श्रीकृष्ण कहते हैं, "मैं सभी जीवों के प्रति समभाव रखता हूँ। मेरे लिए कोई भी द्वेष्य नहीं है और न ही प्रिय है। लेकिन जो प्रेम से मेरी भक्ति करते हैं, वे मुझमें हैं और मैं भी उनमें हूँ" (9.29)। हम देखते हैं कि कुछ लोग स्वास्थ्य, धन, शक्ति और प्रसिद्धि के मामले में भाग्यशाली होते हैं जबकि कुछ नहीं होते। इससे प्रभु के पक्षपात करने का आभास होता है। परमात्मा की कृपा व प्रेम बिना किसी शर्त के होती है। यद्यपि हमारे लिए प्रेम तब प्रवाहित होता है जब कुछ शर्तें पूरी होती हैं। इन मुद्दों के कारण उक्त श्लोक को समझना कठिन हो जाता है।

 इस श्लोक की जटिलताओं को समझने के लिए वर्षा सबसे अच्छा उदाहरण है। बारिश के समय यदि हम कटोरा रखते हैं तो उसमें पानी इकट्ठा हो जाता है। कटोरा जितना बड़ा होगा, पानी उतना ही अधिक इकट्ठा होगा। लेकिन अगर इसे उल्टा रखा जाए तो पानी एकत्र करना असंभव है। यदि हम वर्षा को परमात्मा के आशीर्वाद के रूप में लेते हैं, तो यह आशीर्वाद निष्पक्ष रूप से सभी के लिए एक समान उपलब्ध है। आशीर्वाद इकट्ठा करने के लिए कटोरे को सीधा रखना ही भक्ति है।

 परमात्मा की कृपा व प्रेम समभावपूर्ण है जिसे निम्नलिखित श्लोकों से समझ सकते हैं। श्रीकृष्ण कहते हैं, "जो भी मेरी शरण में आते हैं, उनका जन्म,

 चाहे कोई कितना ही पापी क्यों न हो, दृढ़ संकल्प एवं भक्ति के साथ वह ईश्वर तक पहुंच सकता है। इस संबंध में, श्रीकृष्ण कहते हैं, "सदैव मेरा चिन्तन करो, मेरे भक्त बनो, मेरी पूजा करो और मुझे प्रणाम करो। इस प्रकार अपने मन और शरीर को मुझे समर्पित करने से तुम निश्चित रूप से मुझको ही प्राप्त होगे" (9.34)। यह सर्वशक्तिमान की ओर से तत्काल परम स्वतंत्रता (मोक्ष) का आश्वासन है।

The spiritual path of self discovery (moksha) is not about acquiring something higher but it is about dropping the dust we gathered during our lifetimes and hatred is among such dust. Krishna earlier told us to drop hatred while performing our karmas and described nitya sanyasi (perpetual renunciant) as the one who drops both hatred and desires.

The root cause for desire is our divisive mind which keeps comparing what we don't have and what others have. Krishna advises to drop this comparison and says, "Better is swa-dharma (own nature or reality), though without merit, than well performed para-dharma (other's nature or reality); performing action ordained by one's nature one incurs no sin" (18.47). This is in continuation to what Krishna had earlier said in this context, that swa-dharma is superior to well accomplished para-dharma even when the former is devoid of merit. It's better to die in swa-dharma than to be fraught with fear in para-dharma (3.35). This is an assurance from Lord Krishna that performing action ordained by one's nature one incurs no sin.

This is nothing but dropping our desire to be someone else or to have something other than what we have. Certainly, this doesn't prevent us from learning from others as Krishna encourages us to be a good student through prostration, questioning and service (3.34). A rose can learn many things from a lotus regarding growth and survival but a rose can never become a lotus. 

Aligning with swa-dharma is about being in tune with 'existence' where our karmas are no longer ours but of 'existence', hence we incur no sin. It's like how a rose doesn't need to put extra effort to blossom as a rose as it happens naturally. It is living a life where the sense of worth doesn't come from being compared.

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ, ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਉਭਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਡੇਗਣ ਲਈ ਖੁਦ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੰੁਦਾ ਹੈ। (6.5) ਉਹ ਇਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਰਗ ਸੁਝਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ, ਉਸ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਆਪ ਹੀ ਉਸਦਾ ਮਿੱਤਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਆਪ ਹੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ’’

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ ਉਸ ਕੋਲ ਪਰਮਾਤਮਾ  ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੁੱਜ ਚੁੱਕਾ ਹੰੁਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ

ਅਰਜਨ ਨੇ ਕਈ-ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਅਧਿਆਪਕ, ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਉਸ ਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਣ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੋਣ ਦਾ ਡਰ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ, ਇੰਦਰੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਗਰਮੀ-ਸਰਦੀ, ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ (ਸ਼ੀਤੋਸ਼ਣਾ ਸੁੱਖ ਦੁੱਖ ਦਾ) ਦੇ ਧਰੁੱਵੀਤਾ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰਾ ਹੰੁਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹਿਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ (2.14)। ਇਨ੍ਹਾਂ ਥੋੜ ਚਿਰੇ ਫਲਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਣਾ ਹੀ ਆਤਮ ਨਿਯੰਤ੍ਰਣ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਤੇ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਧਰੁੱਵਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੰੁਦੇ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਜੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਲਝਣ ਦੇ ਬਜਾਇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਆਮ ਸਮਝ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਅਸੀਂ ਚਾਹੰੁਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ, ਪਰ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਸੰਜਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ, ਜਿਹੜਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਇੱਕ-ਮਿੱਕ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਦੇ ਰਾਹ ਉਤੇ ਅਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਜਾਚਣ ਲਈ ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਦੀ

“పరమేశ్వరుడు మానవుల యొక్క కర్తృత్వమును గాని, వారి కర్మలను గాని, కర్మఫల సంయోగమును గాని సృజింపడు. ఈ అన్నింటిలో ప్రకృతియే ప్రవర్తిల్లును. అనగా గుణములే గుణముల యందు ప్రవర్తిల్లుచుండును” అని శ్రీకృష్ణుడు చెబుతారు (5.14).

     పరమేశ్వరుడు సృజనకారుడు కాదు కానీ సృజనాత్మకత అనే

దైవం ఒక రసాయనక చర్యలో ఉత్ప్రేరకం వంటిది. ఉత్ప్రేరకం రసాయనిక చర్యను ప్రభావితం చేస్తుంది కానీ ఉత్ప్రేరకం

“సర్వ వ్యాపి అయిన భగవంతుడు ప్రాణుల పుణ్య పాపకర్మలలో దేనికీ భాగస్వామి కాడు. అజ్ఞానంచే జ్ఞానము కప్పబడి ఉండుటవలన ప్రాణులు మోహితులగుచుందురు (5.15). కానీ వారి (ప్రాణుల) అజ్ఞానము పరమాత్మ తత్వ జ్ఞాన ప్రాప్తి ద్వారా తొలగిపోవును. అప్పుడు ఆ జ్ఞానము సూర్యుని వలే పరమాత్మను దర్శింపచేయును” అని శ్రీకృష్ణుడు బోధిస్తారు (5.16).

దైవం ఒక సినిమా హాల్లో తెర వంటి వారు. తెరకు దానిపై ప్రదర్శింపబడిన బొమ్మలతో సంబంధం లేదు. కానీ

ఇటువంటి పరిస్థితుల కొరకు శ్రీకృష్ణుడు ఇంతకుముందు 'మోహకలిలం' అన్న పదం ఉపయోగించారు (2.52). మనము మోహం నుంచి బయట పడినప్పుడు కప్పబడి ఉన్న తెరలు తొలగి మన అవగాహన, వివేకము సూర్యుడిలా ప్రకాశిస్తాయి.

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਅਰਜਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਚਾ ਉੱਠੇ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣਾ ਦੋਸਤ ਹੈ ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ ’’ (6.5)। ਮਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਇਸ ਹਵਾਲਾ ਅਧੀਨ ਸਲੋਕ ਦੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੱਖ ਹਨ।

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸਲੋਕ ਹਰ ਇਕ ਮਨੁੱਖ ਉੱਤੇ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤਹਿ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਆਮ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਅਸਫਲਤਾ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਪਰਿਵਾਰ, ਦੋਸਤਾਂ, ਸਹਿਕਰਮੀਆਂ, ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ, ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਕਰਮ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬੁਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਇੱਛਾਪੂਰਨ ਕਰਮਫਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪਛਤਾਵੇ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਹੰੁਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦਾ ਦੂਜਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਈਰਖਾ ਤੇ ਕੜਵਾਹਟ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਛਤਾਵੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ

ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਪਣੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾਵਾਂ ਤੇ ਕਮੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਛਤਾਵਿਆਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਪੂਰਨਤਾਵਾਂ ਜਾਂ ਕਮੀਆਂ ਸਾਡੀ ਸਰੀਰਕ ਬਣਾਵਟ, ਮੰਦੇ ਅਤੀਤ, ਸਾਡੀ ਸਿਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਉਹ ਚੰਗੀਆਂ ਜਾਂ ਮਾੜੀਆਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸੀਂ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਤੀਜਾ ਇਹ, ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਹੰੁਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ

ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਲੋਕ ਸਾਨੂੰ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਇਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।

ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਪਰਿਣਾਮ ਇਹ ਹੰੁਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਈਰਖਾ ਤੇ ਨਿਰਣਾ ਤਿਆਗ ਦੇਣ ਕਾਰਣ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵੀ ਸਾਡੀ ਮਿੱਤਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

हमारे अंदर का द्वेष और घृणा हमारे दुःख का मुख्य कारण है। यह तब विकसित होता है जब लोग अपने शब्दों और कार्यों से हमें दुःख पहुंचाते हैं या जब दूसरे हमारी मदद या उपकार का आभार नहीं मानते। घृणा का मूल कारण हमारी यह धारणा है कि हमारे साथ दूसरे लोग भी कर्ता हैं जिससे अहंकार पैदा होता है। वास्तव में हमारे गुण सभी कार्यों के असली कर्ता हैं। अपने को कर्ता मान लेने से द्वेष और घृणा का कर्मबंधन पैदा होता है, क्योंकि हम जीवन भर के लिए 'दूसरों' से बंध जाते हैं। इस पर काबू पाने के लिए, श्रीकृष्ण ने हमें कर्म करते समय द्वेष या घृणा छोड़ने की सलाह दी थी (5.3)।

श्रीकृष्ण आगे कहते हैं, "तुम जो कुछ भी करते हो, जो कुछ भी खाते हो वह मुझे अर्पण करके करो" (9.27)। इंद्रियों और इंद्रिय वस्तुओं के परस्पर प्रक्रिया के दौरान उत्पन्न दुःख और सुख की ध्रुवताओं के बारे में हमें जागरूक होना चाहिए (2.14)। श्रीकृष्ण इन सुखों, दुःखों को सहन करने की सलाह देते हैं क्योंकि ये अनित्य हैं। यह सांख्य योग का दृष्टिकोण है। खाने का उदाहरण देते हुए श्रीकृष्ण सुख-दुःख की ध्रुवताओं को उनको समर्पित करने के लिए कहते हैं। यह भक्ति योग का दृष्टिकोण है। ये दोनों मार्ग ध्रुवों को पार करके द्वंद्वातीत बनने में मदद करते हैं।

श्रीकृष्ण कहते हैं कि हम जो कुछ भी करते हैं, उसे उन्हें समर्पित करते हुए करें। इसका अर्थ यह है कि कर्म करते समय हमें अपने कर्तापन के भाव को भगवान को समर्पित करना है। यानि परमात्मा को अपना अहंकार समर्पित कर देना है। श्रीकृष्ण आश्वासन देते हैं कि इसे आचरण में लाने से हम कर्मबंधन से मुक्त हो जाएंगे (9.28)। इस अवस्था में दुनिया का कोई भी चीज हमें प्रभावित नहीं कर सकता है क्योंकि हम परम स्वतंत्रता यानी मोक्ष प्राप्त करते हैं।

आध्यात्मिक यात्रा में हमारी प्रगति को मापना एक कठिन काम है क्योंकि न तो हमारा और न दूसरों का बाहरी व्यवहार इसका कोई सूचक है। बाहरी दुनिया की घटनाओं के कारण हमारे अंदर उत्पन्न होने वाली घृणा और शिकायतें ही कर्मबंधन हैं। इस कर्मबंधन की मात्रा आध्यात्मिक मार्ग में हमारी प्रगति को दर्शाता है।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸੰਨਿਆਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਸੇ ਨੂੰ ਤੂੰ ਯੋਗ ਸਮਝ, ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਪੁਰਸ਼ ਯੋਗੀ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦਾ’’ (6.2)। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਲੋਕ 4.19 ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਕਰਮ, ਕਾਮਨਾ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੰੁਦੇ ਹਨ (ਕਾਮਸੰਕਲਪ ਵਰਜਿਤਾ:)।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਉਸ ਆਤਮਾ ਲਈ, ਜਿਹੜੀ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਰੂੜ੍ਹ (ਪੱਕਾ) ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਕਰਮ ਹੀ ਇਕ ਸਾਧਨ ਹੈ, ਇਕ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਲਈ ਜਿਹੜਾ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰੂੜ੍ਹ ਹੈ, ਸ਼ਾਂਤ ਅਵਸਥਾ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਇਕ ਸਾਧਨ ਹੈ (6.3)। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਨਾ ਹੀ ਇੰਦਰਿਆਵੀ ਸੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੰੁਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਯੋਗ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਉਠਿੱਆ ਹੋਇਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ (ਕਰਮਫਲ) ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੰੁਦਾ ਹੈ’’ (6.4)।

ਸਾਡਾ ਮੰਨਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਰਮ ਮਨਬਾਂਛਿਤ ਕਰਮਫਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਕਰਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇੰਦਰਿਆਵੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ

ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸੁੰਦਰ ਵਸਤੂ, ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਸਿਫਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਅਨਾਸਕਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਜੋੜਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਾਗਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਹੋਰ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਉਕਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

It is generally believed that in the Bhagavad Gita, three paths are prescribed for attaining self realisation. These are Sankhya yoga which is a path of awareness for the intellect oriented, Bhakti yoga is a path of surrender for the heart oriented and Karma yoga is the path of action for the mind oriented.

Krishna says that only children, not the wise, speak of Sankhya and Karma yoga differently. He who is truly established in one obtains fruits of both (5.4). This is an indication that only children or beginners believe these three paths to be separate.

As we progress in the Bhagavad Gita, it becomes clearer that these three paths are not watertight. Instead, clarity appears that karma is the foundation for all these paths as each path involves some form of karma or another. For awareness, one could begin with reading, serving a master or meditating. In the case of bhakti, it could be ritualistic to begin

At the end of the Bhagavad Gita, Krishna concludes about Karma yoga and says that each karma is inherently marred by blemishes. This frees us from the guilt and hatred we carry about our karmas as our divisive mind keeps labelling them as good and bad. He encourages us to keep performing sahajam karma (natural deed) which is bestowed upon us by the present moment to the best of our abilities.

Whatever may be the path, it is about performing any karma realising that ideal karma is elusive; performing without

“కర్మయోగులు సంగమును వదిలివేసి కేవలము ఇంద్రియములు, మనస్సు, బుద్ధి, శరీరముల ద్వారా అంతఃకరణ శుద్ధికై కర్మలను ఆచరింతురు” అని శ్రీకృష్ణుడు చెబుతారు (5.11). వర్తమానంలో ఒకరు కర్మతో సంగాన్ని వదిలి పెట్టినా కూడా అతని గత కర్మబంధనాలను నిర్మూలించుకోవాలని దీనికి అర్థం. అందుకే అతడు కర్మలను చేస్తూ ఉంటాడు. 'అనాసక్తి' అవస్థకు చేరుకున్న తర్వాత లౌకిక జగతిలో తన పొందవలసినది ఏమీ ఉండదు కనుక అన్ని కర్మలూ అంతఃకరణ శుద్ధికి దారితీస్తాయి అని కూడా అర్థం చేసుకోవచ్చు.

"నిష్కామ కర్మయోగి (యుక్త) కర్మఫలములను త్యజించి భగవత్ ప్రాప్తి రూపమైన శాంతిని పొందును. కర్మఫలాసక్తుడైన వాడు (అయుక్త) ఫలేఛ్చతో కర్మలనాచారించి వాటికి బద్ధుడగును” అని శ్రీకృష్ణుడు చెబుతారు (5.12). భగవద్గీతకు మూల స్తంభం వంటి ఒక ఉపదేశం ఏమిటంటే మనకు కర్మ చేసే అధికారం ఉంది కానీ కర్మఫలాలపై అధికారం లేదు (2.47). కర్మఫలాలను వదిలివేయడం అంటే వచ్చే ఫలితము, పరిణామం ఏదైనా; అది అద్భుతమైనదైనా, భయానకమైనదైనా సమత్వ బుద్ధితో ఆమోదించేందుకు సిద్ధంగా ఉండటం. ఇంతకు ముందు 'అయుక్త' కు బుద్ధి, భావం రెండూ ఉండవని ఫలితంగా అతనికి ప్రశాంతత లేక ఆనందం రెండూ ఉండవని శ్రీకృష్ణుడు చెప్పారు (2.66).

“అంతఃకరణమును అదుపులో ఉంచుకొని, సాంఖ్య యోగమును ఆచరించు పురుషుడు కర్మలను ఆచరింపకయే, ఆచరింప జేయకయే, నవద్వారములుగల శరీరమునందు సమస్త

కర్మ చేస్తున్నప్పుడైనా లేక ఒక కర్మకు కారణం అవుతున్నప్పుడైనా

इच्छाओं को छोड़ने के संबंध में सामान्य भय यह है कि यदि हम विकसित होने और सुरक्षा करने की इच्छा छोड़ देंगे तो हमारी, हमारे परिवारों और हमारे संगठनों की देखभाल कौन करेगा। यह स्वाभाविक और तार्किक लगता है। इस भय को दूर करने के लिए, श्रीकृष्ण ने भक्तों को क्षेम और योग दोनों का आश्वासन दिया (योगः क्षेमं वहाम्यम्) (9.22)। योग ही परम लक्ष्य है और क्षेम का आश्वासन सर्वशक्तिमान परमात्मा की ओर से है।

 श्रीकृष्ण भक्त बनने के कुछ आसान तरीके बताते हुए कहते हैं, "भले ही कोई श्रद्धा के साथ किसी अन्य रूप को स्मरण करते हैं, वे भी केवल मुझको ही स्मरण करते हैं (9.23) क्योंकि सभी यज्ञों का भोक्ता और स्वामी मैं ही हूँ (9.24)। यह दर्शाता है कि हमें श्रद्धावान होना चाहिए।

दूसरा, श्रीकृष्ण कहते हैं, "जो कोई भक्त मेरे प्रति प्रेम से श्रद्धापूर्वक मुझे पत्र,

श्रीकृष्ण स्पष्ट करते हैं कि, "देवताओं को पूजने वाले देवताओं को प्राप्त होते हैं, पितरों को पूजने वाले पितरों को प्राप्त होते हैं, भूतों को पूजने वाले भूतों को प्राप्त होते हैं और मेरा पूजन करने वाले भक्त मुझको ही प्राप्त होते हैं" (9.25)। इच्छाओं की पूर्ति के लिए व्यक्ति विभिन्न देवी-देवताओं के अनुष्ठानों का सहारा लेता है, लेकिन जिसने इच्छाओं को ही त्याग दिया वह श्रीकृष्ण तक पहुंच जाता है और उसका कल्याण सुनिश्चित हो जाता है।

श्रद्धावान होना गीता का मूल उपदेश है। यह रिश्तों में प्रतिबद्धता और ईमानदारी; काम के प्रति समर्पण और जिम्मेदारी; परिणामों, चीजों और लोगों के प्रति समभाव; कठिन समय में साहस; भगवान के किसी भी रूप के प्रति भक्ति आदि है। पुस्तकें, गुरु या यहां तक कि ‘चैट जीपीटी’ गीता के बारे में ज्ञान या व्याख्या प्रदान कर सकते हैं जो कि 'जानना' मात्र है। श्रद्धा शुद्ध आंतरिक परिवर्तन है, जो कि 'होना' है और यह हर एक की अपनी यात्रा है।