iwwerdroe Bedeitung, dass dat, wat engem aus dem Mond leeft, an dann iergendwéi Flecke mécht. Awer et ass awer och, wann ech zum Beispill eppes aus enger Fläsch erausschëtten, do kann ech och sabbelen.

Et geet also ëm en onkontrolléiert Verschëdde vu Flëssegkeet.

Fir dann awer am Beräich vum Mond ze bleiwen, kann ech awer och soen, wéi de Beispillssaz vum LOD seet: Haalt dach op esou domm ze sabbelen! Hei sinn et Wierder, déi iergendwéi onkontrolléiert aus dem Mond kommen, eppes, wat iwwerhaapt net wichteg ass (am Däitsche géif ee soen “labern”) oder vläicht och Leit, déi mat besonnesch vill Spaut schwätzen.

Kenns de och den Ausdrock “sabbelegt Wieder”?

S: _______

C: Et kann dobaussen och sabbelen, also dass et sou eekleg reent. Do wëll een zwar guer net un d’Grondbedeitung mam Spaut denken.

Mee d'Wieder kann eeben och sabbeleg sinn an do kann et och dobausse sabbelen.

S: A wann een eng an d’Sabbel kritt?

C: An hätte mer e Substantiv, d'Sabbel oder de Pluriel Sabbelen, dat huet am Fong zwou Bedeitungen: an zwar d'Sabbel fir d'Schnëss, also ech kann och engem eng an d'Sabbel schloen, do ass da gemengt “Sabbel” fir dee Beräich am Gesiicht, wou Sabbelen erauskommen. Natierlech an engem méi graffe Langage.

An dann hu mer nach Sabbelen einfach fir de Spaut, wann de Spaut eeben erausleeft, also dass de Puppelche vläicht Sabbelen um Mond huet oder en Hond vläicht och Sabbelen um Mond huet.

An ech mengen, elo sabbele mer net méi vill, a schléisse fir haut of.

S: Mir freeën eis ëmmer, wann s de eis nei Saachen erziels, Caroline, a si ganz gespaant op déi nei Wierder bei Wiwi!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm eppes, mat deem mer all Dag ze dinn hunn: E-Mailen. Mer schwätzen iwwer d’Schreifweis an d’Opkomme vum Wuert an anere Sproochen.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – "E puer Wierder iwwer Wierder“. Moie Caroline!

C: Moie Simon! Ech fänken haut direkt mat engem Sproch hunn: Kenns de déi éiweg laang Meetingen, wou um Enn guer net vill erauskënnt a wou een da seet: This could have been an e-mail.

S: ______

C: Haut geet et net ëm Mettingen, mee ëm E-Mailen. Kucke mer emol eng Kéier d'Wuert E-Mail wéi et geschriwwe gëtt. Oder wéi géifs du et da schreiwen?

S: _____

C: Et gëtt geschriwwen: groussen E, Bindestréch, groussen M, klengen A, I, L. Et kënnt natierlech aus dem Engleschen an et steet fir Electronic Mail. An d'Symbol, wat mer fir E-Mailen hunn, ass jo och eng kleng Enveloppe, well et war jo d'Iddi, fir de Bréifverkéier ze digitaliséieren an haut geet jo bal alles per E-Mail. Alles, wat eebe virdrunner an enger Enveloppe komm ass, kënnt elo per E-Mail.

S: Jo, et kritt een awer och vill E-Mailen den Dag, méi wéi Bréiwer fréier.

C: Et kascht jo näischt, do gëtt séier profitéiert! Et ass u sech intressant an och rar, dass am Wuert E-Mail och den M groussgeschriwwen ass. Well normalerweis, wa mer Substantiver schreiwen, dann ass just deen éischte Buschtaf groussgeschriwwen an déi aner Buschtawen kleng. Well mer hei awer eng, ech soen elo mol, Pseudo-Zesummesetzung hunn, hu mer Mail, awer och E-Mail. An duerfir musse mer e groussen E maachen an e groussen M. An déi Zort Bannegroussschreiwung ass am Lëtzebuergesche bal ni ze fannen.

S: Du sos elo grad “Mail” – ech ka jo och Mail soen amplaz E-Mail?

C: Jo, richteg. Intressant ass, dass een dat ofkierze kann, also et kann ee soen: ech hu meng Mailen haut nach net gekuckt. Ass et fir dech eigentlech e laange Mail oder eng laang Mail?

S: _____

C: Am Lëtzebuergesche geet tatsächlech béides! Et kann een entweeder Femininum benotzen (eng E-Mail oder eng Mail) oder Maskulinum (e Mail oder en E-Mail), dass ee seet, oh dat war awer e laange Mail oder dat war awer eng laang Mail.

Mail am Femininum ass éischter vum Däitsche gepräägt (eine E-Mail). Wa mer eis elo d'Franséisch do kucken, do heescht et och un e-mail an do mierkt een direkt, dass d’Franséischt de Maskulinum am Lëtzebuergeschen e bësse virgëtt. Intressant war och, dass, wann ech online am Larousse no e-mail sichen, da steet do: Anglicisme déconseillé.

S: A jo, do soen se och courriel, oder net?

C: Genau. A courriel ass e super Beispill fir eng Verschmëlzung, well de courriel ass vum Wuert hier genee sou wéi d'E-mail (electronic mail) an si soen dann courriel (fir courrier électronique).

S: Also steet “electronic” eemol vir an eemol hannen?

C: An de romanesche Sproochen hues de normalerweis fir d'éischt de Kapp an dann däin Adjektiv an an an de germanesche Sproochen hues de fir d'éischt däin Adjektiv an dann däi Kapp an dofir soe si courriel électronique an dat ass esou zesummegeréckelt, dass et courriel ass. An dat hunn ech am Fong super fonnt als Wuertbildung, awer am Lëtzebuergeschen hu mer nach ni eppes Entspriechendes gemaach, also mer soen net digital Post oder sou. Oder fält der eppes an?

S: ____

C: An um Enn nach e Schreiftipp! Wa mer lo beim Spellchecker E-Mail aginn, mee an engem Wuert geschriwwen E-M-A-I-L, da seet de Spellchecker, dass et richteg geschriwwen ass. A kanns de der virstellen, firwat?

S: ____

C: Ma et ass, wéi et geschriwwen ass, en anert Wuert, nämlech Email, wéi d’Beschichtung vum Dëppen. An hei ass erëm en typescht Beispill, dass de Spellchecker just seet, dat Wuert gëtt et an net dass e spezifescht Wuert richteg geschriwwen ass. Well Email huet natierlech näischt mat der E-Mail ze dinn, mee de Programm seet jo just, dass dat eng korrekt Schreifweis ass an net, dass et e komplett anert Wuert ass.

S: Also kann een dem Spellchecker net 100 % vertrauen?

C: Et soll ee kenger Maschinn 100 % vertrauen, mee Spellchecker ass eng super Source, fir Texter korrigéieren ze loossen, well oft falen engem kleng Tippfeeler net op oder et léiert een, wéi d’Wierder geschriwwe ginn.

S: Mee dofir bass du jo hei!

C: Jo, mee ech ka mech just Wuert fir Wuert duerchschaffen!

S: Da freeë mer eis, wann s de d’nächst Woch nei Wierder fir WiWi matbréngs.

C: Ech mech och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm dat, wat mir soen, wa mir mat Leit ustoussen. Donieft geet et och ëm komplizéiert Verben am Latäin.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis - wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit - "e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Haut komme mer nees bei e Wuert, wat mat Latäin ze dinn huet. Dat has de mer scho verroden.

C: Ganz genee. An elo mol ganz allgemeng gefrot: Kenns du nach Leit, déi an der Schoul Latäin gemaach hunn oder Latäin maachen?

S: _____

C: Ech war deemools op Latäin, well op Sixième huet et deemools geheescht, wann een eng Sprooch studéiere wëll, da misst een nach Latäin gemaach hunn. A well ech wosst, dass ech gäre wéilt Germanistik studéieren, hunn ech mer geduecht, dass ech dat och nach muss maachen.

S: An? Wéi war dat?

C: Ech mengen, de Cours hätt kënne méi flott sinn, well mer hu leider just Texter iwwer Kricher op Franséisch iwwersat, also et war inhaltlech just sou mëttel. Ech denken, dat kéint ee bestëmmt oppeppen, mee ech hat witzeg Proffen, déi vill Wëssen haten an ech kann haut och nach bëssi dovu profitéieren.

S: A wat ass eist Wuert haut?

C: An haut wëll ech gären eppes matbréngen, wat mer alleguer schonn eng Kéier benotzt oder héieren hunn an wat och Latäin ass, just e bëssen an ofgewandelter Form. Also, wann ech lo wëll mat engem ustoussen, wat sees de, wann s de mat engem ustéiss?

S: _____

C: Ech soen op Lëtzebuergesch PROST. A mir hu souguer och e Verb, wat prosten heescht. Sou, an elo gëtt et crazy: Prost ass Latäin. Prost ass eng zesummegezunn Form vun der laanger Form Prosit.

S: Seet een am Däitschen net och heiansdo Prosit?

C: Jo, genee, dozou soen ech gläich nach eppes! Prosit ass den Subjonctif (3. Persoun Singulier) vum Verb prodesse.

S: Uh, lo gëtt et komplizéiert.

C: Prodesse setzt sech zesummen aus Esse an Pro. An dann nach en D intercaléiert fir d'Aussprooch. An esse heescht être, also sinn. A Pro heescht dofir. Also dofir sinn, an engem sengem Sënn sinn. Mir hunn deemools d’Vokabel geléiert: Prodesse = être utile. A wann prodesse an de Subjonctif setzen, dann ass et prosit = et soll nëtzlech sinn. Op Däitsch: Dass es dir nützlech sei. Dass es dir diene.

S: Firwat sos de dat elo op Däitsch?

C: Ech muss dat lo op Däitsch iwwersetzen, well mir hu kee Subjonctif, also kee Konjunktiv 1 méi am Lëtzebuergeschen. Deen hu mer just nach am Däitschen. Zréck bei de Prosit an deng Remark och mam Däitschen. Do kann een och soen: Prosit Neujahr – do ass dann direkt e Sujet mat dobäi, do gëtt nach en Element bäigefüügt, wat engem nëtzlech soll sinn. Also dat neit Joer soll nëtzlech sinn.

S: A “prost” ass dann einfach déi Kuerzform dovunner?

C: Ganz genee. De Prosit resp. Prost, déi gouf et als Wonschformel schonn am fréien 18. Joerhonnert als Ausruff, laut däitsche Quellen.

An am Lëtzebuergeschen hu mir dat haut iwwerholl, just dass mir deen O ëmmer kuerz schwätzen. Mir soen ëmmer: Prost. D’Bedeitung ass awer nach wéi vridrun: et soll nëtzlech sinn, et soll positiv sinn. Dass een eeben zesummekënnt an eppes zesummen drénkt.

Ech muss awer soen, prodesse oder just esse ass och e komplizéiert Verb, mee kuck och emol d’Verb être am Franséischen, dat ass änlech komplex.

Falls de dech erënners, wéi d'Verb-Tabelle vun être ausgesinn huet.

S: Lo net am Detail, mee e bëssen.

C: Also do hues de jo dann och “sera”, dat ass en anere Stamm, “je suis” ass en anere Stamm, “il est” ass en anere Stamm, “nous sommes”. Dat sinn alles Formen, déi an engem Verbparadigma virkommen, mee komplett anescht ausgesinn. An sou änlech ass et och mam prodesse. Do hues de dann och “prosum” an “profui” an eise “prosit”, dee mer just nach als “prost” kennen.

S: Muss een haut eigentlech nach Latäin gemaach hunn, fir Sproochen ze studéieren?

C: Am Moment ass et net méi Pflicht, dass ee Latäin gemaach huet, fir eng Sprooch kënnen ze studéieren. Awer et ass och ni verkéiert, well et léiert een esou e bëssen analytescht Denken. An och fir Saachen erëm ze erkennen, déi mir haut vläicht nach benotzen. Awer et ass cool, an esou verschidde Sproochen eranzeschnupperen, fir esou e bëssen d'Struktur matzekréien. Dat kann awer och eng modern Sprooch sinn. Et soll een einfach virwëtzeg bleiwen!

S: An domat schécke mer d’Leit an de Feierowend a soe “prost”, merci Caroline a bis déi nächste Kéier!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Mir schwätzen iwwer d’Vanill a wéi se aus dem Spueneschen am Lëtzebuergesche gelant ass. Donieft schwätze mir och iwwer verschidde Variante vun deem Wuert.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wéi ee Wuert hues de eis haut fir Wiwi matbruecht?

C: Ech si jo och Fan vun deenen aneren Emissiounen hei um 100,7. An do gëtt et zum Beispill d'Emissioun “Gewierzer aus aller Welt”, déi ech ganz flott fannen. An den 24. Dezember d'lescht Joer, also op Hellegowend, do koum d'Episod Vanill. Bass de e Fan vu Vanill?

S: _________

C: Ech hunn de Geroch och immens gär an ech hat och d’Episod ganz flott fonnt,

awer ech sinn natierlech och linguistesch un der Vanille interesséiert.

Als éischt e bëssen Hannergrond:

D'Vanill ass ursprénglech aus Mexiko. An do ass d'Vanill am réien Zoustand eng gréng Kapsel, also eng länglech Schote vun der Vanill. An déi gëtt dann, no opwennege Prozesser, gedréchent a fermentéiert a kritt doduerch déi schrumpeleg schwaarz-brong Optik a kann och esou weider verschafft an haltbar gemaach ginn.

S: A wouhier kënnt d’Wuert?

C: Ech hat de Prozess vun der Hierstellung selwer sou intressant fonnt, mee du hues recht: Dat ass jo elo och hei e linguistesche Podcast. Op alle Fall ass esou wéi mir d'Vanill kennen, an där schwaarzer bësse verschrumpelter Schote, esou hänkt se natierlech net um Bam, mee dat ass wat de Mënsch herno draus mécht. Dat ass wichteg ze wësse fir d’Benennung vun der Vanill.

A fir d'Etymologie vum Wuert ze verstoen, musse mer e bëssen an d'Zäit zréckgoen, well mir hunn d'Vanill warscheinlech aus dem Franséischen an d'Fransousen hunn d'Vanill warscheinlech aus dem Spueneschen, wat da selwer op d’Latäin zréckgeet.

S: Dat ass awer e wäite Wee.

C. Dat muss ee bei munche Wierder eeben alles kucken, well grad esou kulinaresch Saachen hire Wee lues a lues an Europa fonnt hunn. Lo kucke mer mol fir d'éischt, wéi et sech aus dem Spueneschen erausentwéckelt huet: do ass et VAINILLA oder VANILLA an dat heescht einfach Vanill, d'Planz an d'Frucht dovunner. An bei ILLA ass en Diminutiv, ass eng Verklengerungsform vu VAINA. Et gëtt zwar V geschriwwen, mee am Spueneschen ass dee V net W gelies, mee en ass esou e bëssen wéi en B, wou d'Loft awer liichteg d'Lëpsen erauszitt: vaina. Dofir huet d’Vanill am 17. Joerhonnert och deelweis Banill geheescht, well d'Leit et wéi e B verstanen hunn. Et war awer mat V geschriwwen: vaina oder eeben vainilla.

S: A wat heescht vaina?

C: Vaina heescht am Fong just esou vill wéi Schote, well se do dra sinn. Et heescht awer och Scheide.

S: Scheide?

C: Jo, ech hunn elo bewosst dat däitscht Wuert geholl, well et d’Scheide ass fir d’Hüls resp. d’Housse aus Lieder oder Metall, déi fir e Messer, en Dolch oder en Degen geduecht ass. An elo hal dech fest: vaina geet zréck op Latäin Vagina.

S: Mee Vagina huet elo schonn eppes mam weibleche Geschlechtsdeel ze dinn?

C: Jo, iergendwéi schonn. Eng Vagina ass ursprénglech eng ‘Schwert-, Degenscheide, Hülle’, mee am Latäin fanne mer et och scho fir de weiblechen Intimberäich. Béid Wierder – Scheide a Vagina – hu sech einfach parallel entwéckelt, an zwar eemol als Geschlechtsdeel vun der Fra an eemol awer och fir d'Scheide, wou eeben e Schwäert dragemaach gëtt oder eng Hüls, wou dann och d'Käre vun enger Planz dra sinn zum Beispill. Strukturell gesinn ass d’Vanill also den Diminutiv vu “vagina”.

S: Ok, dat muss ech mer verhalen.

C: Mer kéinten natierlech elo och weider iwwerleeën a soen, “jo, mee esou eng Orchidee huet dach och eppes vun engem weibleche Geschlechtsdeel”, mee dat iwwerloossen ech Ärer Fantasie. A wou mer vu Fantasië schwätzen …

S: Lo sinn ech awer gespaant!

C: Et gëtt jo och den Term vanilla sinn. Kenns de deen?

S: ____

C: Vanilla heescht nämlech, dass ee keng besonnesch Fetischen huet a keng besonnesch Kinks. An dat ass emol guer net negativ gemengt. Anscheinend ass déi Bezeechnung 1984 opkomm an huet sech an den 90er ausgebreet. D’Iddi ass, dass een an e Glacebuttek geet an elauter Zorte Glace gesäit mat verréckte Goûten, ongewéinlech, kreativ gemëscht. An een dann einfach bei Vanill bleift, well Standard.

Vanilla an deem Sënn heescht, dass ee keng besonnesch Virléiften huet an och net besonnesch experimentéierfreedeg ass. An dat mécht oder dat gären hëlt, wat déi meescht Leit gären huelen.

Virun e puer Joren hunn ech gelies: Vanilla Girls oder vanilla girl aesthetic. Schonn héieren?

S: ______

C: An am Ufank hunn ech mer geduecht, et wier eppes Pornografesches, awer Vanilla ass just fir d’Faarf. An et ass e Kleedungs- an Ariichtungstrend an esou helle Brong- a Beigetéin. Do hat ech bëssi misse laachen, dass dat vläit net dee beschten Trendnumm ass.

S: Nee, effektiv. Lo si mer haut awer vum Latäin bis bei TikTok-Trends komm!

C: Sou ass dat, wann ee bis ufänkt, sech fir Wierder ze intresséieren!

S: Mir soen der merci, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier, wann s de nei Wierder fir WiWi matbréngs.

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!