" संध्याछाया भिवविती हृदया " ही एका काव्यातील ओळ आहे. उतारवयात हा प्रश्न म्हणा, चिंता म्हणा बहुतेक सर्वांनाच असते. पुढे कधीतरी घडणार्‍या या प्रसंगाची आठवण नको म्हणत दूर जाण्याचा केविलवाणा प्रयत्न आतल्या आत सुरू होत असतो. त्यातून भय, चिंता, निराशा येत असते. असे हे मानसिक अस्तित्व जणू प्रत्येकालाच प्रश्न विचारत असते " तू तयार आहेस का ? " ( आर यू रेडी ?). आता ही तयारी कोणती ? ज्याची पराकोटीच्या भक्तीने प्रत्यक्ष भगवंताशी यारी जुळलेली आहे त्याची तयारी आधीच झालेली असते. म्हणून भक्त या प्रश्नाने डळमळीत नाही होत. नाही ढेपाळत. उलट तो भक्तीच्या कैफात गातो. "काळ देहासी आला खाऊ आम्ही आनंदे नाचू गाऊ." संताचे हे वास्तव आहे. पण माझे काय ?आर यू रेडी ? हाच प्रश्न वीस एक वर्षापूर्वी माझ्या सद्गुरूंनी निरुपणातून मला विचारला ? त्यांनी त्यांच्या अनुभवाचे उत्तरही देवून ठेवले " यस, एव्हर रेडी " अन मी जागा झालो , अगदी प्राणपणाने अनेक वर्षे प्रत्येक रात्री,हर घडीला मी मला हेच विचारत आलो. या त्यांच्या उदगाराती , एक एक अक्षर मला ऊर्जा देते झाले. मी आहे हे खरे आहे पण "मी" नाही हे सत्य आहे या भानातून आत्यंतिक भक्तीचा उद्भव त्यांच्या कृपेने घडला. सद्गुरूंच्या मुखातील एक वचन, एक वाक्य तेच काय एक अक्षर देखील देहाच्या नश्वरतेचे भान देत अविनाशी ईश्वराशी एकरूप करून ठेवू शकते हेच या देवाचे , या भक्तीचे माहात्म्य. असेच काहीसे प्रकट झाले आहे " R U Ready ? " या एपिसोड मधून.

धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे- जिथे महाभारत यूद्ध घडले ते कुरुक्षेत्र . महाभारत महर्षि व्यासांकडुन प्रकट झाले. व्यास महर्षि केवळ कुरुक्षेत्र म्हणून थांबत नाहीत तर धर्मक्षेत्र असेही म्हणतात । का बरे ? युद्धाला भूमी लागते. ती आहे , कुरुक्षेत्र. पण खर्‍या अर्थाने धर्माची स्थापना होते कुठे ? कुरू क्षेत्रावर? वास्तविक धर्मक्षेत्र हे कुठे बाहेर नाही. ते तर प्रत्येकाच्या ठिकाणी असते. तिथेच तर धर्माची स्थापना होते. भगवंताने अवतार घेतला. जाहीर केले. "परित्राणाय साधुनाम विनाशाय च दुष्क्रुताम धर्मसंस्थानार्थाय संभवामि युगे युगे. " ही स्थापना केवळ अन केवळ भक्ताच्या अंत:करणातच होत असते. अशी स्थापना कुणाच्या ठिकाणी झाली म्हणताना काही हाताच्या बोटावर मोजावीत अशाच व्यक्ति महाभारतात सापडतात. युद्धासाठी हाताशी घेतले भगवंतांनी पांडवाना. पण त्यांचे ठिकाणी धर्म स्थापना झाली का , मला तरी संभ्रम आहे. पांडव सतप्रवृत्त,पराक्रमी होते पण भक्तीचा अग्रक्रम होता का त्यांचे ठिकाणी. केवळ राधा, विदुर, सुदामा, मैत्रेय हृषी, उद्धव, रुक्मिणी सोडले तर अशी कुणाच्या ठिकाणी ही धर्म स्थापना झाली. परमभक्त भीष्माचार्य, हे आत्मज्ञानी होते अन कृष्णाच्या ध्यानात ते यथार्थाने रंगले होते. एकूण अठरा अक्षौहिणी सैन्य लढले त्यात अकरा अक्षौहिणी सैन्य कौरवांचे ते सोडले तर उरते सात अक्षौहिणी पांडवाचे. ते सर्व भक्त झाले का ? तेव्हा धर्मास्थापना केवळ भक्ताच्या ठिकाणीच होत असते. या भक्तीच्या ध्यासाने या हृदयात या सत्य धर्माची स्थापना व्हावी या प्ररणेने हा एपिसोड अवतरला आहे.

भक्त म्हणजेच स्व च्या शोधात असलेला साधक जस जसा सावध अन जागृत होत असतो तस तसा तो अधिकाधिक एकांतिक होत रहातो. बहयांगाने जगात वावरतांना दिसतो तो पण त्याचे व्यवधान म्हणा , अवधान म्हणा त्याच्या आंतरिक अस्तित्वाला पहात असेते, काहीसे अलिप्तपणे. याला साक्षीभाव म्हणता येईल. या मुळे मनाच्या ठिकाणी येणारे अन जाणारे विचार , भावना, बहाव, कल्पना, आशा, इच्छा , आठवणी, या सार्‍यांचे न होता, अलिप्त रहाणे असेच काहीचे त्याचे असणे असते. पर्यायाने तो स्पष्टपणे केवळ वर्तमानातच असतो. त्यामुळे मानसिक भूतकाळ वा भविष्यकाळ त्याच्याठिकाणी नाही पैदा होत. वर्तमान हेच तर जीवन. मी एक व्यक्ति वा एक पर्सन (person) म्हणून असलेली ओळख कमी होत तो एक presense (व्यक्तिनिरपेक्ष ) अस्तित्व म्हणून असतो. अशा जाणिवेतून मनाचे जे खेळ दिसतात, त्याला संबोधून तो म्हणतो " हे दीलें नादाँ " ( हे मना, काय चालले आहे तुझे ?). असे हे भक्ताचे अस्तित्व कसे प्रकट होते ते या एपिसोडमधून पाहू आता.

मोको कहा ढुंडे रे बंदे- कुणीतरी विचारले “ बंदे, तेरा खुदा कहा है बता ?” जवाब आया “ कोई एक जगह हो तो बताऊ , खुदा यहाँ है “ असाच काहीसा प्रश्न श्रीसमर्थ रामदास स्वामीच्या शिष्याने विचारला स्वामींना “ वसे हृदयी देव तो कोण कैसा ? , पुसे आदरे साधकु प्रश्न ऐसा “ चला तर मंडळी घेऊया शोध या प्रश्नाचा आजच्या “ मोको कहाँ ढुंडे रे बंदे “ या एपिसोडमधून.

सुखालागी आरण्य सेवित जावे - समर्थ रामदासस्वामी मनाच्या श्र्लोकातून सांगत आहेत. आपण अरण्यात जातो , पहातो. पण या अरण्याचे सेवन करावे असे समर्थ स्वामी संगत आहेत जेव्हा आपण एकध्या पदार्थाचे किवा रसाचे सेवन करतो तेव्हा अगदी समग्र रसपूर्णतेने आस्वाद घेतो नाही का ? या प्रक्रियेत एवढे एकरस होतो की डोळेही काही वेळा आपसूक मिटले जातात. बोलणे, ऐकणे, पहाणे सर्व काही स्तब्ध होते. निसर्गाचे असेच सेवन व्हावे. निष्पाप,निरागस, भव्य, दिव्य, प्रगाढ शांतिरूप असलेला हा अवकाश पहाता पहाता नि:शब्द होत मौनात उतरावे अन विरून जावे. त्या घडीला देहबुद्धीचा मी रहात नाही असे म्हणण्यापेक्षा जे काही उरतं तोच भगवंत. असेच काहीसे स्वामी समर्थ सूचित करताना दिसतात.

येतो तो तो क्षण अमृताचा -  असा कोणता क्षण आहे का, जो अमृत घेऊन येतो ?  क्षण ,  हे  असं काही भांडं आहे ज्यातून अमृत  देता घेता येतं?   तेव्हा प्रचलीत असलेल्या किवा प्रचलित नसलेल्या कोणत्याही भाषेतून मूळ सत्य  प्रकट होऊ शकत नाही. मुळात "क्षण म्हणून काही नाही " असे म्हणण्यापेक्षा  "मी आहे"  या जाणिवेचा हुंकार म्हणजेच क्षण. तेव्हा क्षण अमृताचे नसतात. जसा सिनेमागृहातला  पडदा कॉमेडी, क्रिमिनल, सस्पेन्स, गूढ, थ्रिलर, रोमांटिकक नसतो , त्यावरचे चित्र, प्रतिबिंब तसे असते. पडदा कायमचा अस्तित्वात असतो अगदी शुभ्रतेने.  सिनेमगृह चालू असो बंद असो .  पडदा येत नाही जात नाही चित्राप्रमाणे.  याला मी मूळ अस्तित्वाची शुद्ध बुद्ध गुणवत्ता म्हणतो. ती जेव्हा साधली जाते तेव्हा येणारे जाणारे सारेच क्षणभंगुर ठरते. मूळ अस्तित्व अमृता प्रमाणे कायम स्वरूपी असते.  या जाणिवेने देहरूपात  असलेला भक्त म्हणतो " येतो तो तो क्षण अमृताचा ---- "   

छाप तिलक सब छीन ली रे , मोसे नैना मिलायके- हे उद्गार आहेत संत कवि अमीर खुसरो यांचे. ते म्हणतात, या सद्गुरुंनी कमालच केली. मी जो टिपिकल होतो, छापील होतो, मी जो माझ्या विचारांचा, समजूतींचा, संस्कारांचा , स्मृतीचा, भावनेचा, कल्पनेचा होतो आणि तोच हा "मी " या मठ्ठ मान्यतेचा होऊन राहिलो होतो ते सारे हरण केले सद्गुरूंनी. जेव्हा त्यांच्या नजरेला नजर मिळाली तेव्हा ही किमया घडली. त्यांच्या वृत्तीचा होऊन राहिलो मी. संत अमीर खुसरो आपले गुरु निजामुद्दीन औलिया याची अपार करणी सांगत आहेत आनंदाने. तेव्हा नेमकेपणाने यात काय अभिप्रेत आहे ते ऐकू या " मोसे नैना मिलायके " या एपिसोड मधून

उन्हाळा, पावसाळा हिवाळा, ऋतू येतात. कधी पुढे मागे, कधी कमी जास्त होतात आणि निघून जातात पुन्हा येण्यासाठी. असा या प्रकृतीचा खेळ रंगत असतो. पण मी काही या निसर्गापासून वेगळा नाही. किंबहुना मी देखील या प्रकृतीतूनच जन्मलो आणि त्यातच विलीन होणार. असे असताना मला नेहमी प्रश्न पडतो की, या निसर्गाचे जसे ऋतू असतात तसा माझा ऋतू कोणता ? माझी वृत्ती कोणती? असे माझेच मला विचारताना जाणवले की, जसे निसर्गाचे ऋतू उन्हाळा, पावसाळा , हिवाळा तसा माझाही ऋतू आहे " जिव्हाळा". निसर्गाचे ऋतू जातात पुन्हा येण्यासाठी पण माझा जिव्हाळा मात्र कायमचा माझ्यात बरसत राहावा असेच वाटते. समस्त अस्तित्वापासून मी काही वेगळा नाही. किंबहुना हे समग्र अस्तित्व एकत्वाने, अखंडतेने माझ्यासह प्रकट आहे हीच तर खरी वास्तवता आहे. या जाणिवेतूनच जिव्हाळा जन्मतो ना? माझी आई म्हणताच उर भरून येतो, नाही का ? असेच या निसर्गाच्या, प्रकृतीच्या बाबतीत काहीसे होत असटे मला. तेव्हा हाच जिव्हाळा बरसतो आहे या एपिसोड मधून, तर वाट कसली पहाता ? आपणही चिंब होऊ यात.

जिणे मस्त मधुर - मस्त अन मधुर जगणे केवळ भक्ताचेच असते. कारण सदासर्वदा तो मधुराभक्तीतच असतो. ही त्याची रीयालिटि असते. वास्तवता असते. यामुळेच तो सदा मत्त असतो. या कैफातच असतो. माणूस खरे तर या अलौकिक धुंदीचीच अपेक्षा करतो. सर्वसामान्य मानसिकतेतून ही जेव्हा उपलब्ध होत नाही तेव्हा दुख: विसरण्यासाठी किवा तथाकथित सुखासाठी तो मादक पदार्थांचा आश्रय घेतो. खरेतर या कृतीने तो अचेतन असल्याचेच सिद्ध करत असतो. वास्तविक मूल ऊर्जेशी त्याची फारकत झालेली असते. ओरिजिनल ऊर्जा म्हणा चेतना म्हणा, भगवंत परमेश्वर म्हणा, या जाणिवेचा होणे हेच तर मानवी जीवनाचे प्रयोजन आहे. किंबहुना ही ऊर्जा जी येत नाही जात नाही. सदा सर्वदा असीमतेने भरभरून आहे ती ऊर्जा म्हणजेच भक्ताचे वास्तव असते. म्हणूनच तो भक्त गातो " जिणे मस्त मधुर, जिणे मस्त मधुर ". तर चला ऐकू या हा एपिसोड.