Tolosa ezagutzeko audiogida

Hementxe amaituko dugu ibilbidea, baina, aurretik, gomendio batzuk emango ditugu gure herriaz gozatzen jarraitzeko. Izan ere, Tolosak aukera asko eta asko eskaintzen ditu, hala nola lehen mailako merkataritza, ospe handiko gastronomia eta ingurune inbidiagarria. Kultura-eskaintza zabala eta azoka bereziak ahaztu gabe.

Ongi jatea gustuko duen ororentzat, erretegiak dira altxorrik handiena. Hemen asmatu zen parrila makurtuaren teknika, gaur egun mundu osoan erabiltzen dena. Eta zer esan txuletoiaz… jaki bikaina!

Eta gehiago: babarrunak, Ibarrako piparrak, pintxoak, teilak eta zigarrotxoak, gorrotxak… Leku askotan dasta daitezke. Pentsatze hutsarekin ahogozoa egiten da.

Naturaz gozatzeko, Uzturre mendeko tontorrera joatea proposatzen dizugu: Izaskun auzoa zeharkatuta edota antzinako erruki-etxetik eta bertako putzuetatik igarotzen den bideari jarraituz. Hango ikuspegiak ez du huts egiten. Halaber, oso urrutira joan gabe, lasaitasunaz gozatu daiteke edozein hiri-parketan: Zumardiaundia, Zabalarreta eta Elosegi.

Eta abentura nahi izanez gero, Bedaio auzotik abiatuta Aralar mendilerro handi eta zoragarrian barrena ibiltzea edo Urkizutik abiatuta Hernio mendiko gailurreria zeharkatzea proposatzen dizugu.

Bestela, kalez kale ibiltzen jarraitzeko aukera dago. Izan ere, beti aurkituko duzu gauza harrigarriren bat Tolosako kaleetan!

Eskerrik asko gu ezagutzera etortzeagatik. Eta ez ahaztu Gaztelako atea eta Atauts beti daudela irekita, itzul zaitezen. Laster arte!

Ondoko elizaren izena hartu duen San Frantzisko pasealeku jendetsuan gaude. Tenplua 1587tik 1674ra bitarte eraiki zen, Uroinaga iturriaren ondoan dagoen orube honen jabea izan zen Pedro Mendizorrotzen aginduz. Lur hori lagatzeaz gain, mila dukat eta eraikuntzarako beste hamar dukateko urteko errenta bat ordaindu zituen. Harresitik kanpo kokatu zen, baina garrantzi berezia hartu zuen Gaztelako Errege Bidearen ondoan zegoelako.

Elizak nabe bakarra du, kanoi-ganga bat eta erretaula errenazentista interesgarri bat, Ambrosio Bengoetxeak egina. Halaber, ia bi mendetan, teologia-eskola garrantzitsu bat ezarri zen bertan. Gerra-garaietan, beste eliza batzuk bezala, ospitale militar eta kuartel gisa erabili zen. Hori dela eta, galtzada-harrizko zoladura duen ondoko kaleari Soldadu kale deitzen zaio.

Inguruetan, 12.300 m²-ko azalera hartzen zuten lorategiak eta baratzeak zeuden. Eliza-desamortizazioarekin, partzela horietan pilotaleku bat eraiki zen 1860an, komentuko horma frontis gisa erabilita. Halaber, Probintziako Artxiboa eraiki zen 1904an. Biek zutik diraute gaur egun, eta lur horiek nolako zabaltasuna zuten imajina dezakegu.

Gipuzkoako Artxibo Orokorra elizatik hurbilen dagoena da. 1530. urteaz geroztik, Santa Maria elizako sakristiaren gainean egon zen, baina txiki geratu zenez gero, Aldundiak eraikin hori egiteko eskatu zion Manuel Etxabe foru-arkitektoari. Segurtasun arrazoiak direla eta, lorategiz inguratuta eraiki zen. Inguruko eraikinen batek su hartuz gero dokumentuak babesteko modua izan zen.

Artxiboak 7.100 metro linealeko biltegiratze-edukiera du, eta gordetzen dituen funtsen artean, foru-erakundeek XV. mendetik XX.era bitarte sortutako dokumentuak daude.

Ondoan, Beotibar pilotalekua dago. Bertan, pilota profesionaleko partiduak jokatzen dira, esku-pilotakoak edota zesta-puntakoak. 1890. urtean eraiki zen, frantziskotarren pilotalekua egon zen leku berean. 1935. urtera arte ez zuen egungo itxura hartu. Proiektua Gregorio Azpiazuk egin zuen, eta forma kubikoak eta gainazal zilindrikoak konbinatzen ditu. Arkitektura arrazionalista du, eta Gipuzkoako kultura-ondarearen sinboloa da.

Ba al zenekien Tolosa Gipuzkoako hiriburua izan zela? Gobernu aurrerakoien garaian izan zen, 1844tik 1854ra bitarte. Garai horretan erabaki zen Aldundiaren Jauregi neoklasikoa eraikitzea. Barrenatxoenea edo Portaletxe etxearen orubean eraikita dago. Antzina, harresia zegoen bertan.

Higiezina Foru Jauregia izateko asmoarekin eraiki zen, baina inoiz ez zen izan, obrak 1856an amaitu baitziren; hau da, Donostiak hiriburutza berreskuratu ondoren. Funtzio hori gabe, Eskolapioak finkatu ziren bertan, 1982. urtera arte. Harrezkero, Antonio Maria Labaien Kultur Etxea da, euskal antzerkiko lehen idazlea eta Bigarren Errepublikaren aldian Tolosako alkatea izan zenaren izena hartuta.

Eraikinaren kolore horia nabarmentzen da, eta badu mamia kontuak: Udalak, hasiera batean, ez zuen baimena eman kolore horrekin margotzeko, baina azterlan batek frogatu zuen antzina eraikin gehienek kolore hori zutela. Azkenean, onartu egin zen kolore hori, eta, diotenez, Alde Zaharreko etxeek harrezkero hasi ziren egungo kolore bereizgarriak izaten.

Itzul gaitezen Sanjoanetara. Izan ere, bertan egiten da udal-agintarien segizioak herriari eskaintzen dion dantza tradizionala. Lehenik eta behin, alkateak aurreskua dantzatzen du, eta, ondoren, talde politiko guztietako zinegotziez osatutako gobernu osoa hasten da dantzan.

Azkenik, erreparatu diezaiogun Triangulo plazaren erdian dagoen eskulturari. Atauts izeneko altzairuzko obra da, Jorge Oteiza eskultoreak 1994. urtean egina. “Ate” eta “huts” terminoak biltzen ditu, eta, artistaren hitzetan, “herrian eta herrialdean sartzeko eta haiek ezagutzeko atea da”. Merezi du ate horretatik sartzea eta gu ezagutzea, ezta?

Atzera begiratzen baduzu, pasealeku luze bat aurkituko duzu: San Frantzisko pasealekua. Hasieran dagoen elizatik jarraituko dugu gure ibilbidea.

Tolosako lehen zabalgunean gaude; hau da, Euskal Herria plazan. XIX. mendeko plaza neoklasiko bat da, bere zabaltasunagatik eta simetriagatik nabarmentzen dena. Alde bakoitzak 50 metro ditu.

Garai batean, ganadu-azoka egiten zen astelehenero plaza honetan. Gaur egun, larunbateko merkatuko postuak jartzen dituzte.

Eraiki zen lehen eraikina Justizia Jauregia izan zen. Eraikin horren arkitektura gainerakoenaren desberdina da. Erlojuaren gainean, jurisprudentziaren sinboloa den balantza dago oraindik. Horregatik, herritarrek Justizia plaza deitzen diote oraindik. Jauregia espetxea ere izan zen, bai XIX. mendean, bai Gerra Zibilaren garaian.

Bertan espetxeratu zuten Jose Mari Iparragirre poeta, euskal nazionalismoa goraipatzen zuten abestiak egiteagatik, haien artean Gernikako Arbola ospetsua. Uste denez, espetxean eman zuen aldian beste bertso ezagun bat konposatu zuen: amari eskainitako “Nere amak baleki”.

Garai batean eraiki honetan sartzeak itxialdia eta malenkonia bazekarren ere, gaur egun txotxongiloen mundu koloretsu, alai eta magikoaren lekua da. 2009. urtean eraikina birmoldatu zenetik, Tolosako Nazioarteko Txotxongiloen Zentroaren (TOPIC) egoitza da. Bertan, mundu osoko figurak dituen museo bat, zentro dokumental bat, egoitza bat, ikasgelak eta arte mota horri eskainitako antzoki bat daude. Merezi du bisita egitea.

Komeni da, halaber, plazako arkupea zeharkatzea eta sabaietako pinturak ikustea. Bertako lau artista ospetsuren obrak dira: Iñaki Epelde, Jose Luis Longaron, Koldo Jauregi eta Jose Mari Hernández. Gainera, giro bikaina sortzen da plazaren inguruan.

Giroaz ari garela: jaietan funtsezko uneak bizi izaten diren plazetako bat da. Une azpimarragarrienetako bat San Juan eguna da. Egun horretan, eskopetarien konpainia guztiak plaza honetan biltzen dira, elkarrekin salbak jotzeko. Lehentxeago, erraldoiek plazaren erdian egiten dute dantza, eta buruhandiek, berriz, Justizia Jauregiko balkoietan. Irudi ederra, zalantzarik gabe.

Hasi garen lekura itzuliko gara, hau da, Triangulo plazara.

Plaza Berria Tolosak bere historian bizi izan duen eraldaketaren adibide adierazgarria dela esan daiteke. Alde Zaharraren barruan eraikitako azken plaza izan zen, eta horregatik deitzen zaio Plaza Berria.

Hiribaratzeta izeneko eremua hartu zuen. Izan ere, Erdi Aroan harresi barruko baratze-eremua izan zen. XVII. mendearen amaieraz eta XVIII. mendearen hasieraz ari gara. Plaza bihurtu zenean, merkataritzarako gunea izan zen, eta ekitaldiak ere egin ziren bertan, hala nola pilota-partiduak, dantzak eta zezenketak.

Hain zuzen ere, iparraldera ematen duen eraikinari (goialdean erloju bat duenari) Toriles Etxea deitzen zitzaion, zezenak bertan gordetzen baitziren. Hala ere, hau ez da Toriles Etxearen jatorrizko eraikina. Izan ere, XIX. mendean plaza zabaltzeko obra batzuk egitean, metro batzuk atzerago berreraiki zuten.

Beste aldean, Abastos eraikina nabarmentzen da. Bigarren udaletxea izan zen hasieran, eta alondegia geroago. Azokako ia 50 postu biltzeko lekua izatera iritsi zen. Gaur egun, berriz, haurtzaindegi bat da.

Eta, jakina, kioskoa. Merezi du eskailerak igotzea eta gora begiratzea, Iñaki Epelde artista tolosarrak 2002an egin zituen muralez betetako sabai koloretsua ikusteko.

Gaur egun, hainbat kontzertu egiten dira bertan, hala nola Tolosandblues jaialdikoak, uztaila inguruan.

Kioskoko eskaileren parean dagoen pasabide txikian, Tolosan behin baino gehiagotan izan diren uholdeetan ura zer mailatara iritsi zen dago markatuta. Ura maila horietara iritsi zela pentsatze hutsak itolarri-sentsazioa eragiten du, ezta?

Tunela osatzen duen eraikinari Damen Etxea deitzen zaio, eta Tolosa harresiztatuan sartzeko ateetako bat zegoen lekua zen, Erretengibel kanalera ematen zuen atea, hain zuzen ere.

Tolosako jauregi nabarmenetako baten aurrean gaude: Atodo Jauregia. Errenazentista estilokoa da, XVII. mendekoa, eta Tolosako tertzioen kapitain eta Felipe II.aren Erromako enbaxadore Fermin Atodok eraiki zuen. Haren jatorrizko armarria ikus daiteke oraindik.

Jauregiak hainbat erregeri eta erregini eman zien ostatu, hala nola Felipe III.ari, Maria Luisa Borboikoari, Fernando VII.ari edo Karlos IV.ari. Hain zuzen ere, errege-postontzia izan zenari dagokion zulo bat dago fatxadan. Bertan uzten ziren erregearentzako gutunak, eta biltzera etortzen zirenek jauregian ematen zuten gaua. Urte askotan, kuartel gisa ere erabili zen, eta 1903an, berriz, Maria Sortzez Garbiaren ordenako mojek beren lehen ikastetxea instalatu zuten bertan.

Jauregiaren kokapena ere ez da kasualitatea; izan ere, Frantziaren eta Nafarroaren arteko bideak kale hau zeharkatzen zuen. Uste denez, kale Nagusia Tolosako lehen kalea izan zen. Zirkulazio horren testigantza moduan, jauregitik metro gutxitara dagoen kartel bat dago, ondoko plazako eraikinetako baten fatxadan. Honako hau dio: «Carruajes para Navarra, por la calle Mayor» («Nafarroarako zalgurdiak kale Nagusitik»).

Plaza Felipe Gorriti konpositore nafarrari eskainita dago. Gorriti hiribildura etorri zen bizitzera, eta ospe handiko obra ugariren egilea izan zen. Plaza honetatik abiatzen da goizeko zortziretan Inauterietako diana ospetsua. Musika-banda Alde Zaharreko kale guztietan barrena ibiltzen da abesti honen doinuan. Esaten denez, herria esnatzeko eta jaien egun handia iragartzeko egiten da. Egia esan, ordu horretarako kaleak jendez beteta egoten dira, pijamarekin, kamisoiarekin edo bainu-txabusinarekin jantzita bandaren atzetik saltoka joateko asmoz. Benetako gertakaria herritarrentzat!

Tolosako lehen eraikina jaso zen lekuan zaude seguruenik. Erabat berresten duen dokumentaziorik ez badago ere, Andia Dorrea X. menderako eraikita zegoela adierazten duten zantzuak daude.

Bertan jaio eta bizi izan zen Domenjon Gonzalez Andia, Batzar Nagusietako eskribaua eta funtsezko figura foru-erakundeak eratzeko oinarria izan zen Gipuzkoako Ermandadea finkatzeko eginkizunean. Hori dela eta, Gipuzkoako Errege goitizena jarri zioten. Halaber, zeregin garrantzitsua bete zuen Ingalaterrako koroarekin bakea sinatzeko. Itun horri esker, Gipuzkoaren eta Ingalaterraren arteko itsas trafikoa sendotu egin zen.

Dorrera itzuliko gara. Izan ere, 1503an Tolosa suntsitu zuen sutean, lau hormak baino ez ziren zutik geratu. Domenjonen seme Anton Gonzalez Andiak berreraikitzeko agindua eman zuen, eta Udalari eman zion gero. Harrezkero, hainbat erabilera eman zitzaizkiola uste da: alondegia izan zen 1524an, eta kontzejuaren egoitza eta Udaletxea 1546. urteaz geroztik. Espetxea izan zela ere aipatu dute zenbaitek.

Gaur egun, etxebizitza-bloke bat da, eta armarri baten aztarnak eta teilatu-hegalean zeuden bost gargoletako bi baino ez dira geratzen.

Domenjón González Andiaren irudia ez da desagertu, beste modu batean agertzen bada ere. Tolosako erraldoi eta buruhandien konpartsako figuretako bat da. Desfileko burua da, eta dantzetan bikotea osatzen du haren emazteari eskainitako erraldoiarekin: Catalina de Tapia.

Konpartsa hogeita hamar bat gaztez osatuta dago, eta sei erraldoi eta hamar buruhandi ditu, Iñaki Moyua artistak egindakoak. Jaiegun seinalatu guztietan agertzen dira, eta, beraz, zure bisita egun horietako batean egiten baduzu, ez geratu nola dantzatzen eta bira egiten duten ikusi gabe. Aire, aire!

Berdura plaza Tolosako beste leku ikoniko bat da. Azoka-eremua izan da Erdi Aroaz geroztik. Antzina, alondegi bat zegoen plaza honetan. Barazkiez gain, haragia eta arraina saltzen zen egunero. Gaur egun, lore- eta landare-azoka egiten da larunbatero.

Plaza 1840an hasi zen egungo itxura hartzen, alondegia eraitsi eta bi aldeetan dauden etxeak eraiki zirenean. Erreparatu arkuei: artisauen postuak identifikatzeko (eta, era horretan, udalak zerga kobratu ahal izateko) zenbakiak dituzte oraindik.

Beste bitxitasun bat: konturatu al zara bi eraikinak asimetrikoak direla? Udaletik hurbilen dagoen aldeak 13 arku ditu, eta besteak, berriz, bat gutxiago.

XIX. mendearen amaieran, azokarako barruti estali bat sortzeko beharra sortu zen. Hortaz, 1899an kristalezko estalkia gaineratu zitzaion. Egilea Jose Alejandro Mugica arkitektoa izan zen. Bere simetria eta argiagatik nabarmentzen da. Horregatik, herritarrek beste izen bat ere eman diote: kristalen plaza. Duela hamarkada batzuk arte, estalkiaren bi aldeetan autoak aparkatzen zituzten, eta autobus-geraleku bat ere egon zen. Bitxia, ezta?

Bada badira bitxikeria gehiago. Arkupeko leku batetik, Santa Maria elizako kanpandorrean dagoen erlojua ikusten da. Esaten dutenez, inguru honetan jolasean ibiltzen ziren haurrak leku horretara joaten ziren ordua ikustera, etxera berandu ez iristeko. Nola aldatzen diren gauzak!

Sekretu bat kontatuko dizut. Puntua urdinez markatuta dago arkupe azpiko zutabeetako batean. Beraz, badakizu nola aurkitu!

Azkenik, erdian dagoen bustoa aipatu nahi dugu. Ramos Azkarate poetaren bustoa da. Azkarate Inauterietako errepertorioko abestirik azpimarragarrienetako baten letraren egilea da.

Abesti horretaz gozatuz amaituko dugu kapitulu hau, Musika Bandak Inauterien pregoian eskaintzen duen kontzertuan. Txupinazoaren aurreko igandean egiten den kontzertu horretan, ehunka pertsona biltzen dira plaza honetan bertan.

Korreo kalearen erdialdean gaude; hau da, hiribilduko kalerik komertzial eta jendetsuenetako batean. Izan ere, Tolosako saltoki txikiak harro egoteko modukoak dira. Tolosa aire zabaleko merkataritza-gune bat da, eta mota orotako dendak daude, ehun urtetik gorakoak eta berriak, xehetasunik txikiena ere zaintzen dutenak.

Posta eta gutunek Tolosan egiten zuten ibilbidea zelako hartu zuen izen hori kaleak. Iturritza Jauregia kale honetako monumenturik azpimarragarrienetako bat da. XVI. mendekoa da, baina, aurretik, Erdi Aroko dorretxe bat egon zen orube honetan. Jauregia dorretxe horren zimenduen gainean eraiki zen.

Hurbil dagoen Lapaza Etxeak bezala, harlandu bikaina eta udal-teileriako adreiluak ditu. Fatxadako noblezia-armarriak Miguel Perez Mendiola eta Magdalena Unanuerenak dira. 1612an, klaratarren ordenari laga zioten jauregia. 1666an Santa Klara komentua eraiki zen arte, bertan finkatu ziren mojak.

Lapaza Etxea euskal arkitekturako obrarik garrantzitsuenetako bat da.

Jauregia artisau eta merkatarien familia garrantzitsu batena zen, eta haren konposizioak agerian uzten du familia horren erosteko ahalmen handia, bi lehen solairuak kareharrizko harlanduz eraikita baitaude. Goiko solairuak, berriz, udal-teileriako adreiluekin eginda daude. Zurezko egitura, burdina forjatuzko balkoien erremate bat eta landutako zurezko aleroi bat ditu.

Ondoan, Tolosako kalerik bitxienetako bat dago: Letxuga kalea.  Ez dakigu izenaren jatorria zein den, baina batzuek diote hiribilduko kalerik freskoenetako bat delako deitzen zaiola horrela. Esaten denez, kale honek baino ez zion eutsi San Joan egunean atariak lizarrez eta elorri zuriz apaintzeko tradizioari. Udaberri dantza-taldearen lanari esker, ohitura hori oso errotuta dago gaur egun.

Halaber, inauterietan balkoiak apaintzeko ohitura kale honetan hasi zela esaten da, baina hasieran ohazalak erabiltzen ziren.

Kalearen erdialdean, antzinako Garikano dendaren ondoan, ehun urtetik gora dituen Txaparro sagardotegia aurkituko dugu ezkutatuta. Alde Zahar osoan izan ziren 28etatik geratzen den bakarra da.

Jendearentzat itxita badago ere, ia itxura berarekin jarraitzen du. Bertan, koadrila osoak eta langileak biltzen ziren, hamaiketakoa sagardoarekin egiteko. Garai hartan ez zegoen txotxik, eta mahaikide bakoitzaren trago kopurua markatzen zen klarionarekin upelean bertan. Ohiturak aldatu egiten dira, eta orain tabernak dira, beren pintxo eta platerekin, jateko, edateko eta, batez ere, sozializatzeko lekuak. Badago non aukeratu.