Παραμύθια της Μικράς Ασίας

Το παραμύθι «Ο Πετεινός και ο Σαρανταμπελάς» προέρχεται από την περιοχή των Βουρλών (τουρκικά Urla), δυτικά της Σμύρνης, έναν τόπο με ελληνική παρουσία που ανάγεται στην αρχαιότητα, καθώς ταυτίζεται με την ιωνική πόλη των Κλαζομενών, ένα από τα αρχαιότερα λιμάνια στον κόσμο. Κατά τον 19ο και έως τις αρχές του 20ού αιώνα, η περιοχή γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη. Η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν Έλληνες. Ενδεικτικά, το 1914 η πόλη αριθμεί 24.711 Έλληνες και 9.361 Τούρκους κατοίκους. Γεννέτηρα του Γιώργου Σεφέρη, τα Βουρλά ερημώνουν το 1922, ενώ ένα μεγάλο τμήμα της πόλης καταστρέφεται ολοσχερώς.  

«Ο Πετεινός και ο Σαρανταμπελάς» θησαυρίζεται στη συλλογή παραμυθιών Χ.Ν. Παπαδόπουλου - Κ.Ν. Δεμερτζή, στον Δ' τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών (1948), αλλά ο τίτλος δόθηκε από την αφηγήτρια Καλλιόπη Λιαδή. 

Το συγκεκριμένο παραμύθι αφηγήθηκε στους επιμελητές η Παρασκευή Βερώνη «[...] ετών 60, αγράμματη γυναίκα απ' τα Βουρλά, απ' όπου έφυγε στα 1922». Γεννημένη στη Νάξο, η Παρασκευή Βερώνη εγκαταστάθηκε σε νεαρή ηλικία στη Σμύρνη και «Ο Πετεινός και ο Σαρανταμπελάς» ήταν ένα από τα παραμύθια που τής αφηγούνταν η μητέρα της. Ωστόσο, όπως δηλώνει η "κόνα" Βερώνη, το άκουγε συχνά και από άλλες γειτόνισσες των Βουρλών. 

Καλλιόπη Λιαδή, εικαστικός - αφηγήτρια

Το παραμύθι "Το φυλαχτό και ο γκιουζέλ πατσατζής" προέρχεται από τα Σώκια ή Σόκε (τουρκικά Söke). Κοντά στο Κουσάντασι και απέναντι από τη Σάμο, τα Σώκια ταυτίζονται με την αρχαία πόλη Ανέας (ή Αννάιας). Εύπορη πόλη με πλούσια παραγωγή και εμπορική δραστηριότητα, τα Σώκια κατοικούνται αδιάλειπτα από τα αρχαία χρόνια. Το βαμβάκι, τα δημητριακά, καθώς και τα ορυχεία λιγνίτη στον 20ό αιώνα, προσελκύουν εργάτες από τις γύρω περιοχές και την Ελλάδα. Το 1910, η πόλη έχει περίπου 10.000 κατοίκους (το νούμερο αυτό ποικίλει ανάλογα με την πηγή), οι μισοί από τους οποίους είναι Έλληνες. Με την Έξοδο, η πόλη ερημώνεται και αλλάζει φυσιογνωμία. 
 

Όπως και όλες οι υπόλοιπες ιστορίες, θησαυρίζεται στη συλλογή των Χ. Ν. Παπαδόπουλου και Κ. Π. Δεμερτζή "Τραγούδια και Παραμύθια της Ανατολής", όπως αυτή παρουσιάζεται στον Δ' τόμο της ιστορικής έκδοσης Μικρασιατικά Χρονικά. Την ιστορία αυτή αφηγήθηκε στους επιμελητές ο Στέφανος Παπακωνσταντίνου "τα παραμύθια [του οποίου] είναι γεμάτ' από τύπους λόγιους, τα δίνουμ' όμως γιατί δείχνουν την ψυχολογία του λαού που τα μεταχειριζόταν". 

Η Χιονίστρα προέρχεται από την Κίο της Βιθυνίας (σήμερα Gemlik). Ιδρύεται τον 7ο - 8ο αιώνα π.Χ.από Μιλήσιους και λόγω της κομβικής της θέσης στις ακτές της Προποντίδας, παραμένει ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του ελληνισμού, τόσο στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όσο και αργότερα. Στα 1919, ο πληθυσμός της ανέρχεται σε περίπου 5.000 κατοίκους, εκ των οποίων 4.630 ήταν Έλληνες. Με την καταστροφή, η πόλη ερημώνεται και οι κάτοικοί της ιδρύουν πια στην Ελλάδα νέους οικισμούς, όπως η Νέα Κίος στην Αργολίδα. 

Η Χιονίστρα μας παραδίδεται στον 4ο –και εξαντλημένο– τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών (1948). Συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή παραμυθιών της Ελπινίκης Σταμούλη Σαράντη, μίας από τις πιο πλούσιες συλλογές Μικρασιατικών παραμυθιών. (Τα ηχογραφημένο παραμύθι Χρυσομέλικα και Χρυσοτσάκατα Κοριτσάκια, το οποίο θα βρείτε στο podcast μας, προέρχεται από την ίδια συλλογή). 

Η «Κόρη του Πλατάνου» προέρχεται από τη συλλογή παραμυθιών Χ.Ν. Παπαδόπουλου - Κ.Ν. Δεμερτζή, η οποία περιλαμβάνεται στον Δ' τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών (1948). Στη συλλογή το παραμύθι φέρει την ένδειξη ΙΔ' και ο τίτλος ανήκει στον σημερινό αφηγητή Κ. Γάκη. Το συγκεκριμένο παραμύθι αφηγήθηκε στους επιμελητές η Παρασκευή Βερώνη «[...] ετών 60, αγράμματη γυναίκα απ' τα Βουρλά, απ' όπου έφυγε στα 1922». 

Γεννημένη στη Νάξο, η "κόνα" Παρασκευή Βερώνη εγκαταστάθηκε σε νεαρή ηλικία στη Σμύρνη και η «Κόρη του Πλατάνου» ήταν ένα από τα παραμύθια που τής αφηγούνταν η μητέρα της. Ωστόσο, όπως δηλώνει η "κόνα" Βερώνη, το άκουγε συχνά και από άλλες γειτόνισσες των Βουρλών. 

Το παραμύθι, η ταυτότητα του οποίου εντοπίζεται κάπου μεταξύ Νάξου και Σμύρνης, συναντάται ακόμα και σήμερα στη Νάξο. Μέσω των προσφύγων από τη Σμύρνη, το παραμύθι διαδόθηκε και σε άλλες περιοχές, όπου παραλλαγές συνεχίζουν να ακούγονται. 

Αφήγηση: Κώστας Γάκης
Μουσική, Sound design: Κώστας Γάκης

Το παραμύθι "H Βασιλοπούλα βοσκοπούλα" (τσοπανάκι στο πρωτότυπο) προέρχεται από τη συλλογή παραμυθιών Παπαδοπούλου-Δεμερτζή, όπως αυτή παρουσιάζεται στον Δ' τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών. Τα περισσότερα παραμύθια της συλλογής αυτής δεν ταυτίζονται με κάποια συγκεκριμένη περιοχή της Μικράς Ασίας. Πιθανότατα παραλλαγές τους κυκλοφορούσαν σε όλα τα μήκη και πλάτη της μικρασιατικής ενδοχώρας. Παρόλα αυτά, τα παραμύθια έχουν "γονείς".

Το συγκεκριμένο παραμύθι αφηγήθηκε στους μελετητές η Κακουλή Κατσίφου, από τη συνοικία Τσιφλίκι του Αγίου Γεωργίου, στα νοτιοανατολικά της Σμύρνης. Όπως εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες της περιοχής, η Κακουλή Κατσίφου εγκατέλειψε τη Σμύρνη το '22. Η πολύτιμη αυτή μαρτυρία -ένα είδος προφορικής ιστορίας- μας συνδέει τόσο με τη Σμύρνη της εποχή που βασιλοπούλες γίνονταν βοσκοπούλες όσο, και κυρίως, με τη Σμύρνη πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή. 

Αφήγηση: Καλλιόπη Λιαδή
Μουσική: Ευφροσύνη Πάτρα

Το παραμύθι αυτό καταγράφηκε στο χωριό Κόλντερε, το οποίο βρίσκεται βορειοανατολικά της Σμύρνης, στη διοικητική επαρχία της Μαγνησίας, της σημερινής Μανίσας (Manisa) και περιλαμβάνεται στον 7ο τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών. Στην περιοχή εγκαταστάθηκαν ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα, ενώ στις αρχές του 20ού ο πληθυσμός ήταν στην πλειονότητά του ελληνικός. Παρά τη συγκριτικά «ελάσσονα» σημασία του χωριού Κόλντερε, αποδεικνύεται ξεκάθαρα μια πληθώρα κοιτίδων ελληνισμού στην περιοχή. Ασχέτως του γεωγραφικού μεγέθους, η Μικρά Ασία είχε διάσπαρτες εστίες ελληνισμού, η πλειονότητα των οποίων είχε τη δική της παράδοση. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί η τυπολογία του παραμυθιού, καθώς ακούγοντάς το, πολλοί θα διαπιστώσουν ότι έχουν ακούσει παραλλαγές του από άλλες περιοχές της Ελλάδας ή και της Μικράς Ασίας.

Στο πλαίσιο της δράσης "Παραμύθια της Μικράς Ασίας", ετοιμάσαμε και προσφέρουμε μια ψηφιακή έκδοση με τα παραμύθια από το Κόλντερε. Το υλικό είναι διαθέσιμο σε μορφή pdf και epub εδώ, και μπορείτε να το κατεβάσετε δωρεάν και να το διαβάσετε σε υπολογιστή, smartphone, tablet και ebook reader.

Αφήγηση: Σάσα Βούλγαρη
Μουσική, Sound design: Σάσα Βούλγαρη

Το παραμύθι αυτό προέρχεται από τη Συγή της Βιθυνίας. Αρχαία πόλη, η οποία συνδέεται με την Αργοναυτική εκστρατεία, η Συγή αριθμούσε το 1920 περίπου 2.000 κατοίκους. Από αυτούς το 90% ήταν ελληνορθόδοξοι. Χάρη στην ελαιουργία και την παραγωγή μεταξιού -όπως όλη η περιοχή της Προύσας- η Συγή άκμασε ιδιαίτερα στις αρχές του 20ού αιώνα. Με τη Μικρασιατική Καταστροφή η πόλη εγκαταλείφθηκε. Σήμερα είναι ένα χωριό με περίπου 600 κατοίκους και ονομάζεται Κούμ-γιακά (Kumyaka), αν και ο σύγχρονος επισκέπτης θα ακούσει συχνά τους ντόπιους να αναφέρονται σε αυτό με το ελληνικό του όνομα. Στη Συγή σώζεται η εκκλησία των Αρχαγγέλων, η οποία χρονολογείται στην εποχή του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου (905-959 μ.Χ.).

Αφήγηση: Κώστας Γάκης
Μουσική, Sound design: Κώστας Γάκης