Et geet dës Kéier ëm al Déieren an den Ursprong vum Wuert Veterinär.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Haut dréit sech alles ëm de Veterinär.

C: D'Wuert vun haut ass Veterinaire. Veterinaire ass och e Synonym vun Déirendokter oder, wéi d'Leit och heiansdo soen, Véidokter, just dass Déirendokter a Véidokter vill méi transparent ass vun der Wuertbildung.

S: Wéi mengs de ‘transparent’?

C: Also ech hunn eemol Véi plus Dokter an eemol Déier plus Dokter, sou dass ganz kloer gëtt, et ass en Dokter, dee sech ëm d'Déieren oder ëm d'Véi këmmert.

S: Ass Véih net en negativen Term?

C: Véi ass hei net pejorativ gemengt, mee dat war haaptsächlech fir Notzdéieren oder fir Déieren um Haff zum Beispill.

S: A wou kënnt d’Wuert Veterinär lo hier?

C: Veterinaire huet witzegerweis eppes mam Veteran ze dinn. Zwar lo net mat de Mënschen, mee ‘vetus’ heescht op Latäin einfach ‘al’ an de Genitiv dovunner ass ‘veteris’. Dat ass also fir déi eeler Déieren, déi warscheinlech no hirem Asaz am Krich als Zuchdéiere benotzt gi sinn, also déi net méi fit genuch waren, fir geridden ze ginn, awer dofir nach als Laaschtendéiere gutt waren.

Ech fannen et awer besonnesch léif, dass ‘vetus’ am Latäin net just fir ‘al’ stoung, mee och fir ‘mat Experienz’. Dat heescht ‘al’ huet net just bedeit al am Alter, mee och déi, déi besonnesch vill Erfarung hunn a scho besonnesch laang do sinn an dat waren eeben oft Déieren, déi dann och roueg genuch waren, fir als Zuchdéieren ze agéieren, well di jonk Wëll, déi wëlls de net virun dengem Plou hunn. Mat deene bass de léiwer duerch de Bësch galoppéiert.

S: Also goufe just eeler Déiere behandelt?

C: Am Ufank jo, jonk Déiere si méi selte krank. An et muss ee soen, dass wann däi jonkt Päerd schlëmm krank war, dann huet ee kuerze Prozess gemaach, well dat wier ze deier an ze ëmständlech ginn, dat laang ze pfleegen. E Päerd huet misse fonctionéieren.

An elo gi mer vu ‘veteris’ (al) bei d'Wuert ‘veterina’ an dat ass ‘Zug- oder Lastvieh’ – also net just Päerd, mee och Ochsen zum Beispill. Dat ass eeben d'Substantivéierung vun Veterinus an dat war eeben dat Déier, wat fir ze zéie benotzt ginn. An du mierks awer vun Veterina/Veterinae komme mer méi séier bei den Veterinarius, de Véidokter. A vun do ass d’Form da just nach mat der franséische Endunge -aire komm.

S: A wéi schreift een dat?

C: Ech kann dat Wuert entweeder schreiwen Veterinaire mat A-I-R-E hannen, wéi am Franséischen, woubäi een oppasse muss, dass een net d'Accent aiguë setze wéi am Franséischen, well mer déi am Lëtzebuergeschen bei deene Wierder net iwwerhuelen, awer et kann een et hannen och ÄR schreiwen. Hei ass einfach eng méi integréiert Schreifweis, déi um Däitschen orientéiert ass.

S: A wéini huet ee vum Veterinär geschwat? Also säit wéini gëtt et deen?

C: Hei si mer lo an der zweeter Hallschecht vum 18. Joerhonnert, wou deen Terminus Veterinarius fir de Véidokter opkomm ass. An ech huelen un, dass dat domat zesummenhänkt, dass duerch déi verschidde Kricher an op den Häff immens vill Déireen agesat gi sinn an dass ëmmer besser no deenen Déiere gekuckt gouf oder d'Déieren och ëmmer méi wichteg waren. Awer am Ufank war den Veterinaire haaptsächlech fir d'Zuchdéieren do.

S: Da soe mer der merci fir haut, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Et geet ëm e Wuert, dat aus dem Däitsche kënnt, mee ganz à la française eriwwerkënnt. Donieft geet et och ëm Konsonanten.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – "e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wéi ee Wuert stells de haut vir?

C: Dat Wuert ‘Rüg’ wierkt immens franséisch, also wéi den déluge, vermifuge oder centrifuge, mee mer schreiwen et net wéi am Franséischen, well mer am Franséischen iwwerhaapt kee Virbild dofir hunn.

S: Mir fält och keent an.

C: Dat heescht, dat Wuert existéiert guer net am Franséischen. Dat ass e Wuert, wat mer aus dem Däitschen hunn an him iergendwéi eng franséisch Allure ginn hunn.

S: Wéi seet een dann eng Rüg op Franséisch?

C: Dat géif een am Franséische soen als Réprimande. D'Wuert Rüg ass aus dem Däitschen an zwar vun der Rüge, mittelhochdeutsch ‚rüege’, mer kennen haut och nach d’Verb ‘jemanden rügen’. An mir hunn d’Rüge aus dem Däitschen awer esou gekierzt a lautlech verännert (lescht Silb fält ewech, de plosive ‘g’ gëtt e Reiflaut), dass et um Enn wéi e franséischt Wuert kléngt. Awer mat der Schreifweis kënne mer et net no franséischem Virbild schreiwen, well mer et jo aus dem Däitschen hunn an dofir schreiwe mer et R-Ü-G.

S: Mee do liest ee jo bal ‘Rük’.

C: Dat geet leider net anescht. Kuck, am Singulier gëtt et hanne mat G geschriwwen, well et och am Pluriel e G huet (Rügen). an zwar hu mer och am Däitschen e Virbildwuert mat G. A bei deene Wierder musse mer eis mat der Schreifweis um Däitschen orientéieren.

S: an da schreiwe mer et mat G hannen.

C: Jo, dofir musse mer dann e G schreiwen, mee du hues Recht, theoreetesch kéint een am Singulier Rüg hannen esou schreiwen, wéi een et héiert, mat SCH. Dat ass wéinst der Ennverhäerdung, déi dozou féiert, dass mëll Konsonanten (g) um Enn vum Wuert haart ausgeschwat ginn (sch), also héiere mer e geriwwene ‘g’ wie ‘sch’.

A bei enger ganz phonologescher Schreifweis, wéi een et eeben héiert, misst et da sinn ‘Rüüsch’, mee am Pluriel dann nees ‘Rügen’ mat G, well en do nees wéi e g als mëlle Reiflaut kléngt: g. Dat ass e bësse wéi mam Wuert ‘Garage’. Dat kéint ech am Singulier och hanne schreiwe wéi ‘Aasch’, well et genee d’selwecht kléngt duerch d’Ennverhäerdung. Mee am Pluriel kënnt eng Silb bäi an dann ass et nees mëll. An do wëll een dann eng Schreifweis, déi am beschte Fall am Singulier an am Pluriel dee selwechte Konsonsant benotzt. Woubäi et do och Ausname gëtt.

S: Also elo nach eng Kéier d’Kuerzfaassung mat der Rüg, wgl.!

C: Ganz gär: D'Wuert Rüg kléngt immens Franséisch, mee well mer et vum Däitschen Rüge hunn, schreiwe mer et R-ü-g. Et kënnt keen E hannen, well soss kléngt et sou, wéi wa mer zwou Silbe misste liesen, wéi am Däitschen, wéi Rüge. Mir soen awer Rüg an da maache mer hanne keen E a schreiwen et och mat Ü.

S: Ok, verstan! Da soe mer der merci, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Et geet ëm Leit, déi näischt foutéieren a franséisch Wierder, déi eigentlech just nogebaut sinn.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit - "E puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Gudde Mëtteg, Simon!

S: Iwwer wéi ee Wuert schwätze mer haut?

C: Iwwer den Nonfoutisme.

S: Haut gi mer Richtung Franséisch oder wéi?

C: Et ass am Fong ganz interessant, dass dat Wuert guer net aus dem Franséische kënnt, well am Franséische gëtt et zesummegesat aus ‘je-m’en-foutisme’ oder ‘je-m’en-fous’. A guer net non-foutisme.

S: Se soen am Franséischen also anescht?

C: Jo, an déi Quelle si relativ al, well di éischt Virkommnesser vun där Form ginn zréck op 1891. Also dat ass dann och guer net esou nei. Mäi gudde Kolleeg Sam Mersch, deen s de jo och kenns.

S: Jo.

C: Dee géif elo soen: dat sinn nei Formen, mee hien ass Sproochhistoriker an eng al Form heescht fir hien dann 500 Joer al minimum. Dofir soen ech lo mol bei 150 Joer relativ al.

Et ass awer interessant, dass déi Formen am Franséischen eeben anescht sinn. Am Larousse steet zum Beispill: Larousse. je-m’en-foutisme = Familier ou vieilli. Attitude de quelqu’un qui manifeste une indifférence totale à l’égard des événements.

An da wierken di Wierder esou franséisch, mee mir hu se am Fong aus dem Lëtzebuergeschen e bëssen zesummegesat nom franséische Muster. An de lëtzebuergeschen Non-Foutisme, do hu mer och nach eng weider Variant, déi bal laténgesch wierkt, an zwar den Non-Futismus. Mir maachen also aus engem franséische Wuert eng -isme-Form am Lëtzebuergeschen an dorauser eng Réckbildung zu enger pseudo-laténgescher.

S: Firwat pseudo?

C: Well et dat Wuert op -ismus net gouf. Mer hunn dat Wuert réckwierkend latiniséiert. Nom laténgesche Muster gebaut.

Effektiv hat ech och versicht, den Non-Foutisme an de franséische Quellen ze fannen, mee do fannen ech just den Je-m’en-foutisme oder och als Substantif de je-m'en-fous.

An den Non-Futisme hunn ech och fonnt, witzegerweis awer ëmmer a lëtzebuergesche Quellen! Dat war dann entweeder op iergendwellechen Noriichtesäiten oder a Foren. An et gouf net ëmmer op Lëtzebuergesch geschriwwen, heiansdo och op Franséisch, mee da schéngt dat eng lëtzebuergesch Variant dovunner ze sinn.

S: Lëtzebuerger Franséisch souzesoen.

C: Ganz genee. Dat war och op ganz verschiddene Säiten, also dat war Les Frontaliers, wou Franséisch geschriwwe ginn ass, oder RTL Lëtzebuerg an de Commentairen, wou et an engem lëtzebuergesche Saz war, oder, och interessant, am Luxemburger Wort, wou zitéiert gouf „un non-foutisme général“ an da goung et weider op enger anerer Sprooch. Dat heescht et gëtt interpretéiert wéi eng franséisch Variant, mee a Frankräich selwer hunn ech déi Form net noweise kënnen.

Vläicht ass dat dann e Mierkmol vum Lëtzebuerger Franséisch, wéi s de richteg gesot hues. Et ass jo viru Kuerzem eng Publikatioun erauskomm am Dudenverlag vum Heinz Sieburg iwwer Lëtzebuerger Däitsch an et gëtt eeben och Saachen, déi markéieren e Lëtzebuerger Franséisch. Donieft gëtt am Lëtzebuergeschen awer och Belgicismen, déi mer am Lëtzebuergeschen iwwerhuelen. Also Varianten aus dem belsche Franséisch.

S: Hues de do e puer Beispiller?

C: Mer hätten do och nach de ‘Chicon’ (am Franséischen Endive). Déi sinn an de groussen Dictionnairë wéi dem LeRobert oder dem Larousse als ‘en Belgique’ markéiert.

S: Vreck, déi Bicher kennen ech nach aus der Schoul …

C: Déi gëtt et eeben och online an als Linguistin benotzen ech déi haut nach – och wann ech mam Lëtzebuergesche schaffen. An den Tapis plain ass mol guer net an deenen Dictionnairen, well dat fir si am Franséische mol net existéiert! Do muss ech nach bëssi nofuerschen.

Déi bescht Story an deem Kontext ass d’Wuert ‘Rüg’, mee dat erklären ech an enger anerer Episod

S: Super, da freeën mer eis op déi nächst Kéier. Merci, Caroline!

C: Merci och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm Linguistik, Uebst a Kompost.

D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis bei WiWi „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wouriwwer schwätze mer dann haut?

C: Ech bréngen haut déi gréng Tonn, Linguistik a Kachen zesummen.

S: A sou? A mat wéi engem Wuert?

C: Et ass e Grupp Wierder, deen awer inhaltlech a vrun allem historesch méi no zesummenhänkt, wéi ee vläit mengt.

S: A wat sinn déi Wierder?

C: Et geet ëm dës dräi Wierder: Kompott, Kompost a Kompositum.

Fänke mer mol un beim Kompott. Also Kompott ass wéi am Franséische ‘compote’ an dat gëtt et do säit dem 18. Joerhonnert an och schonn am Alfranséischen gouf domat agekachtent Uebst bezeechent. Also du hues jo dann e Mango-Kompott, en Äerdbier- Kompott, wéi och ëmmer. A Kompott kënnt vu Latäin ‘compositum’ an dat heescht su vill wéi ‘zesummegesat, zesummegestallt, zesummegeluecht’.

S: Wat genee ass e Kompott, also wat muss do ëmmer zesummegestallt ginn?

C: Kompott ass alles, wou Uebst agekacht ass. Wéi een et akaacht, ass do relativ egal. Dat kann och Ganzt Uebst sinn oder Stécker, déi kënne mat Waasser agekacht sinn oder mat Zocker oder mat Roudem Wäin, also alles, wat iergendwéi en Akache vun Uebst ass, ass um Enn Kompott.

S: Dat bekanntst ass jo dann d’Äppelkompott.

C: Genee. Gehéiert dat fir dech bei de Gromperekichelchen? Do hätt ech lo Loscht drop.

S: __________

C: Komme mer lo bei de Kompost. Beim Kompost héiers de am Fong déi selwecht Bestanddeeler am Wuert wéi och beim Kompott. Et geet och hei zeréck op Latäin ‘componere’ fir ‘zesummestellen, zesummesetzen’, an doraus gëtt dann de Participe passé ‘compositum’.

S: Also gëtt och do eppes zesummegesat beim Kompost?

C: Jo, de Kompost ass eng Mëschung aus verschiddenen Saachen, déi een ewechgehäit huet, also alles, wat organesch ass, dat heescht Uebst an gekacht Saachen, eeben alles, wat souzesoen an déi gréng Tonn kënnt. De Kompost sinn Iessreschter, gemëscht mat Buedem. D’Konzept, Iessreschter mat Buedem ze mëschen, fënnt ee schonn an England am 16. Joerhonnert.

S: Also einfach fir de Buedem méi fruuchtbar ze maachen?

C: Genee, do gouf et jo nach keen Industriedünger. Do huet dat gutt geklappt.

An um Enn komme mer nach bei d'Linguistik, well do gëtt et de Kompositum. An ween sech un d’’Kuriositéiten aus der Lëtzebuerger Sprooch’ erënnert, dee kënnt de Begrëff vläit nach. Do hate mer schonn iwwer d'Komposita geschwat, also iwwert d'Zesummesetzungen, dat sinn lauter Wierder wéi Abrëllsgeck, Boxemännchen, Spullmaschinn, Chrëschtbeemchen, also ëmmer eng Zesummesetzung aus méi Wuertdeeler.

S: Ech erënnere mech!

C: Soll ech Iech um Enn nach e Knuet an de Kapp maachen?

S: Kanns jo mol probéieren!

C: Wann ech mäi Kompott op de Kompost geheien, dann ass et e Kompostkompott an dat ass e Kompositum.

S: Sou komplizéiert war et dach mol guer net!

C: An dann hunn ech nach eppes Witzeges am Larousse gesinn: “En compote” kann heeschen ‘très abîmé, rendu inutilisable’ wéi bei “Voiture en compote” an dat huet mer gutt gefall. Hues du dat schonn héieren?

S: _____

Ech géif soen, mer treffen eis deemnächst op Gromperekichelcher mat Äppelkompott!

C: Deal!

S: Mir soen dir, léift Caroline, merci fir haut a freeën eis op déi nächst Kéier!

C: Ech mech och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Et geet ëm deen Allerwäertesten. Donieft gitt Dir och gewuer, wat et bedeit, d’Aaschkaart ze zéien.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wouriwwer schwätze mer dann haut?

C: Haut geet et ëm den Hënner, anzwar ëm de méi graffen Term ‘Aasch’.

S: Also Caroline, du weess, dass mer nomëttes lafen an och vläit Kanner nolauschteren.

C: Ech muss mech elo direkt entschëllegen, dass ech haut e grafft Wuert soen, mee och als Linguistin beschäftegen ech mech mat graffe Wierder a wëll déi och gäre reflektéieren a weisen, wéi hir Bedeitungsnuancë sinn. A wien nach ni ‘Aasch’ gesot oder geduecht huet, der werfe den ersten Stein.

S: Och wouer, jo.

C: An wann Der mat deem ellene Wuert net su frou sidd, da stellt Iech einfach vir, ech géif en ‘t’ hanne schwätzen an ech géif vun Beem a vun Äscht schwätzen a vun engem Bam a vun engem Aascht.

S: E Bam an en Aascht, gotcha. Wat ass dann elo linguistesch intressant?

C: Och haut hunn ech als éischt e klengen Orthografie-Tipp matbruecht. D'Wuert ‘Aasch’ kann ech entweeder schreiwen A-A-S-C-H oder A-A-R-S-C-H. Hei ginn et zwou Optiounen, well mer et eemol schreiwen, wéi mer et am Lëtzebuergeschen héieren, ouni R. An eemol schreiwe mer mat R, wa mer dat däitscht Wuert als Virbild huelen an do ass et ‘Arsch’.

S: A wou kënnt dat Wuert eigentlech hier?

C: Dat geet ganz wäit an d’Zäit zréck an du kanns mer lo bestëmmt soen, wéi dat Wuert am Briteschen heescht.

S: Arse.

C: Genee wéi am Engleschen „arse“ an am Däitschen „arsch“ an am Lëtzebuergeschen „Aasch“ ass dat Wuert schonn Dausende vu Joren al an dat geet zréck op eng indoeuropäesch Wuerzel, déi „ers“ oder „ors“ ass. An dat ass vun engem Verb ofgeleet an et heescht ‘sech beweegen’ oder ‘erauskucken’. An elo ass awer onkloer, wéi eng Bedeitung den Ausléiser war. Well esou gesinn ass den Hënner eppes, wat sech esouwuel beweegt wéi och erauskuckt, also béid Erklärunge maache Sënn. An dat huet sech duerch déi ganz germanesch Sproochen an där Form esou erausgebilt.

S: Ok, intressant.

An dann hunn ech um Enn nach eng kleng Geschicht iwwer de Begrëff ‘Aaschkaart’.

S: Du mengs wéi bei ‘d’Aaschkaart zéien’?

C: Genee. D'Aaschkaart ass eng Bezeechnung aus dem Futtball.

S: Ech mengen, dat hunn ech schonn eng Kéier héieren.

C: Also haut benotze mer et zwar meeschtens ausserhalb vum Futtballkontext, soe mer sou, ‘d'Aaschkaart zéien’ bedeit jo su vill wéi ‘keng gutt Affär maachen’ oder ‘Pech hunn’ oder dass et grad net su gutt fir ee leeft. An déi Metapher kënnt aus dem Futtball, an zwar nach méi genee aus där Zäit, wou d'Tëlee nach schwaarz-wäiss war.

S: A sou, wéinst der Rouder Kaart oder wéi?

C: Ma, Rout Kaarten a Giel Kaarten sinn am Futtball jo ganz kloer Verweiser. Awer an enger schwaarz-wäisser Opnam gesäis du net, wéi eng déi rout ass a wéini déi giel kënnt. … an déi maache jo fir de Verlaf vum Spill en enormen Ënnerscheed! An dofir ass an der schwaarz-wäisser Tëlee déi Giel Kaart aus der Broschttäsch gezu ginn an déi Rout Kaart aus der Täsch vun der Box.

Aus deem Grond gouf déi méi krass Rout Kaart aus der Aaschtäsch gezunn a war deementspriechend d'Aaschkaart. Sou gesinn, wann een d'Aaschkaart gezunn huet, dann krut en eng Rout Kaart an et konnt een net méi sou maachen, wéi ee wollt. An ‘d'Aaschkaart zéien’ ass awer aus dem Sportberäich erauskomm a mer benotzen dat haut allgemeng fir ze soen: also do hues de wierklech d'Aaschkaart gezunn. Bedeit: do has de awer lo guer keng Chance.

S: Et ass zwar cool, dass dat aus dem Futtball kënnt!

C: Kann ech nach beim Theema Aasch ganz séier eent vu menge Liblingswierder aus dem LOD soen?

S: Jo, natierlech, lo sinn ech zwar gespaant.

C: Aaschkréchesch.

S: Wat e Wuert!

C: An dat ass och mäi lescht fir haut, obwuel, séier nach: äddi!

S: Äddi, Caroline, a merci, dass de hei waars!

Et geet dës Kéier ëm random-Froen, Musekslëschten an och d'Siri.

S: D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wat hues de eis haut fir e Wuert matbruecht?

C: D’Wuert vun haut ass random. Et kënnt offensichtlech aus dem Engleschen a bedeit do sou vill wéi zoufälleg, ouni bestëmmten Oflaf oder belibeg.

S: An dat gëtt et jo och an der Musek bei der Playlist.

C: Genee, wann ee Shuffle umécht, dann ass d’Offolleg vun de Lidder net eent nom anereren, mee random. Do gëtt et och d’Verb ‘to randomize’ als Synoym vun ‘to shuffle’.

S: Witzeg, dass dat alles englesch Begrëffer sinn.

C: Dat ass warscheinlech, well se aus der Musekwelt kommen an déi Tools oft op Englesch agestallt sinn oder bestëmmt Produiten déi Terminologie vermaarten, wéi den iPod Shuffle, oder dass d’Funktioun ‘shuffle’ heescht a mir dat dann einfach iwwerhuelen.

S: Dat war dee klengen iPod ouni Ecran, gell?

C: Genee, deen hat ech och a meng Bomi war deemools ganz verwonnert, wou ech do d’Musek dramaachen, well si nach dovun ausgaang ass, dass de souzesoen en ‘Musikträger’ brauchs wéi eng CD oder eng Kassett, fir Musek ofzespillen. An dat ass jo mam ganze Streaming nach e Schrëtt méi wäit. Do ass d’Musek dezentral gespäichert.

Mee zréck bei random a shuffle: Et ass ganz léif, wann ech am Auto sëtzen a mengem däitsche Siri soen, dass ech gär meng Liblingsongs op Shuffle wëll lauschteren, well dann heescht et: “Ich spiele jetzt deine Lieblingssongs im Zufallsmodus. Do häss de also eng däitsch Entspriechung vum Wuert ‘shuffle’ oder ‘random’. Et gëtt och ‘Zufallswiedergabe’.

S: Gëtt dat da vill benotzt?

C: Ech denken, dat gëtt éischter selte benotzt.

S: A wat wier et am Lëtzebuergeschen?

C: Ma do ginn ech dovun aus, dass “op random” oder “shuffle” gesot gëtt. Wéi sou oft si mer am Lëtzebuergesche ganz frou mat Friemwierder a loossen se einfach wéi an der Quellsprooch.

Beim Wuert ‘random’ gëtt et awer nach eng weider Bedeitung, déi grad vu jonke Lëtzebuerger vill benotzt gëtt anzwar am Sënn vu ‘belibeg’. Do komme mer lo wech vun der Musek.

S: A jo, sou eppes wéi ‘eng random Fro’ oder ‘eng random Persoun’.

C: Genee, dat ass a Kontexter, wou ee soe wëll x-belibeg. Oder och bei ‘seng Ausso war komplett random’, domat soll ausgedréckt ginn, dass eng Ausso iwwerhaapt kee Bezuch zu eppes hat.

An dat kann een ënnerschiddlech an de Saz abauen: entweeder wéi en Adjektiv virun engem Nomen: eng random Fro. Oder mam Verb ‘sinn’: Deng Fro ass total random. Oder och als Avderb: Du kanns dat net random decidéieren.

Gemengt ass domat ëmmer: iergendeng oder iergendwéi. Ouni Plang, einfach sou oder ouni sech virdrunner Gedanke gemaach ze hunn.

An domat verhält et sech wéi en normaalt Adjektiv, just mat enger Ausnam.

S: An dat wier?

C: Et kritt ni eng Endung. Ech soen zum Beispill bei gewéinlechen Adjektiver: mat enger klenger Fro, mee ech soen net: mat enger randomer Fro. An deem Sënn ass d’Adjektiv onverännerbar, et ass ëmmer random: mat enger random Fro.

S: A mir hale lo leider random op fir haut.

C: Jo, eis Zäit ass schonn ëm!

S: Da soe mer der merci, Caroline, an du bass jo geschwënn nees hei!

C: Dat ass wouer! A mäi Schlusswuert ass wéi ëmmer: Äddi!

Ee vu ville Beispiller, bei deenen de Markennumm benotzt gëtt fir e Produit ze beschreiwen.

S: D'Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – "e puer Wierder iwwer Wierder". Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Wouriwwer schwätze mer haut?

C: Ma am Wanter hu vill Leit dréche Lëpsen a benotzen da wat, fir se nees geschmeideg ze maachen?

S: E Labello.

C: A muss dee vun der Mark Labello sinn?

S: Ech mengen net.

C: Mäi Wuert vun haut ass Labello. E Markennumm, dee mer awer och allgemeng fir de Produit u sech benotzen.

S: A wouhier kënnt dee Markennumm eigentlech?

C: Den Numm ass aus laténgesche Wierder zesummegesat, anzwar aus ‘labium’ fir ‘Lëps’ an aus ‘bellum’ fir ‘schéin’.

S: Ok, also einfach ‘schéi Lëpsen’.

C: Genee. An dann nach eng Quizfro. Wou hunn ech déi Informatiounen hier?

S: Aus dem Internet?

C: Jo, kloer, mee wou genee.

S: Aus engem etymologeschen Dictionnaire?

C: Et geet zwar ëm d’Hierkonft vun deem Wuert, mee dee Produit ass grad emol 100 Joer al, erfonnt 1909.

An all dës Informatiounen hunn ech – pass op – aus der lëtzebuergescher Wikipedia.

S: Wierklech?

C: Du wäerts dech wonneren, wat een alles op Wikipedia fënnt, och am Lëtzebuergeschen. Ech huelen zum Deel och gär Wikipedia-Texter, fir a mengen Orthografie-Coursen Dictéeën ze maachen. Lo wéini hate mer en Text iwwer Mëttelalterfester.

S: Has de net och an eiser Episod am Ufank iwwer de Jang an den Heng eppes bei Wikipedia nogelies?

C: Jo, genee! Also do hat se mer och schonn déck weidergehollef. Dofir merci un déi Leit, déi déi Säiten an hirer Fräizäit fëllen!

Zréck bei eise Labello-Stëft. Huele mer lo mol un, du wéilts net de Markennumm benotzen, mee en anere Begrëff fir dee Produit. Ech perséinlech hunn och ëmmer sou ee Stëft dobäi, mee ni vun der Mark Labello komescherweise. Falen dir do Alternativen an, wéi een dat nennt, ouni misse Labello ze soen?

S: ______

C: Ech hat lo och nogeduecht: Lëppestëft? Lëpsefettstëft? Bei Wikipedia stoung de Lëpsecrèmestëft, mee spontan hätt ech, mengen ech, Labello gesot. Well de Lëppestëft ass fir mech eppes, wou och Faarf mat dran ass. An net just deen, fir d’Lëpsen ze pfleegen.

S: Kéints de dat net an denge Quelle fannen? Also aner Begrëffer?

C: Dat ass leider guer net sou einfach, well déi Texter, déi mir an eise Quelle fannen, handele selte vu Beauty-Produkter.

A mer hu leider nach keng effikass Manéier, fir lëtzebuergesch Texter vun Instagram oder Facebook erofzezéien an op d’Sprooch hin ze analyséieren. Well do misst an deene Beauty-Bubbles iwwer sou Saache geschwat ginn. An da muss een nach hoffen, dass dat dann op Lëtzebuergesch ass!

S: Mir soen einfach weider Labello. An domat soe mer der merci, Caroline, a freeën eis op déi nächst Kéier!

C: Merci och! An d'Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm de Batti an Ausdréck wéi Tutebatti oder sech de Batti stellen. Donieft geet et awer och ëm Schnësskättien.

S: D'Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis haut nees "e puer Wierder iwwer Wierder". Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Nom Jang an nom Heng geet et haut nees ëm e Virnumm?

C: Genee, haut schwätze mer iwwer de Batti. Kenns de e puer Ausdréck mat Batti?

S: ______________

C: Et gëtt vil Persounebezeechnunge mam Batti: Den Tutebatti, de Fuerzbatti, de Schwäibatti asw. Mee et kann ee sech och einfach de Batti stellen.

S: A wien ass dee Batti?

C: Dat ass am Fong einfach eng lëtzebuergesch Form vum Numm ‘Baptiste’. An dat sinn dann Nimm, déi sech verselbststännegen. An deem Sënn, dass se benotzt ginn, fir een ze vernennen (Wat bass du e Batti!) oder fir e Kompositum ze bilden (Tutebatti).

Dat muss awer net ëmmer de Batti sinn. Aner Sproochen hunn dat och: Am Däitschen häss de zum Beispill den ‘Horst’ wéi bei ‘sich zum Horst machen’. Dat ass jo dann emol guer net sou wäit ewech vum ‘sech de Batti stellen’.

Kenns du do vläit nach sou Ausdréck mat Nimm am Engleschen?

S: ___________

C: Ech hat elo mol just un d’Karen geduecht fir de Stereotyp vun enger wäisser, mëttelaler Amerikanerin aus der Mëttelschicht.

Bei der männlecher Versioun vum Karen sinn ech mer net sécher. Anscheinend konnt ee sech ni op ee Slang-Term fir Männer eenegen, mee Ken a Kevin ware wuel ënnert anerem am Rennen.

Am Lëtzebuergeschen hues de do op alle Fall de Batti – och wann dat elo éischter kee Slang-Term ass.

S: Do gëtt et dach och e weibleche Pendant fir de Batti, oder?

C: Jo, de Mann ass an deem Fall jo de Schnëssbatti an d’Fra ass d’Schnësskätti. Ech hat fir eng Publikatioun eng Kéier missen dës Begrëffer op Däitsch iwwersetzen an do hunn ech awer laang gesicht, fir do eppes ze bastelen.

S: A wéi hues de se genannt? Steet dann am LOD keng Iwwersetzung?

C: Do steet just ‘Schwätzer’ resp. ‘Schwätzerin’, mee ech wollt am Fong ervirhiewen, datt se mat engem Numm zesummegesat sinn an dat Muster wollt ech och am Däitsche replizéieren.

S: A wat hues de schlussendlech geholl?

C: Laberfritz a Laberliesl. Mee ech muss soen, dass de Fritz och bekannt ass an Däitschland, mee d’Liesl ass vläit éischter regional – Süden hätt ech elo gesot. Kleng Klamer: Dat wat bei eis Pitti-Witzer sinn, sinn an Däitschland Fritzchen-Witzer. An et ass wéi beim Batti, et weess keen, wien dee Pitti oder dee Fritz ass. Et sinn einfach random Nimm fir e stereotypesche Mann an deem Fall.

S: An d’Kätti?

C: Dat leet sech of vum Numm Catherine oder Katharina. An dat kann dann och agesat ginn, fir eng belibeg Fra ze beschreiwen: e Schnësskätti oder (och ouni -i) e Schnësskätt.

Ech kéint eng Kéier eng ganz Episod maachen iwwer déi Verlëtzebuergeschung vun Nimm. Do gëtt et och de Fléipéiter oder de Vullemätti an nach vill anerer.

Ech hunn awer d’Gefill, wéi wann dat éischter vun eelere Spriechergruppe benotzt gëtt. Hunn dat elo manner bei deene Jonken ënner 30 héieren. Déi hunn dann aner Methoden, fir Leit ze vernennen.

S: Da soe mer der merci, Caroline, a freeën eis op nei Wierder an nei Geschichten!

C: Merci och! An d'Schlusswuert ass: Äddi!

Dës Kéier geet et ëm d'Negatioun an ëm e Phenomeen, dee Skopus heescht.

S: D'Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis bei der Emissioun WiWi "e puer Wierder iwwer Wierder". Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Haut dréit sech alles ëm ‘net’.

C: Richteg, haut erzielen ech eppes iwwer Negatioun. A wien nach eis Emissioun ‘Kuriositéiten aus der Lëtzebuerger Sprooch’ kennt a gutt nogelauschtert huet, deen erënnert sech vläit. Haut geet et nämlech ëm e Phenomeen, wat Skopus heescht.

S: Skopus? Lo muss de eis nees bëssi weiderhëllefen, wgl.

C: Hokus Skopus! Mmm, vläit kenns de jo dat englescht Wuert ‘scope’?

S: _____

C: Do heescht et dann ‘the scope of my possibilities’, also den Ëmfang dovunner, alles, wat dorënner fält. A genee sou verhält sech eng Negatioun och, se kann e Skopus op bestëmmt Wierder hunn, also d’Negatioun ‘net’ kann eenzel Wierder beaflossen a de Sënn vun engem Saz komplett veränneren, je nodeem wou se steet.

Normalerweis setzt een den ‘net’ virun dat Wuert, wat soll negéiert ginn. An dat huet oft eng kontrastiv Bedeitung: net DU, mee dat anert, net HEI, mee do.

S: Häss de do nach e Beispill?

C: Naturellement! Huele mer mol d’Beispill: Ech hunn dech gär.

Sou, an elo maache mer e Skopusspill. Ech kann nämlech den ‘net’ op verschiddene Plazen asetzen an dann negéiert en ëmmer eppes aneres.

Net ech hunn dech gär.

Ech hunn net dech gär.

Ech hunn dech net gär.

S: A jo, dat ass ëmmer liicht anescht. Mee och vun der Betounung.

C: Genee. An ech hat dat lo grad kontrastiv genannt, well déi eenzel Sätz sinn dann: Net ech hunn dech gär, mee den Tun huet dech gär. Do ass dann och e Wiessel vun der Betounung, dee mam Skopus zesummenhänkt.

Oder: Ech hunn net dech gär, mee den Tun.

Oder: Ech hunn dech net gär – do ass dann déi ganz Aktioun negéiert.

S: Dat ass zwar en haarde Beispillsaz.

C: Jo, ech weess, et sollt och keen emotionalen Trauma sinn, mee un deem Saz léisst sech ganz schéi weisen, dass den ‘net’ einfach e Skopus kann hunn iwwer bestëmmt Sazdeeler.

Sou, an um Enn nach e bëssen Orthografie. Den ‘net’ gehéiert nämlech zu de sou genannte Funktiounswierder a gëtt esou einfach wéi méiglech geschriwwen.

S: Wat si scho méi Funktiounswierder?

C: Dat si kleng grammatesch Wierder, déi heefeg benotzt ginn. An dësem Fall ass ‘net’ eng Negatiounspartikel.

S: A wéi ass elo déi richteg Schreifweis vun ‘net’?

C: n e t.

S: Ouni Treema?

C: Jo, ganz einfach n e t. Ech weess awer, wat s de mengs, well d’Wuert ‘Mëtt’ zum Beispill, dat bis op de Laut am Ufank ganz änlech kléngt, schreiwe mer M ë t t. Awer ‘Mëtt’ ass en normaalt Substantiv – en Inhaltswuert – a gëtt dofir no den normale Reegele geschriwwen.

Den ‘net’ kënnt awer sou heefeg vir, dass en eng vereinfacht Schreifweis huet. An et gëtt eng Rumeur, dass de Josy Braun sech virun 30 Joer staark gemaach huet fir dës vereinfacht Schreifweis ouni Treema, well et op der Schreifmaschinn net sou evident war, fir séier mol en Treema op den ‘e’ ze tippen. An d’Wuert ‘net’ gehéiert zu de frequente Wierder. Dat kënnt einfach richteg heefeg vir.

S: Also kënnt do säit 30 Joer keen Treema drop?

C: Bal, säit 1999, also säit 25 Joer.

S: Net ouni Treema, ech versiche mer dat ze verhalen! Villmools Merci, Caroline, a bis déi nächst Kéier!

C: Merci och! An d'Schlusswuert ass: Äddi!

An dëser Episod kucke mer eis de Shampooing un an d’Caroline Döhmer erkläert, wéi dat Wuert zu senger Schreifweis kënnt, a wat säin Ursprong ass. Donieft geet et och ëm den No-Poo-Trend.

S: D'Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – "e puer Wierder iwwer Wierder". Gudde Mëtteg Caroline!

C: Moien alleguer, moie Simon!

S: Bei WiWi schwätze mer jo ëmmer iwwer de Gebrauch an d’Geschicht vu bestëmmte Wierder, wéi ee Wuert hues de eis haut matbruecht?

C: Et geet ëm e Wuert mat enger – wéi ech fannen – total mëller Schreifweis. Anzwar schwätze mer iwwer de Shampooing. Schéngt wéi en normaalt Alldagswuert, mee wéi schreift een et? Also wéi häss du et zum Beispill geschriwwen?

S: _____

C: Am Fong ass et sou verréckt, dass et komplett englesch ausgesäit a mir et awer aus dem Franséischen iwwerhuelen. An do gëtt et zwou Schreifweisen, well ech kann den ‘o’ am Wuert verduebelen oder net: Shampooing oder Shampoing. Et gesäit also einfach aus wéi dat englescht Verb ‘to shampoo’ am Present continuous: Shampooing. Awer mer schwätzen et Franséisch: Shampooing. An d’Schreifweis ass dann effektiv déi aus dem Franséischen, also och mat deene Variante mat engem oder zwee ‘o’.

S: A wouhier kënnt de Shampooing eigentlech? Aus dem Engleschen?

C: Et ass am 19. Joerhonnert aus dem Englesche geléint ginn, mee et ass u sech keen englescht Wuert, mee et kënnt aus dem Hindi!

S: Also aus dem Indeschen?

C: Jo, an do ass d’Form geschwat champo an dat ass den Imperatif vum Verb ‘champana’ an dat heescht ‘drécken’ oder ‘masséieren’. Et geet also manner ëm d’Proppermaache vun den Hoer, mee éischter de Fait, dass d’Hoer mat deem Produit um Kapp zesummegedréckt a masséiert ginn. Woubäi ech soe muss, wann de Coiffer beim Hoerwäschen déi richteg Technik huet, dann deet dat scho richteg gutt um Kapp.

S: Jo, de Lien mat Hoerwäschen a Massage ass fir mech och kloer.

C: Gell? Kucke mer mol an aner Sproochen: Am Däitschen ass et jo och ‘Shampoo’, zwar geschriwwe wéi am Engleschen, mee relativ Däitsch gelies. An hei gefält mer d’Spuenescht am beschten, well déi hunn eng richteg Liesaussprooch dorauser gemaach: champú.

An a propos ‘poo’. Kenns de den No-poo-Trend?

S: ____

C: No poo steet fir ‘no shampoo’.

S: Dat kléngt am Engleschen zwar lo net sou super mat Poo …

C: Ech hat mech och gewonnert, wou ech dat als éischt gelies hat. Dat ass en Trend, fir kee Shampooing ze benotzen, well do anscheinend esou vill schlecht Saache fir d’Hoer an d’Kapphaut dra sinn, dass een e besser soll ewechloossen.

S: A wat benotzt een amplaz?

C: Dat geet vu Bakpolver bis bei Apelesseg oder Kokosueleg. An do gëtt et Tonne Videoen a Fore mat Leit, déi sech iwwer Alternativen austauschen.

S: Hues de dat scho getest?

C: Nee, dat ass net sou menges. Ech si scho Fan vun normalem Shampooing. A wann Dir elo fir d’nächst en Akafsziedel schreift an do Shampooing drop stoe kënnt, dann denkt bei der Schreifweis einfach un d’Aktivitéit: Shampoo-ing – a scho steet et richteg do!

S: Gudden Tipp, merci, Caroline. Da bis déi nächst Kéier!

C: Ech soen dir och Merci! An d'Schlusswuert ass: Äddi!