Eindpunt van de wandeling.

---

Stem: Job Cohen

---

Transcript 'Het Victorieplein'

Eindpunt van de wandeling. Van hier tot de Berlagebrug stond op 8 mei 1945, de dag van de bevrijding van Amsterdam, een dichte menigte de binnenrijdende Canadese troepen toe te juichen.

De bevrijding van Amsterdam verliep rommelig. Zaterdag 5 mei 1945 heerste er feestvreugde in Amsterdam over de capitulatie van de Duitse bezettingsmacht. Maar de Duitsers waren er nog; het kwam tot vuurgevechten tussen Nederlanders en Duitsers. Tijdens zo’n vuurgevecht op maandag 7 mei op de Dam, die volstond met feestvierende mensen, vielen tweeëntwintig doden en meer dan honderd gewonden.

Een verkenningseenheid Britse gevechtswagens was die dag de stad binnengereden. Het verzet arresteerde NSB-ers. Een aantal Amsterdammers ging zich te buiten aan wraakacties; vrouwen die met Duitsers waren omgegaan (‘moffenhoeren’) werden kaalgeknipt. Dan, dinsdag 8 mei: de grootse intocht, via de Berlagebrug, van de Canadese troepen – de nieuwe en zeer tijdelijke bezettingsmacht.

Vijfendertig jaar later, op Bevrijdingsdag 5 mei 1980, deden Canadese oud-strijders hun triomfantelijke intocht nog eens over. De schrijver en beeldhouwer Jan Wolkers heeft dit gegeven gebruikt in zijn roman De perzik van onsterfelijkheid (1980). Wolkers woonde rond 1980 zelf in de Rivierenbuurt, en wel in een atelierwoning in de Zomerdijkstraat 22, waar eerder Gerrit van der Veen woonde. Als beeldhouwer vervaardigde Jan Wolkers voor Amsterdam een monument ter nagedachtenis van de doden van Auschwitz. Het heet ‘Nooit meer Auschwitz’. De gebroken spiegels van het monument weerspiegelen een eeuwig geschonden hemel. Het is sinds 1993 te bezichtigen in het Wertheimpark, dicht bij de Hollandsche Schouwburg.

Van mei tot september 1945 vierde Amsterdam zijn bevrijding, met massale feesten. Toch zijn er heel wat mensen geweest die daar niet aan deelnamen, eenvoudig omdat ze geestelijk en/of lichamelijk gebroken waren. De nasleep van de Hongerwinter bijvoorbeeld maakte het nodig dat in Amsterdam tweeëntwintig poliklinieken voor de verzorging van hongeroedeem patiënten werden geopend.

Officieel georganiseerde feesten waren er op 26, 27 en 28 juni. Op de Dam en elders vonden plechtigheden plaats. In de Rivierenbuurt begon dit driedaagse feest al eerder. Voor maandag 25 juni, 20.30 uur, stond een Moederhulde aangekondigd, ‘om onze moeders, vrouwen en zusters te danken voor haar bovenmenselijke krachtsinspanning in de afgelopen vreselijke winter’. Spreker was dominee P.G. Kunst (we kennen hem uit aflevering 18). Plaats: Merwedeplein, bij slecht weer de Waalkerk.

De dagen daarop waren er optochten, reed een praalwagen die de rivieren symboliseerde door de buurt, en werden er kinderfeesten, gekostumeerde wedstrijden en dansfestijnen gehouden. De ernst mocht niet worden vergeten, daarom omvatte het programma van dinsdagochtend 26 juni een kranslegging op de executieplaats bij Rozenoord.

Op Rozenoord, een plek bij de Amstel genoemd naar de rozenkwekerij die daar ooit was, werden in de laatste maanden van de oorlog meer dan honderd Nederlanders door de Duitse bezetter doodgeschoten. Deze executies vonden plaats als represaille voor verzetsdaden. Op initiatief van buurtbewoners werd er in 2015 een monument opgericht. Ieder jaar houden buurtbewoners op de avond van 4 mei een stille tocht van het gebouw van Speeltuin Zuid naar Rozenoord om daar de doden te herdenken.

Je kunt Rozenoord bereiken door in de zuidelijke richting de Amsteldijk te volgen tot voorbij de begraafplaats Zorgvlied. Maar dat is een andere wandeling.

Route naar locatie 38

Links zie je de Wolkenkrabber en het beeld van Berlage. Je bent terug bij het Victorieplein.

---

Stem: Job Cohen

---

Transcript 'Tram 8'

Deze tramlijn reed van de Rivierenbuurt naar het Centraal Station, via de Jodenhoek. Lijn 8 vervoerde veel Joodse passagiers. De anti-Joodse acties van de NSB, begin 1941 (genoemd in aflevering 22), vonden ook bij de tram plaats. In de Weesperstraat, toen nog een smalle straat door de oude Joodse buurt, gebruikte een conducteur van lijn 8 een keer zijn wisselijzer om NSB-ers die Joden molesteerden van de tram te slaan.

Op 9 juli 1942 werd de lijn opgeheven, na het verbod aan de Joden om per tram – of welk vervoermiddel dan ook – te reizen.

Toch stapten er in 1942-1943 nog Joden op de tram – onder dwang en vaak ’s nachts. De bezetter gebruikte het trambedrijf voor het transport van de Joden uit hun woonbuurten naar de Hollandse Schouwburg en naar de treinen met bestemming Westerbork. Het beeld van de spookachtige nachtelijke tramritten is door de schrijfster Grete Weil opgeroepen in haar roman ‘Tramhalte Beethovenstraat’.

Route naar locatie 37

Je bereikt nu de hoek Rijnstraat/Vrijheidslaan. In de jaren 1923-1942 reed hier Tram 8.

---

Stem: Job Cohen

---

Transcript 'Fruitwinkel/avondwinkel De Ster'

Deze winkel was eigendom van de familie Cuijpers: de familie woonde boven de winkel. De laatste drie jaar van de oorlog was de zaak gesloten wegens schaarste aan goederen en de rompslop van het distributiestelsel. Hier zaten van eind 1942 af vier joodse onderduikers. Een van de onderduikers kon na een aantal maanden de spanning van het onderduikersbestaan niet meer verwerken. Hij maakte met behulp van vergif een eind aan zijn leven. Vader en zoon Cuijpers namen vlak voor spertijd (die om acht uur ’s avonds in ging) zijn lichaam tussen zich in, en legden het neer achter de tweede pilaar van de galerij van het hoekhuis aan de Amstellaan, nu Vrijheidslaan. Het lijk werd al gauw gevonden. Onmiddellijk ging de Duitse politie in de omgeving op onderzoek uit, maar die kon de herkomst van de dode niet vaststellen.

Zoon des huizes Eduard Cuijpers maakte een nieuwsbulletin op basis van berichten van de Engelse radio. Onder de naam De Vrije Stem werd het in een dagelijkse oplaag van ca. acht stuks getypt en uitgedeeld aan kennissen: de bedoeling was dat die kennissen op hun beurt kopieën maakten en doorgaven.

De Vrije Stem van zaterdag 5 mei 1945 (nummer 165) bracht het nieuws van de capitulatie van de Duitse troepen in Nederland. Het was uitgevoerd in de kleuren oranje, wit en blauw.

Route naar locatie 36

Je passeert nummer 63. Hier zat vroeger de sigarenwinkel Sacksioni. Voor de oorlog was deze winkel gevestigd op nummer 237 en heette toen ‘Plan Zuid’. In de bezettingstijd raakte de toenmalige eigenaar als gevolg van de anti-Joodse maatregelen zijn zaak kwijt. Schuin aan de overkant op nummer 62 bevond zich ten tijde van de bezetting fruitwinkel/avondwinkel De Ster.

---

Stem: Job Cohen

---

Transcript 'Café-ijssalon Koco'

De eigenaars van deze zaak, de uit Duitsland gevluchte Joden Ernst Cahn en Alfred Kohn, bezaten ook de ijssalon Koco aan de Van Woustraat (van aflevering 22).

Koco-Rijnstraat werd al voor de oorlog door Nederlandse fascisten tot doelwit gekozen van een anti-joodse actie. Op woensdag 24 mei 1939 had een groep NSB-ers de zaak aangevallen. Het nieuws van de aanval leidde tot felle protesten. Een aantal NSB-ers werd gearresteerd. De rechter legde drie daarvan gevangenisstraf op. Cahn en Kohn raakten de avondvergunning voor hun twee ijssalons kwijt, alsof ze mede schuldig waren. Op 12 februari 1941 werden de ruiten van Koco-Rijnstraat door WA-mannen ingegooid. Na die gebeurtenis ontstond de knokploeg van Koco-bezoekers die ook Koco aan de Van Woustraat tegen de WA zou verdedigen.

Route naar locatie 35

Je loopt verder door de Uiterwaardenstraat, langs de huisnummers 90-116. Je bereikt de Rijnstraat. Hier ga je rechtsaf. Je volgt de Rijnstraat. Je passeert twee dwarsstraten: eerst de Trompenburgstraat, dan de Lekstraat. Om de wandeling te voltooien blijf je de rechterkant van de Rijnstraat volgen. Op de nummers 71-73 bevond zich het tweede filiaal van Kohn & Co, café-ijssalon Koco.

---

Stem: Job Cohen

---

Transcript 'De razzia van 20 juni 1943'

Zondag 20 juni 1943 was de laatste grote razzia op de Joden in Amsterdam. De actie vond plaats in Amsterdam-Oost en in de zuidelijke stadsdelen. De Duitse politie liet zich bij deze gelegenheid assisteren door leden van de Joodse ordedienst van kamp Westerbork. Deze ordedienst, die uit Duitse Joden bestond, was in Westerbork bijzonder gehaat.

De Rivierenbuurt werd die ochtend omsingeld. Politie-omroepwagens reden door de buurt. Uit de luidsprekers schalden bevelen: ‘De Joden moeten zich voor onmiddellijk vertrek gereed houden! De andere bewoners mogen zich niet op straat begeven!’ Bewapende politiemannen kamden de buurt uit.

Ze controleerden persoonsbewijzen en dreven de joden die ze aantroffen naar het Daniël Willinkplein (nu Victorieplein), dat dienst deed als verzamelplaats.

Van de verschillende verzamelplaatsen werden de duizenden opgehaalde Joden naar station Muiderpoort in Oost overgebracht, vanwaar het transport per trein verder ging naar kamp Westerbork.

De nazi-functionarissen die in Nederland de deportaties leidden, maakten de balans op. Bij de actie van 20 juni 1943 waren 5550 (!) Joden opgehaald, waarmee van de 140.000 Nederlandse Joden er nu 100.000 geboekt stonden als ‘verwijderd’. Bleven over 20.000 Joden uit verschillende, door de nazi’s afgezonderde categorieën, zoals gemengd gehuwden. Verder waren er nog 20.000 Joodse onderduikers. De onderduikers werden, volgens de Duitse overheidsdienaren, in toenemende mate door verklikkers aangebracht.

Route naar locatie 34

Je loopt verder door de Gaaspstraat langs de speeltuin. Je kruist de Trompenburgstraat en vervolgt je weg door de Gaaspstraat. Bij de volgende dwarsstraat, de Uiterwaardenstraat, ga je rechtsaf. Deze straathoek kun je herkennen op de foto van de volgende aflevering, een amateurfoto gemaakt tijdens de razzia van 20 juni 1943.

---

Stem: Job Cohen

---

Transcript 'Markt voor Joden'

Dit monument herinnert eraan dat de scheiding die de bezetter aanbracht tussen Joden en niet-Joden ook de kinderen trof. Joodse kinderen kwamen apart te staan. Het herinnert in het bijzonder aan een op 3 november 1941 uitgevoerde maatregel. Op die dag werd op het speeltuinterrein een markt geopend, alleen toegankelijk voor Joden. In totaal kwamen er vier van dergelijke markten in de stad. Andere markten waren voor Joden verboden. Na de vestiging van de markt aan de Gaaspstraat vernielden niet-Joodse buurtgenoten het hek en hingen een spandoek op: ‘We willen met de Joden naar de markt gaan’. Op het monument staat dat van de 17.000 joodse buurtbewoners er 13.000 in de vernietigingskampen zijn omgebracht.

Het monument is vervaardigd door beeldhouwster Truus Menger- Oversteegen, een vrouw uit het verzet. Samen met Hannie Schaft, het op 17 april 1945 door de nazi’s in de Kennemerduinen doodgeschoten ‘meisje met het rode haar’, maakte zij deel uit van een Haarlemse groep die gewapende acties uitvoerde.

Ieder jaar op 3 november vindt bij het kindermonument een herdenking plaats. Basisschool Het Kindcentrum Catharina aan de Vechtstraat tegenover de speeltuin, heeft het monument ‘geadopteerd’. Tegenwoordig wonen er in de buurt kinderen van allerlei afkomst: Marokkaans, Turks, Surinaams, Nederlands. Het ideaal van de speeltuin is dat deze kinderen samen spelen, zodat ze leren met elkaar te leven. Tot elke prijs moet worden voorkomen dat zich opnieuw gebeurtenissen als in 1940-1945 voltrekken. De aan de speeltuinvereniging gelieerde stichting Kindermonument houdt zich bezig met jeugdvoorlichting over de bezettingstijd en verzamelt verhalen op zijn website.

Route naar locatie 33

Je gaat de Gaaspstraat in. Bij de ingang van de speeltuin zie je een beeldhouwwerk dat spelende kinderen voorstelt, waarbij twee kinderen staan toe te kijken, zij mogen niet meedoen. Dit is het kindermonument ‘Markt voor Joden’.

---

Stem: Job Cohen

---

Transcript 'De speeltuin Amsterdam-Zuid'

Speeltuin Amsterdam-Zuid kwam er in 1923. Een van de oprichters was Henk Lucassen, die eerder ook tot de oprichters van woningbouwvereniging Amsterdam-Zuid had behoord. De idealen van de woningbouwvereniging en de speeltuinvereniging waren met elkaar verbonden.

Het ging erom dat de arbeiders goede woon- en levensomstandigheden kregen; dat ze niet meer in krotten hoefden te wonen en dat hun kinderen op een gezonde manier hun vrije tijd konden doorbrengen.

Bij de speeltuinvereniging Amsterdam-Zuid wordt tot op de dag van vandaag de sociale geschiedenis van de buurt, het verhaal van de arbeidersstrijd, in ere gehouden. Hier vlakbij, aan de Trompenburgstraat (huisnummers 45-95) staat al sinds 1915 een tastbaar resultaat van de strijd. Het is een complex arbeiderswoningen dat de arbeiders van onder meer de gasfabriek aan de Amstel door middel van hun woningbouwvereniging Amsterdam-Zuid hebben gerealiseerd.

Route naar locatie 32

Je keert de remise de rug toe en loopt door de Lekstraat naar de hoek met de Gaaspstraat. Het terrein links voor je is de speeltuin Amsterdam-Zuid.

---

Stem: Job Cohen

---

Transcript 'De tramremise Lekstraat'

Op dinsdag 25 februari 1941 probeerden gemeentearbeiders in alle vroegte de door de CPN voorbereide staking op gang te brengen. De staking was een protest tegen de eerste razzia’s onder de Amsterdamse Joden (al aan de orde in aflevering 22). Omstreeks half zes die ochtend lukte dat overtuigend hier, bij de remise Lekstraat. Een conducteur die om zeven uur arriveerde merkte dat de grote deuren gesloten waren, gewoonlijk stonden ze om deze tijd open. Driemaal achtereen probeerde hij de deuren alsnog open te maken, steeds werden ze weer dicht gesmakt. Even later verscheen de directeur van de gemeentetram ten tonele, die in een toespraak trachtte de verzamelde stakers tot andere gedachten te brengen. De krachtmeting was begonnen. Een bestuurder reed uit; stakers sprongen voor de wagen. Er werd geschreeuwd: ‘Rij dan als je durft, fascist! Verrader!’ Personeel en buurtbewoners kregen manifesten uitgereikt. ‘Protesteert tegen de Afschuwelijke Jodenvervolgingen’ stond erin, en ‘Beseft de Enorme Kracht van Uw Eensgezinde Daad! Staakt! Staakt! Staakt!’

Heel Amsterdam ging in staking, het ene bedrijf na het andere, ‘’t Was als een olievlek’, schreef een journalist opgewonden in zijn dagboek. ‘Lege straten. Geen trams, bijna geen auto’s. (…) De winkels waren bijna overal gesloten. Staking – algemene staking! Tegen de Jodenvervolging, tegen de onmenselijkheid, tegen het “aan ons de straat” van WA en ander Mussertgeboefte’.

Om tien uur-half elf deed bij de remise het gerucht de ronde dat de staking verloren was. Prompt reden er weer trams uit. Maar de meeste kwam niet ver. Via de Amstellaan en de Amsteldijk ging een stoet trams naar de remise terug. ‘Gewonnen. De stilte keerde!’, vervolgde de journalist zijn dagboekverslag. ‘De straat was leeg. Op straat vlogen mensen, die elkaar tevoren nooit gesproken hadden, elkander om de hals! (…) En deze mensen, mensen die voor het eerst sinds maanden weer ronduit praatten, die hun mening uitschreeuwden, tartend, zelfbewust. Dit is onze dag! Onze Dag! Onze dag! – We zullen ze laten zien wie hier de baas is, schreeuwde een man over het volle Willinkplein!’ (Het Willinkplein is in 1946 ter ere van de bevrijding omgedoopt tot Victorieplein.)

De tweede dag van de staking, woensdag 26 februari, greep de Duitse bezetter hard in. Trambestuurders werden van huis gehaald en gedwongen de tram te besturen. Duitse en Nederlandse politie reed mee. Duitse soldaten schoten uit overvalwagens op de menigte; ook wierpen ze handgranaten tussen groepen stakers.

In Amsterdam vielen die dag negen doden. Onder druk van dit geweld gingen de meeste mensen de volgende dag weer aan het werk.

De staking had een hele nasleep. Een aantal stakers werd gevangen gezet; vier kregen de doodstraf. Amsterdam moest een hoge boete betalen. Bovendien moest de stad accepteren dat er een andere burgemeester kwam, een NSB-er. Ook twee andere plaatsen waar gestaakt was, Haarlem en Zaandam, werden beboet en van een NSB-burgemeester voorzien.

Route naar locatie 31

Je loopt terug van de Berlagebrug richting de Amsteldijk. Je steekt vervolgens linksaf over naar de hoek Amsteldijk/Vrijheidslaan. Let op de verhoogde hoekpanden die de toegang tot de buurt markeren. Dan steek je de Amsteldijk over en blijf je deze op het rechter-trottoir volgen. Blijf rechtdoor lopen, met links van je de Amstel. Je passeert de achterkant van de tramremise. Je gaat de eerstvolgende zijstraat in, de Kromme Mijdrechtstraat. Via de Kromme Mijdrechtstraat die sterk naar rechts afbuigt, bereik je de voorkant van de tramremise.

---

Stem: Job Cohen

---

Transcript 'De Berlagebrug'

De Berlagebrug is het enige bouwwerk in de sfeer van Plan Zuid dat door Berlage zelf is ontworpen. De brug kwam in 1932 klaar en werd meteen Berlagebrug genoemd – de bouwmeester leefde toen nog. Samen met de Amstellaan, nu Vrijheidslaan, vormde de Berlagebrug indertijd de belangrijkste zuidoostelijke toegang tot Amsterdam. De Duitse troepen kwamen in 1940 via de Berlagebrug de stad binnen; in 1945 begroetten de Amsterdammers hier de Canadese bevrijders.

Aan het brugwachterstorentje bij het midden van de brug is een plaquette bevestigd met een Engelse tekst (vertaald in het Nederlands staat er ‘Deze gedenkplaat wordt aangeboden aan de stad Amsterdam door Canadese soldaten die hebben gediend in Nederland, om de bevrijding van Nederland te gedenken, en uit erkentelijkheid voor de goedgunstige gastvrijheid verleend door het Nederlandse volk aan de Canadese strijdkrachten’).

Route naar locatie 30

Je bereikt de Amsteldijk en steekt over naar de Berlagebrug, je loopt aan de linkerkant naar het midden van de brug.

---

Stem: Job Cohen

---

Transcript 'Frans Goedhart'

Frans Goedhart was communist geweest. In de jaren dertig keerde hij zich tegen het communisme en fascisme, en ook tegen de Nederlandse politiek van neutraliteit, die vooral bestond in een angstvallige houding tegenover nazi-Duitsland. Vroeg in de bezettingstijd – eind juli 1940 – begon hij een gestencild illegaal blaadje, ‘Nieuwsbrief van Pieter ’t Hoen’ geheten. Hij verspreidde het zelf in zijn eigen buurt. Het zou uitgroeien tot een van de belangrijkste verzetskranten: Het Parool.

Goedhart kreeg in het begin ondersteuning van een groepje mensen die elkaar uit de Arbeiders Jeugd Centrale kenden, een socialistische jeugdbeweging. Dit was de groep rond Arie Addicks. Addicks woonde ook in de Rivierenbuurt, in de Boterdiepstraat. Op 2 september 1941 probeerden twee Nederlandse rechercheurs hem thuis te arresteren. Er ontstond een vechtpartij, waarbij zijn vader door een politiekogel dodelijk werd getroffen. Arie kon ontsnappen, maar niet voor lang: op 8 oktober hingen in heel Amsterdam plakkaten waarop stond dat hij ‘door een krijgsraad der S.S. en politie’ ter dood was veroordeeld, waarna meteen de executie had plaatsgevonden.

Het Parool hoort tot de verzetskranten die na de oorlog werden voortgezet, nu als regulier blad. Bij de kop van Het Parool staat nog altijd ‘vrij en onverveerd’ en ‘opgericht in het oorlogsjaar 1940’.