การที่มาลอยประทีปที่นี่ในวันนี้นั้น กระทำไปด้วยความรู้สึกคิดนึกคิดสว่างไสว ในทางสติปัญญา ทั้งอย่างโลกและอย่างธรรม เราจะรักษาประเพณีอันนี้ไว้ จะรักษาศิลปะอันนี้ไว้ จะรักษาวัฒนธรรม อารยธรรมอันนี้ไว้ แม้ที่สุดจะเพียงเพื่อเป็นประโยชน์แก่การพักผ่อนหย่อนใจก็ยังจะต้องรักษาไว้ เพื่อเป็นเครื่องประคับประคองจิตใจให้หมุนไปแต่ในทางที่ดีที่งาม และเมื่อกล่าวตามภาษาธรรม เรากำลังบูชาพระรัตนตรัยด้วยวิธีการที่แปลกประหลาดออกไป เรากระทำการลอยประทีปเพื่อให้เกิดความรู้สึกในการที่จะแจกแสงสว่างแห่งดวงประทีป หรือแสงแห่งพระธรรม หรือยิ่งไปกว่านั้นก็จะลอยประทีปเพื่อเผากิเลส คือลอยกิเลส ลอยความโง่ของเราให้ออกไปจากเรา กระทั่งเป็นการลอยตัวกู ของกูให้สูญสิ้นไป กระทั่งเป็นการลอยข้ามทะเลขี้ผึ้งไปสู่มะพร้าวนาฬิเกร์ได้ด้วย

รูป รส เสียง กลิ่น รส สัมผัส เท่าที่จำเป็นแก่ชีวิต มันก็ทำไปได้ แต่ถ้ามันเกินแล้วเป็นเรื่องกามไปหมด ถ้าเท่าที่จะแก้ปัญหาให้รอดชีวิตอยู่ได้ นี้ก็เป็นเรื่องถูกต้อง

ขึ้นชื่อว่าธรรมแล้วมันก็เกี่ยวกับชีวิตไม่แง่ใดก็แง่หนึ่ง เพราะว่าความทุกข์มันเกี่ยวเนื่องกันอยู่กับชีวิต ที่มนุษย์เราเรียกบางอย่างว่าความสุข แต่ในทางธรรมะชั้นสูงสุดเขาเรียกว่าเป็นทุกข์ทั้งนั้น มันเป็นของไม่เที่ยง เปลี่ยนแปลง มีลักษณะแห่งความทุกข์ ต้องต่อสู้ หรือทนทรมาน เรามีความสุขแต่ไม่ใช่แบบสงบหรือว่าง เพราะเราต้องต่อสู้หรือต้องแบกความสุขนั่น ต้องกระวนกระวายเพราะความสุข ต้องรักต้องหึงต้องหวงต้องหวาดกลัวต้องระแวงเกี่ยวกับความสุข ดังนั้น ในชั้นลึกเขาก็ไม่เห็นว่ามีอะไรที่เป็นความสุข ที่เขาอวดว่าเขามีความสุข มันก็คือความทุกข์ที่ปลอมตัวมาหลอกให้หลงยึดถือหลงรัก

ธรรมะคือหน้าที่ที่สิ่งที่มีชีวิตต้องประพฤติกระทำเพื่อดับทุกข์ ดับอย่างไร ทำให้มันถูกกฎของธรรมชาติที่ว่า ถ้าจิตมันปรุงเป็นเรื่องกิเลสเป็นตัวกูของกูมันก็ร้อน ถ้าจิตมันว่างเงียบ เย็น หยุด อิสระไม่ปรุงเป็นตัวกูของกูมันก็เย็น

เมื่อมีธรรมะประชาธิปไตยต้องแปลว่า ประโยชน์ของประชาชนเป็นใหญ่ แต่เรามาแปลกันเสียว่า ประชาชนเป็นใหญ่ ซึ่งต่างกันมาก เราจะต้องแปลให้ถูกต้อง คือ แปลว่า ประโยชน์ของประชาชนเป็นใหญ่เราจะปฏิบัติได้

ธรรมะเป็นดวงวิญญาณของประชาธิปไตย ในกรณีที่ต้องเผด็จการก็เป็นธรรมะที่เป็นผู้เผด็จกาลไม่ใช่กิเลสของคนเป็นผู้เผด็จกาล ธรรมะเผด็จการไม่มีในตำราฝรั่ง มีแต่คนอันธพาลเป็นผู้เผด็จการ จึงจงเกลียดจงชังคำว่าเผด็จการ จงดูกฎธรรมชาติจะเห็นว่ามีความเฉียบขาดสูงสุด

เมื่อพูดว่าธรรมเป็นดวงวิญญาณ ก็หมายความว่า มีความถูกต้องตามธรรมะ คือ บริสุทธิ์ ยุติธรรม ตามแบบของพระเจ้า (กฎของธรรมชาติ) กฎของธรรมชาติสูงสุดเท่าไร เฉียบขาดเท่าไร ใครไปต่อต้านได้ ชีวิตสัตว์ ชีวิตคน ล้วนอยู่ภายใต้กฎธรรมชาติ ทำไมไปดึงเอาอำนาจจากพระเจ้า ไปให้คนซึ่งมีกิเลส เราจะมีพระเจ้าเป็นอำนาจ? หรือจะมีกิเลสของคนเป็นอำนาจ? มีธรรมะแล้วนายทุนขูดรีดก็เกิดขึ้นไม่ได้ มีแต่เศรษฐีใจบุญ ปัญหามีเพราะไม่มีใครช่วยใรให้รู้จักพระเจ้า มีแต่ช่วยกันให้รู้จักกิเลส จึงมีแต่กิเลสเต็มโลก

ความเกิด ความแก่ ความตายที่ไม่ได้ถูกยึดถือนั้น -ไม่เป็นทุกข์ ความเกิด ความแก่ ความตาย ที่ถูกยึดถือว่าเราหรือว่าของเรานั้นแหละจะเป็นทุกข์

ทีนี้เราไม่ได้เอาตัวความเกิด ความแก่ ความตายที่กำลังถูกยึดถือนั้นมาเป็นวัตถุสำหรับศึกษา เราไปเอาที่ได้ยินหรือในหนังสือหรืออะไรมา ทำอย่างนี้จนตายก็ไม่รู้อริยสัจจ์ เพราะว่าเรื่อง อริยสัจจ์ เขาพูดถึงความเกิด ความแก่ ความตายที่ถูกยึดถือว่าตัวเราว่าของเรา

เพราะฉะนั้นเราจะต้องมีปัญหาที่เกี่ยวกับความเกิด ความแก่ ความตายในตัวเราจริงๆ ในความรู้สึกของเราจริงๆ มาเป็นตัววัตถุสำหรับศึกษา ต่อเมื่อใดเรากำลังทุกข์ มีทุกข์หนักอยู่ด้วยความยึดถือในความเกิด หรือทุกข์หนักด้วยความยึดถือในความแก่ หรือทุกข์หนักด้วยความยึดถือเกี่ยวกับความตาย เอาความรู้สึกเป็นทุกข์นี้มาเป็นตัวศึกษา ทำอย่างนี้จะมี อริยสัจจ์ แล้วจะเป็นการศึกษาอริยสัจจ์ อย่างวิถีทางของวิทยาศาสตร์ ซึ่งเอาตัวจริงของจริงมาดูมาเห็น ถ้าไม่ทำอย่างนั้นมันก็เป็นปรัชญา คือ คำนวณเอาตามที่ได้ยิน ได้ฟังว่าความเกิดมันต้องเป็นทุกข์แน่ ความเจ็บมันต้องเป็นทุกข์แน่ ความตายมันต้องเป็นทุกข์แน่ ดังนั้น เราจะต้องรู้จักไอ้ ตัวทุกข์ คือ ความรู้สึกที่มันเกิดขึ้นในความรู้สึกเพราะถูกยึดถือว่าเป็นของเรานี้ รวมเรียกสั้นๆ ว่า เวทนา

สันติภาพ บางคนเห็นว่าเป็นเรื่องการเมือง แต่ยังมีสันติภาพที่ไม่เกี่ยวกับการเมืองก็มีอยู่ เกี่ยวกับธรรมะ เกี่ยวกับการปฏิบัติของบุคคล ถ้าเห็นเป็นเรื่องของการเมือง ก็จะไม่เห็นเป็นหน้าที่ของพุทธบริษัท ความจริงแล้วเรื่องสันติภาพ เป็นเรื่องที่เป็นความประสงค์ของพระพุทธเจ้า โดยทำให้พระธรรมของพระองค์เป็นประโยชน์เกื้อกูลกับทุกฝ่าย

สันติภาพ เป็นภาวะของความสงบ ปกติ ไม่มีปัญหา ความทุกข์ มันเนื่องกันทุกระดับ สันติภาพโดยสมบูรณ์ของโลก ต้องหมายความหมดทุกระดับ สันติภาพของมนุษย์หากมี ก็จะมีสันติภาพไปถึงสัตว์เดรัจฉาน พฤษชาติ ต้นไม้ต้นไร่ คือไม่ถูกเบียดเบียน และมีสันติภาพไปถึงวัตถุธาตุทั้งหลายทีประกอบกันเป็นโลก เป็นชั้น ๆ ไปทีเดียว หากไม่มีสันติภาพในระดับมนุษย์ ก็จะมีการเบียดเบียนสัตว์ ต้นไม้ ทรัพยากรต่าง ๆ ในแผ่นดิน มันเนื่องกันอย่างนี้ ถ้าสามารถทำให้เกิดสันติภาพในมู่มนุษย์ ได้ก็จะทำให้เกิดสันติภาพเป็นชั้น ๆ ลึกลงไป

สันติภาพตั้งต้นที่ตรงไหน มันตั้งต้นในหัวใจของมนุษย์ เมื่อจิตใจมีสันติภาพ ซึ่งเป็นเกี่ยวข้องกับธรรมะโดยตรง การพูดกันเรื่องสันติภาพ จึงเป็นการพูดถึงจิตใจของมนุษย์เป็นส่วนใหญ่ ดังนั้น พุทธบริษัทจึงเกี่ยวข้องกับสันติภาพ ต้องสนใจ ต้องสึกษา และทำหนาที่ของตนตามสมควร เพื่อให้โลกมีสันติภาพ

ประเพณีทำบุญตายายมีไว้เพื่อให้คนมีศีลธรรม ดำรงศีลธรรมของประชาชนไว้ คือ ถ้าเราทำบุญตายายถูกต้องตามความหมายทุกๆประการ มันจะได้อานิสงค์มาก เพื่อให้มีศีลธรรมฝังลึกอยู่ในจิตใจ

ชีวิตต้องเป็นทุกข์เพราะ "มันเป็นเช่นนั้นเอง" มันเป็นธรรมชาติเช่นนั้นเอง เช่นนั้นเองมีได้สองความหมาย ถ้าเช่นนั้นเองของพวกที่ถือปัจจัยภาย "นอกตัว" เช่น พระเจ้า ดวงดาว สิ่งศักดิ์สิทธิ์ ถ้าถือหลักอย่างนี้ยังไม่ใช่พุทธศาสนา เพราะศาสนามุ่งที่เหตุปัจจัย "ภายใน" คือ "กฎอิทัปปจยาตา" เพราะว่าทำผิดกฎอิทัปปจยจา ก็ต้องเป็นทุกข์

ความมีศีลธรรมไม่ทันกับ การศึกษา เทคโนโลยี เศรษฐกิจ ประชาธิปไตย จำนวนพลเมือง เมื่อไม่มีธรรมะกำกับ การกระทำต่าง ๆ ทำให้โลกมีปัญหา โลกจึงมีแต่การทุจริต ขูดรีด เอาเปรียบผู้อื่น คอร์รัปชัน