झाले मोकळे आकाश-  प्रकाशाच्या अस्तित्वाने अंधाराचे जाळे नाहीसे होते.  फिटे अंधाराचे जाळे , झाले मोकळे आकाश. वास्तविक अंधार , प्रकाश असा काही अनुभव सूर्याच्या ठिकाणी नाही.  दिवस, रात्र हा प्रकार सूर्याच्या खिजगणतीतही नाही. हा सारा पृथ्वीचा अनुभव. नाहे . हा सूर्य स्वयंप्रकाशी आहे म्हणूनच तेचस्वी, देदीप्यमान आहे. " तमसो मा ज्योतिर्गमय" असे आपले ऋषि-मुनि  सांगत आले अगदी तेच,   ही  आनंदात साजरी होणारी दीपावली मला  सांगत आली आहे.   दिवाळी म्हणजे दिव्यांचा पर्यायाने प्रकाशाचा उत्सव. जणू प्रकाशाचा हरएक किरण माझ्यासाठी निरोप घेऊन येतो अन सांगतो "  प्रकाशाने प्रकाशित होता होता स्वयंप्रकाशी हो"  यासाठीच गायत्री मंत्राचे उच्चारण होते ना?  या प्रकाशाच्या उत्सवाने माझ्या अंतरात  जे काही  उजळून आले ते आता आपण ऐकू   - झाले मोकळे आकाश - या एपिसोड मध्ये. 

शाम पिया मोरी रंग दे चुनरिया- संत मीराबाई यांचा हा अभंग आहे. ती प्रेम भक्तीच्या  उन्मादात श्रीकृष्णाकडे मागणे मागतेय. " शाम पिया मोरी रंग दे चुनरिया".   रंग हवाय तिला , पण कोणता रंग ? लाल, निळा, पिवळा, हिरवा की शाम रंग. हे सारे लौकिकाचे रंग झाले. या रंगांसाठी ती आतुर नाही.  ती अधीरतेंने  सांगते आहे   " अपनेही रंग मे रंग दे चुनरिया ". आता हा "अपना रंग"  कोणता? नाव रूप गुणांचा प्रत्यक्ष श्रीकृष्ण आहे समोर. तो रंग रूपाचा आहे तिच्यासाठी. म्हटले  तर शाम रंग आहे त्याचा.  पण त्याचीही मागणी ती करत नाही. कृष्णाच्या अंतरंगाच्या ध्यासाने वेडी झालेली मीराबाई जाणून आहे की या रंगाला लौकिक नाव नाही कारण तो अलौकिक आहे. म्हणूनच ती म्हणतेय " अपनेही रंग मे रंग दे चुनरिया".  हा काही मुलाम्याचा रंग नाही. मूळ स्वरूपाचा आहे. सगळेच भक्त या रंगात रंगून राहिले. या निमित्ताने आपणही काहीसे रंगू या. तर ऐकू या " शाम पिया मोरी रंग दे चुनरिया-" 

विश्वाचे आर्त माझे मनी प्रकाशले - ज्ञानेश्वर माऊली समग्र विश्वाचे दुख: यथार्थाने जाणते,  कारण आपल्या तीनही भावंडांसह त्यांनी  पराकोटीचे दुख: काय असते हे व्यक्तीगत जीवनात त्यांनी  वारेमाप अनुभवले आहे. अवहेलना ,  सामाजिक बहिष्कार या सार्‍यातून ते गेले.  " विश्व रागे झाले वन्ही,  संते सुखे व्हावे पाणी , योगी पावन मनाचा, साही अपराध जनांचा " इथपर्यंत ही चारही भावंडे पोचली.  व्यक्तीगत दुःखाच्याही  पलीकडे असलेल्या अभूतपूर्व शांति , समाधान अन आनंदाच्या स्थितीला पावली. म्हणुनच आता अवघ्या विश्वाचे दुख: पहाताना  आर्त होते माऊली. आंतरिक कारुण्याने प्रवाहीत होते माऊली. इतरांचे  दाहक दुख: जाणून,  पाणी पाणी होते माऊली.  तहानलेल्या समग्र विश्वाला  तृप्त करण्यासाठी जसे आभाळ दाटून यावे  जलभारीत ढगांनी,  अगदी तसेच या माऊलीचे झालेय.  पण वर्षाव करण्याआधी तहानल्या विश्वाला सांगावा धाडते माऊली.  माऊलीची आर्तता इथे प्रकाशित होते विजेच्या रूपाने आणि तहानल्या विश्वाला सांगते "  वर्षावाची घडी नजीक येतेय , तृप्तिची वेळ दूर नाही आता". एवढेच नाही तर माऊलीची हीच  आर्तता , तहानल्या विश्वाला कळीत करते, गडगडणार्‍या ढगांच्या आवाजाने.  "आता बरसात होणार". चला तर आता ऐकू या  " विश्वाचे आर्त माझे मनी प्रकाशले - भाग २ "  

विश्वाचे आर्त माझे मनी प्रकाशले -  संतश्रेष्ठ श्रीज्ञानेश्वर माऊलीचे हे शब्द आहेत.  माऊलीच्या अंत:करणातील  अंनुभवातून  उगवून आलेत  हे शब्द.   अनुभव कारुण्याचा त्यातून ते आर्त झालेत आणि पसायदानाची प्रार्थना करत आहेत आपल्या सद्गुरूनाथांकडे. समग्र विश्व सुखाने समाधानाने आनंदाने नांदो म्हणून वर मागत आहेत. माऊलीचे आर्त प्रकाशित झाले म्हणजे  काय ? या चिंतनातून  जे काही तरंग माझे ठिकाणी उद्भवले तेच प्रकट होत आहेत.  भक्ताच्या आर्ततेतून भगवंत करूणामय होतो. समग्र अस्तित्व जेव्हा आत्यंतिक तहानले होते तेव्हा वर्षाव होतो जलाचा. पाऊसभरल्या आर्त डोळ्यांनीच वाट पहावी  वर्षावाची, पावसाची. ही  आर्तता पुढील  दोन एपिसोड मधून प्रकट होत आहे. तर मग , चला तर !  ऐकू या  आता " विश्वाचे आर्त माझे मनी  प्रकाशले-१."

सूर नवा ध्यास नवा.. श्वास नवा - सध्या टीव्हीवर सूर नवा, ध्यास नवा ही सिरियल लागते. डोळ्यांच्या व्याधीमुळे  पहाणे अशक्य होते. तरी देखील कानावर संगीत येतच असते.पत्नी अधून मधून लावते ही मालिका. मी  बंद डोळ्यांनी  कधी ऐकत असताना मधूनच  अचानक काहीसा अलिप्त होत असतो. अलिप्त होत असलो तरी आतून सातत्याने तरंगीत होत असतो. सूर नवा ध्यास नवा ऐकताना असेच काहीसे अंतरंगात नाविन्याने उद्भवले.   बहुतांशी जे अंतरंगात   उद्भवते ते अंतरंगातच विलय पावते. शब्दांनी प्रकट होतेच असे नाही. पुन्हा आठवावे म्हटले तरी ते स्मृतीतही नसते. हीच तर खरी नावीन्याची गंमत आहे. तेव्हा,  हा जो काही नवा सूर आहे, नवा ध्यास आहे त्याच्या  मुळाशी नवा श्वासही आहेच ना !  म्हणूनच हे नावीन्य प्रकट होते ना? तेव्हा या नावीन्याचे, नवेपणाचे, ताजेपणाचे, टवटवीत असण्याचे , अगदी फ्रेश असण्याचे  गुपित काय आहे, याचे तरंग,  शब्दरूपाने  प्रकट होत आहेत. तर चला तर, ऐकुया आपण ! 

अहिल्या शिळा राघवे मुक्त केली, पदी लागता दिव्य होऊनी गेली || श्रीप्रभू राम यांच्या चरित्रातील हा प्रसंग जेव्हा माझ्या परमानंद स्वामींच्या अंत:करणातून प्रकट होतो तेव्हा एका विलक्षण अलौकिकतेचा स्पर्श मला होतो. पारंपरिक कथा काय सांगते या पेक्षा अपरंपार कारुण्य कसे उत्कटतेने अन विलक्षण हटकेपणाने प्रकट होते हे जाणून मी चकित होतो. हे तर माझ्या प्रेभुंचे करूणामय अंत:करण.  तेव्हा नेमकेपणाने ही कथा मला का आणि  किती रोमांचित करून राहिली ते आता ऐकूया.  

त्या अंगी खेळे ती लहर मी - सागर आणि त्यावर उद्भवणारी लाट समुद्रापासून वेगळी नाही. तत्वाने नाही अन स्वभावाने देखील. सागर एकीएक आहे पण लाटा  अनंत. सागर अविनाशी तर लाट अल्पजीवी. लाटेला उदयास्त असतो सागराला नाही. लाट  आणि सागर यामध्ये इवलासा देखील अवकाश नाही. सलोकता, समीपता, सरूपता,  सायुज्यता या सार्‍याच अंगांनी लाट अन सागर एकत्वाने आहेत.  लाट आहे तर सागर आहेच. पण लाट नसेल तर सागर नाही असे म्हणता येणार नाही. लाटे शिवाय जल असू शकते. लाटा सागरात उद्भवतात, काही क्षण खेळतात पुन्हा  सागरातच विलीन पावतात. या मूळ ईश्वरी सत्तेतच सर्वकाही उद्भवते, काही काळ नांदते आणि पुन्हा  या ईश्वरी सत्तेतच विलीन होते. ईश्वर स्वरूपी रमणार्‍या भक्ताचा अनुभवच प्रकट होत आहे सागराच्या अन त्या अंगी खेळणार्‍या लाटेच्या अस्तित्वाने. 

अथांग व्यापक सागर तू - भक्त त्याच्या दैवताचे, भगवंताचे, प्रभूञ्चे वर्णन स्वानुभवाने करतोय. जे काही  प्रत्यक्ष सहवासात आत्मियते पोटी घडत राहिले त्यानेच भक्त घडत राहिला. भक्ताकडून प्रकट होणारे हे वर्णन केवळ बाहयांगाचे नाही तर भक्ताच्या अंतरंगाचा हा हृदयंगम विलास आहे." अथांग व्यापक सागर तू  " ऊच्चारताना भगवंताचे हे अथांगपण नेमके काय आहे ? हे भगवंताचे व्यापकत्व नेमके काय आहे याचा काहीसा फील भक्ताकडून सहजतेने प्रकट होत आहे. आनंदाचा,  पर्यायाने स्वताच्या मूळ अस्तित्वाच्या शोधात निघालेला भक्त प्रकट कसा होत आहे हे आता ऐकूया त्याच्याच मुखातून.  

राधा गौळण बावरली -२

श्रीकृष्णाचे राधेला पहाणे केवळ राधाच यथार्थतेने जाणते. म्हणूनच ती म्हणते ना " कृष्ण मज ना वेगळे पाही , मी मग त्याची होऊनी राही. एकदा तर कृष्णाकडे अनिमिष नेत्रांनी डोळे भरून पहाणार्‍या राधेला तिची सखी चिडवते " नको डोळे भरून पाहुस, या सावळ्या हरीला , ठेव थोडीतरी जागा डोळ्यात काजळाला " या सखीच्या चिडवण्याला राधा एकदम  काहीसे हटके उत्तर देते. कारण हरीचीच राधा ना ती ! राधेचे खडे बोल ऐकून सखी अवाक होते. स्वत: सुंदर दिसावे म्हणून नट्टापट्टा करणारी ही राधा नाही. तर कृष्णाला मी कशी असायला हवी , कशी  दिसायला हवी या दृष्टीने जगणारी राधा हे भक्तीचे मूळ आहे तर कृष्ण हे तर त्या भक्तीचे सुमधुर फळ आहे....   

राधा गौळण बावरली -१

भक्ताचे बावरणे हे भगवंतासाठी असतं. राधा बावरली आत्यंतिक कृष्णप्रेमापोटी. संत एकनाथ महाराज बावरले सद्गुरू जनार्दन स्वामीच्या प्रगाढ प्रेमापोटी. किंबहुना त्यांचे हे बावरणे म्हणजे सद्गुरू जनार्दन स्वामींचा  कृपाप्रसाद आहे हे जाणवत आहे  एकनाथ महाराजांना.  " एका जनार्दनी पूर्ण कृपेने " हे  जे बावरणं झालं ते काही एका भेटीत नाही घडलं. भेट झाली असेल पहिली. पहिल्या भेटीत काय घडले ? तर आधी एकनाथ महाराजानी जनार्दन स्वामींना वरलं. पसंत केलं. वरल्याशिवाय बावरणं शक्यच नाही. वरल्यानंतर पुढच्या सर्व भेटीत एकनाथ महाराज  जनार्दन स्वामींना अनुरूप होत राहिले. अनुसरत राहिले. अशा या एकनाथ महाराजांचे प्रेमभक्तीच्या मधुर अस्तित्वातील हे बावरणे किती हृदयंगम आहे  ते आता पाहू या.