खरे तर फुलांचे फुलणे हेच जगणे असते नाही का? किंबहुना फुलांच्या अस्तित्वाला "जगणे" म्हणणे देखील फार रुक्ष वाटते. किती सहज सुंदर असतात फुलं ! प्रगाढ शांतीत, सखोल मौनात असलेली ही फुलं, जणू क्षणा क्षणाला अभूतपूर्व सौदर्याचा उत्कट साक्षात्कार करून देतात नाही का ? म्हणूनच फुलांचे जगणे, दिसा मासाने मोजणे हास्यास्पद वाटते मला. किती काळ जगलो म्हणण्यात काहीच रस नाही. त्या पेक्षा किती उत्कटतेने किती सुंदरतेने , सहजतेने, निष्पाप, निरागस शांत स्वरूपाने रमलो हेच महत्वाचे नाही का ? फुलांच्या मौनातले हे बोल मला सातत्याने ऐकू येतात . तुम्हालाही हे बोल ऐकायचे आहे का ? तर मग पाहू या एपिसोड " फुलणे फुलांचे जगणे ".

भरवसा सर्वांवर नाही ठेवता येत. परंतु काहींच्या बाबतीत भरवसा असतो आपल्याला. माझे अनेक मित्र आहेत. प्रसंगानुरूप भेटत असतो आम्ही. त्यातले दोन तीन मित्र असे आहेत ते त्याघडीला कसे पेश होतील हे सांगता येत नाही. पण त्यावेळचे त्यांचे आमच्या सोबत असणे हे निश्चितच सर्वांना सहज खुशीचे आनंदाचे होणार याचा भरवसा असतो आम्हा सर्वांना. मग तो प्रसंग सुखाचा असो वा दु:खाचा. माझा भरवसा हा या आनंदाच्या स्थिति वर आहे. केवळ भक्तीपोटीच आनंदाची स्थिति सहज आहे. या भगवंताचे माझ्यात असणे, मग प्रसंग बाहयांगाने comfortable असो नसो या भगवंताचे माझ्यातले अस्तित्व हे सुखकारक, खुशीचे, आनंदाचे असणार हा भरवसा असतो माझा माझ्यावर. पण या भगवंताची परी कोणती असेल याचा काहीच थांगपत्ता नसतो मला. सर्व खुशीचे आनंदाचे सहजतेचे असेल हा भरवसा केवळ भक्तीतूनच निर्माण होतो. पण प्रकट होण्याची परी कोणती असेल हे माहीत नसते. म्हणून म्हणतो मी "अंग चोरले तरी भिजविते सख्याची लाट". भिजण्याचा भरवसा, पण कसा भिजेन याचा भरवसा नाही हेच प्रकट होतेय या एपिसोडमधून.

यतो कृष्ण ततो सर्वम्- " यतो धर्मस्ततो जय: " असे एक संस्कृत वचन आहे. जिथे धर्म तिथे जय. मला जर धर्म म्हणजे काय हेच माहीत नाही तर मी यशस्वी कसा होणार? जय कसा मिळणार? म्हणून जिथे धर्म तिथे जय हे काही माझ्या पचनी पडत नाही. धर्म-अधर्माची व्याख्या कोण करणार ? या तात्विक चर्चेत मला रस नाही. त्यापेक्षा " यतो कृष्ण ततो धर्म असे म्हणणे मला जास्त भावते. कारण हे वचन भावभक्तीच्या उबेचे जाणवते. भक्ति हा भक्ताचा अनुभव आहे. भक्ति हाच खरा धर्म. जो भक्ताला परम सुखाचा , परमानंदाच्या अनुभवाचा करून ठेवतो. केंद्र कृष्ण आहे बाकी सर्व अस्तित्व त्याच्याच प्रेरणेने घटित होणारी क्रीडा आहे. जशी रासक्रीडा गोकुळात घडली. कृष्ण मधोमध केंद्रस्थानी आणि सारे गोप गोपी फेर धरून आनंदाने गात आहेत. नर्तन करीत आहेत. पण हे सर्व घडत असताना सार्‍यांचीच भावमधुर नजर नादमधूर कृष्णावर खिळलेली. जेथे कृष्ण तेथेच धर्म , तेथेच जय, तिथेच परमानंद. मी बात करतोय हृदयात खेळणार्‍या कृष्णाची. भक्त म्हणतो मला धर्म अधर्माची भाषा नाही समजत परंतु हृदयस्थ भगवंतासाठी केवळ भक्ति हाच माझा धर्म. असेच काहीसे प्रकट होत आहे या एपिसोडमध्ये.

रंगत रंगत येतो हरी हा - त्या दिवशी कोथिंबीर निवडता निवडता काही गुणगुणत होतो. अभंग होता "परब्रह्म निष्काम तो हा गौळीया घरी, वाक्या वाळे अंदु कृष्ण नवनीत चोरी". गुणगुणताना पुढची ओळ, मला काहीच पत्ता लागू न देता अवचितपणे आली ती अशी " म्हणती गौळणी हरीची पाऊले धरा, रंगत,रंगत येतो हरी हा राजमंदिरा ". मीच चकीत झालो. पत्नी देखील ऐकून बाहेर आली ,म्हणाली "अहो, चुकीचे काहीतरी काय बोलता?

हरीच असे हरीच दिसे एकला - भक्त जसजसा एकांतिक होत जातो भक्तीपोटी, तसतसा त्याच्या अंग प्रत्यंगातून केवळ देवाचे महात्म्य प्रकट होत रहाते. हे महात्म्य म्हणजे देवाचे वर्णन एवढेच नसते तर भक्ताच्या अंतरंगाचा हा अंनुभवगम्य अन अवर्णनीय अविष्कार असतो . म्हणूनच तो गातो " हरीच असे एकला हरीच दिसे एकला". हरीच असे एकला म्हणजे एकटा नाही. एकच अनेक झाले तर एकटा कसे म्हणावे हरीला ? समग्र म्हणून जे जे आहे त्यातून भक्ताला एकीएक हरीच दिसतो. म्हणूनच त्याला दूसरा, तिसरा असा कोणी नसतोच. अशी भक्ताची दृष्टी होत रहाते. तेव्हा हरीच असे , हरीच दिसे, हरीच हसे, हरीच आहे, हरीच पाहे, हरीच वाहे हाच भाव भक्ताचा होत रहातो, तो कसा प्रकट होत आहे हे पहा या एपिसोड मध्ये .

सदा सर्वदा योग तुझा घडावा, तुझे कारणी देह माझा पडावा - ही प्रार्थना आपण अनेक वेळा करत असतो. पण खरेच माझा योग जुळून येतो का या भगवंताशी ? हा प्रश्न मला सातत्याने जागा ठेवत असतो. हा योग केवळ भक्तीनेच जुळून येऊ शकतो. संस्कार केवळ सवयीचे होऊन चालत नाही. संस्काराने जीवन आकाराला यावे लागते. आचार विचार उच्चारातून देवाशी जुळून आलेला योग माझ्या जीवनाची रियालिटी होणे आवश्यक नाही का? या निजबत जे काही स्फुरण उद्भवले तेच प्रकट होत आहे " सदा सर्वदा योग - " या एपिसोडमधून.

अवघा रंग एकची झाला-पांडुरंगाच्या परम भक्त संत सोयराबाईंचा हा अभंग माझ्यात कुठेतरी सातत्याने स्पार्क निर्माण करतो. मी उत्तेजित होतो अन मी मलाच अबाधितपणे अनुभवत असतो. एकत्व अभंगच असते. त्याचे विभाजन नाही होत. आपल्याला विविध रंग दिसतात , काही आवडीचे काही नावडीचे होत असतात . त्या बाह्य रंगाचा, त्या विचाराचा, त्या वृत्तीचा , स्वभावाचा, मताचा मी होत रहातो आणि हाच मी हा "अहम" साकारत असतो. तोच अहंकाराचा "अ" जिकडे तिकडे मिरवत रहातो. खर्‍या आनंदाचा " अ " कधी गिरवला जातच नाही. लहानपणी शिकलो "अ" अननसाचा . पण घडले काय तर नसानासातून नुसता अहंकार भरत गेला , हे कळलेच नाही. आता जेव्हा माय माऊली संत सोयराबाई आनंदानुभवातून गातात " अवघा रंग एकचि झाला , रंगी रंगला श्रीरंग - " तेव्हा मी खडबडून जागा होतो. भक्तीपोटी वेडा होतो तेव्हा या मूळ रंगाची , निजरंगाची काहीशी चाहूल लागते, अन या जागेपणातून मीही गाऊ लागतो " अवघा रंग एकचि झाला --- रंगी रंगला श्रीरंग ..

तुका आकाशा एवढा-२ अणूहुनिया तोकडा तुका आकाशा एवढा याचा पूर्वार्ध प्रकट झाला आता पुढचा 'तुका आकाशा एवढा-2' प्रकट होत आहे. . संत तुकाराम महाराज पूर्णपणे जाणून आहेत की त्यांचा, देह एका अणुपेक्षा आकाराने मोठाच आहे आणि आकाशाहून छोटाच आहे. तरी देखील ते अणूहुनिया तोकडा अन आकाशा एवढा का म्हणतात ? स्वताची ओळख अशी का करून देतात ? कारण त्यांना स्व ची खरी ओळख पटलेली आहे, किंबहुना ते त्यांचे सहज जगणे आहे. beingness आहे. सूक्ष्माती सुक्ष्म अन व्यापकाहून व्यापक ही त्यांची सहज स्थिति आहे. तेव्हा ही ओळख "मी" ची नसून " स्व " ची आहे. अनादि, अनंत, असीमतेच्या जाणीवेतून त्यांचा परमानंद प्रकट होत आहे. या संदर्भात मला नेहमीच प्रेरित करणारी अष्टावक्र ऋषींची कथा सांगावीशी वाटते - तर चला ऐकू या ही अद्भुत कथा.

अखंडित गातो आता - दाटून आलेल्या आभाळाला धुवाधार बरसावं असं सारखं होत असतं. वास्तविक भरून पावल्याची ती अपरिहार्यता असते आभाळाची. भक्ताचेही काही वेगळे नाही. भक्तिपोटी तोही सर्वांगाने बरसतो. कंठाला ओलांडून शब्द ओठांवर येतातच. संगीताची  जाण असेल वा नसेल त्याला. पारंगत होण्यासाठी संगीताचे शास्त्रशुद्ध ज्ञान आवश्यक आहे पण तरंगीत होण्यासाठी , आपणच आपल्यात रमण्यासाठी हृदय पुरेसे होते हो. म्हणूनच  तो गातो, नाचतो अगदी मोकळा होऊन. तसेच काहीसे मोकळे होणे घडत  आहे या एपिसोड मधून- अखंडित गातो आता एकीएक परमानंद -  

अणूहुनिया तोकडा, तुका आकाशा एवढा-१ - संत तुकाराम महाराजांचे, उत्कट आनंदापोटी उद्भवलेले हे शब्द आहेत. हा काही कल्पनेचा विलास नाही. त्यांच्या आंतरिक उत्कट अनुभवाचा अहोभाव आहे. त्यांच्या अस्तित्वाची वास्तवता आहे ही. त्यांची reality आहे. त्यांचे हे असे 'असणे' आहे. 'beingness' आहे. या जाणीवेतून मी उत्तेजित होत रहातो. ध्यासाने एकांतिक होत रहातो. वास्तविक तोकडा आणि आकाशा एवढा यातून विरोधाभास जाणवतो. शब्द परस्पर विरोधी वाटतात आपल्याला. पण तुकाराम महाराजांच्या अंतरंगात ते सहजतेने खेळत आहेत. नांदत आहेत. खरे- खोटे , सत्य- असत्य, चांगले -वाईट ही सारी एकाच अस्तिवाची अंगे आहेत. त्यांना विरोधात बसवते मानवी मन. जन्म आणि मृत्यू असे वास्तव आहे खरे तर. पण मी विरोधात बसवले त्यांना. Life वर्सेस Death हे आपण निर्माण केले. विभाजन, विरोध मूळ अस्तीत्वात नाही मानवी जीवनात आहे. या मुळेच असीमतेचा, अनंताचा, सुक्ष्मतेचा , व्यापकतेचा अनुभव आपल्याला नाही येत. तुकाराम महाराजांचे हे शब्द मला ही जाणीव करून देत आहेत. त्याचेच हे कथन आहे. चला तर ऐकुया -" अणूहुनिया तोकडा, तुका आकाशा एवढा-१ "