Í VIKUNI taka vit saman um vikuna, sum fer.

Í vikukjakinum viðgera vit uppgerðina í Framsókn, sum nú missir minst ein flokslim orsakað av málinum um fosturtøku. Vit spyrja eisini, hví føroyingar og serliga føroyskir menn drekka so illa - og um tilmælini og nullhugsjónin frá Heilsustýrinum um rúsdrekka er realistisk og viðkomandi. Og so viðgera eisini, um føroysku fólkatingsumboðini skulu bjarga donskum ministarum. Tey, sum eru komin at kjakast og hugleiða, eru: Marnar Fríðheim Kristiansen, Turið Debes Hentze og Magni Højgaard.

Hon verður nýggjur stjóri í Almannaverkinum, ið er ein av hornasteinunum í føroyska vælferðarsamfelagnum og umsitur ein triðing av fíggjarlógini. Hvussu fer hon til hesa stóru uppgávu, og hvør er kvinnan handan komandi stjóran. Hjørdis Sólbjørg Mortensen er vikugestur hesa vikuna.

Og hesa vikuna leggur Fróði Løkságarð vikuna á skák.

Havnarkórið, saman við orkestri og solistum, framførir 'Ein deutsches Requiem' eftir Johannes Brahms. Leif Hansen hevur lagt til rættis og stjórnar framførsluni.

Søgnin sigur, at Eirikur Reyði fann Grønland, og at hann og aðrir norðbúgvar búsettu seg har um ár 1000. Fyrst og fremst í tveimum bústøðum, ið vóru rópt eystur- og vesturbygdin. Báðar búsetingarnar liggja í Vesturgrønlandi. Ilt er at siga, hvussu nógv tey vóru - metingar siga, alt úr 3000 upp í 10.000 norðbúgvar.

Men hvat hendi við teimum?

Tað hevur verið og er ein av størstu gátunum, sum ikki er loyst enn. Gjørdust tey so fáment til endans, at tey doyðu út, komu tey til ilnar við upprunafólkið, inuittarnar, í Grønlandi, ella vóru tey rænd av sjórænarum? Boðini eru nógv.

 

Hvalsoyar kirkja

Toftirnar eftir Hvalsoyar kirkju í Grønlandi

Tað seinasta, mann hoyrdi frá norðbúgvunum í Grønlandi, er um eina vígslu, sum var hildin í Hvalsoyar kirkju í Eysturbygdini. Í brævi sent til biskupsætið Garðar í Íslandi stendur, at tann 14. septembur í 1408 giftust Thorstein Ólavsson og Sigrid Bjørnsdóttir.

Eftir hetta var tøgn úr Grønlandi.

Og tá ið danski presturin Hans Egede kom til Grønlands í 1721 fyri at missionera fyri norðbúgvunum, sum man tá ikki hevði hoyrt frá í meira enn 300 ár, var ongin at finna. Ikki ein tann einasti.

Hvat hendi við teimum?

 

Granska vøtn í Grønlandi

Granskarar kanna legugrýtið í vøtnum í Grønlandi, har norðbúgvarnir hildu til (Mynd: Raymond Bradley)

Nýggj gransking, sum granskarin Raymond Bradley hevur staðið fyri, kann geva eina ábending um, at livi umstøðurnar broyttust, men ikki sum áður hildið, at veðrið gjørdist kaldari og harðbaldnari, men turrari. Var tað turkur, sum fekk tey at rýma?

Lurta eftir samrøðuni við Raymond Bradley, har greitt verður frá nýggju granskingini, og hvat møguliga hendi við grønlendsku norðbúgvunum.

Longri samrøða við lívfrøðingin og granskaran Johan Castenschiold og Janus Hansen, fuglafrøðing á Tjóðsavninum, um fuglateljing við dronu, er at hoyra HER

- Tað er heilt einfalt ov seint at gera nakað við tað. Havið um allan heimin fer at hækka tey næstu nógvu árini, tað sigur granskarin William Colgan, frá GEUS.

Nýggj gransking vísir, at lofthavið er hitnað so nógv, at ísur fer at bráðna um allan heimin. Bara tann parturin av innlandsísinum í Grønlandi, sum næstu árini fer at bráðna, verður orsøkin til, at sjógvurin fer at fløða 27 sentimetrar hægri um allan heimin. Og tað er bara innlandsísurin, tá eru heimsins bráðnandi jøklar og mæti Suðurpólurin ikki tikin við í líkningina.

Sjógvurin fløðir um allan heim - eisini við Føroyar. Her vendist ikki aftur.

 

Leinki til myndil, ið vísir hvussu havið fer at vaksa í framtíðini

 

- Um heimsins lond veruliga fara at halda París-sáttmálan, so kunnu vit minka um skaðan, men um vit halda fram sum vanligt, so fer sjógvurin at fløða um allan knøttin í nógv, nógv ár, sigur William Colgan.

Mátingar vísa, at sjógvurin kring Føroyar er hækkaður 10 sentimetrar seinastu árini, og teldueftirgerðir vísa, at í 2150 er havið kring Føroyar hækkað millum 58 og 103 sentimetrar.

- Halda vit Paríssáttmálan, so fløðir sjógvurin 58 sentimetrar, men halda vit fram við verandi vakstrarhúsútláti, so er havið hækkað 103 sentimetrar við Føroyar í 2150, sigur William Colgan.

Hann leggur afturat, at tað merkir ikki, at sjógvurin heldur uppat at fløða meira eftir 2150, tað fer at halda fram langt fram í tíðina.

Lurta eftir samrøðuni við granskaran William Colgan frá GEUS.

 

Høg flóð í Vágsbotni

Høg flóð í Vágsbotni. Henda sjónin verður meira vanlig í framtíðini. (Mynd:Tórshavnar Kommuna)

 

Høg flóð í Vágsbotni

Høg flóð í Vágsbotni. Henda sjónin verður meira vanlig í framtíðini. (Mynd:Tórshavnar Kommuna)

Hitamet varð sett í fleiri londum í Evropa í summar, og í Onglandi fór hitin fyri fyrstu ferð upp um 40 hitastig í juli. Tær stóru áirnar í Evropa vóru um at torna, skógareldar herjaðu í fleiri londum, og vatntrot var nógvastaðni.

 

Hitabylgja í Evropa

Allastaðni í Evropa royndu fólk at svala sær í ógvusliga hitanum í summar.

 

Hitabylgjur í Evropa eru komnar fyri fyrr, men seinastu árini eru hitabylgjur komnar títtari og títtari, og tað verður spátt, at hetta er nakað, evropearar skulu venja seg við í framtíðini.

 

Hitabylgja í Evropa

Fylgisveinamynd, ið vísir, hvussu Evropa tornaði upp í øllum hitanum í summar

Orsøkin til hitabylgjurnar eru jetstreymarnir, máttmiklir vindar, ið ferðast høgt uppi í lofthavinum. Vanliga hevur jetstreymurin ferðast samlaður í einum belti runt knøttin, men nú vísir tað seg, at jetstreymurin, um summarið, hevur lyndi til at fara í tvey, og tað hevur ávirkan á veðurlagið í Evropa um summarið. Spátt verður, at fólk í Evropa skulu venja seg við ógvusligar hitabylgjur um summarið.

 

hitabylgja_jetstreymar

Jetstreymurin fer í tvey og "fangar" hitan í Evropa í fleiri vikur um summarið. 

Lurta eftir Hanusi Kjølbro, har hann greiðir frá hitabylgjunum í Evropa í summar, og hvussu jetstreymurin er klovnaður í tvey.

Kristi Himmalsferðardag var skipað fyri ymiskum kristligum tiltøkum í Vágum við yvirskriftini Skriftin á vegginum.

Eitt av evnunum var, hvussu kirkjur og samkomur skulu fyrihalda seg kristliga og guðfrøðiliga til tann grøna boðskapin - at tala og prædika um menniskjaskaptu veðurlagsbroytingarnar og verju av skapanarverkinum.

Sjúrður Hammer, lívfrøðingur, og Poul Guttesen, guðfrøðingur, hildu hvør sín fyrilestur, um avbjóðingar og møguleikar í kristnari náttúrufatan.

 

Ljóð

Vil tú hoyra fyrilestrarnar, kanst tú trýsta HER

Kári Sólstein hevur tikið upp og sett saman.

Kristi Himmalsferðardag var skipað fyri ymiskum kristligum tiltøkum, við yvirskriftini Skriftin á vegginum, vesturi í Vágum.

Eitt av evnunum var, hvussu kirkjur og samkomur skulu kristligt og guðfrøðisligt fyrihalda seg til tann grøna boðskapin - at tala og prædika um menniskjaskaptu veðurlagsbroytingarnar og verju av skapanarverkinum.

Sjúrður Hammer, lívfrøðingur, og Poul Guttensen, guðfrøðingur, hildu hvør sín fyrilestur, um avbjóðingar og møguleikar í kristnari náttúrufatan.

Hevur tú áhugað at hoyra og síggja fyrilestrarnar, saman við powerpointframløgunum, ber til at síggja hetta HER

Kári Sólstein hevur tikið upp og sett saman.

Hevur tú ávísar broytingar í íleguni APOE4, so ert tú í størri vanda at fáa sjúkuna Alzheimers. Nýggj føroysk gransking vísir júst hetta, at ávísar ílegur økja um vandan fyri Alzheimers.

Tað skal tó sigast, at flestu tilburðir av Alzheimers sjúku tykjast ikki burturav at vera tengdir at ílegum, men í summum førum hava ílegur mest sannlíkt ein leiklut, og hetta kann eisini vera galdandi, hóast persónurin ikki hevur Alzheimers sjúku í familjuni. Tað er ein av niðurstøðunum í nýggjari føroyskari gransking, sum Malan Johansen, ph.d lesandi hevur gjørt saman við øðrum. Greiningin byggir á granskingarverkætlann gjørd á Deildini fyri arbeiðs og almanna heilsu undir leislu av Mariu Skalum Petersen og Demens Klinikkina á Landssjúkrahúsinum.

 

Hava kannað 141 fólk við Alzheimers

Tey hava kannað ílegurnar hjá 141 føroyskum persónum sum hava fingið staðfest Alzheimers sjúku og samanborið teirra ílegur við ílegurnar hjá 154 frískum persónum.

Lurta eftir samrøðuni við Maluna, har hon greiðir frá granskingini og úrslitunum.

Malan Johansen og Alzheimers

Malan Johansen hevur granskað, um broytingar í íleguni APOE4 kunnu økja um vandan fyri Alzheimers.

Jørgen Landt, sum var prestur í Føroyum frá 1791 til 98, skrivar í bókini "Forsøg til en beskrivelse over Færøerne" frá 1800, at hann hevði hoyrt vágafólk siga frá eini søgn, um eitt vatn, sum einaferð fanst uttanfyri Fjallavatn. Eitt vatn, sum á døgum hjá Jørgen Landt ikki fanst longur.

"Saaledes skal der paa den nordlide deel af Vaagøe fordum have været en temmelig stor søe, sum nu er forsvundet, og har efterladt en græsrig slette" skrivar Landt.

Sigmund í Dali, sum var landmátari og máldi øll vøtn í Føroyum, var sera áhugaður í, hvar hetta horvna vatnið kundi havt ligið. Hann heldur, at tað kann hava ligið, har sum grasfløtan millum Mýrarnar og Munnan eru í dag.

 

Fløtan við Reipsá uttanfyri Fjallavatn, har tað horvna vatnið (teknað við gulum) kanska lá. (Kelda: Frøði, onnur útgáva, 2022)

 

Talan hevur verið um eitt rímiliga stórt vatn - á stødd við Kirkjuvatn í Famjin, men nakað væl minnið enn sjálvt Fjallavatn.

Hví hvarv hetta vatnið?

 

Soleiðis kann ein loftmynd hava sæð út, um horvna vatnið var til í dag. (Mynd: Sigmund í Dali, Kelda: Frøði, onnur útgáva, 2022)

 

Lurta eftir Lis Mortensen, náttúrulandafrøðingi, sum greiðir frá horvna vatninum í Vágum í sendingini Góðan Morgun Føroyar.

Meiri stendur at lesa í vísindatíðarritinum Frøði.

Kelda: Frøði, onnur útgáva, 2022.