Günümüzde bilgiye ulaşmak sadece saniyeler sürüyor. Ancak bu kolaylık, beraberinde önemli bir sorumluluğu da getiriyor: Karşımıza çıkan her bilgiyi sorguluyor muyuz? İnternette denk geldiğimiz bir makaleyi hemen doğru kabul mü ediyoruz, yoksa ne kadar güvenilir olduğunu sorgulayıp başka kaynaklardan teyit etme gereği duyuyor muyuz?

Sosyal medya, bilginin yayılmasını kolaylaştırarak neredeyse herkesin içerik üreticisi olabildiği bir ortam sundu. Ancak bu özgürlük, beraberinde bilgi kirliliğini de getirdi. Doğruluğu sorgulanmamış içerikler, milyonlara ulaşabiliyor. Üstelik çoğu zaman bu içerikleri biz seçmiyoruz. Karşımıza ne çıkacağına bile, sosyal medya algoritmaları karar veriyor. Beğenilerimiz, yorumlarımız ve geçmiş etkileşimlerimiz doğrultusunda bize benzer içerikler sunuluyor. Bu da farkında olmadan yalnızca kendi görüşlerimize benzeyen fikirlerle çevrili bir “dijital yankı odasında” yaşamamıza yol açıyor. Sonuç olarak, sosyal medya sadece bilgiyi yaymakla kalmıyor; aynı zamanda bir nevi neye inanacağımızı da şekillendiriyor.

Bu noktada, eleştirel düşünme dijital çağın olmazsa olmazı haline geliyor. Her bilgiye aynı gözle bakmak yerine, eleştirel süzgeçten geçirmek hem bireysel hem de toplumsal farkındalığımızı artırıyor. Çünkü artık bilgiye sahip olmak kadar, o bilgiyi analiz edebilmek de önemli.

Peki bu süreci nasıl yönetmeli? Eleştirel düşünme becerilerimizi ve analitik kabiliyetimizi dijital dünyaya adapte etmek etkili çözümlerden bir tanesi.Yani:

Bilgi çağında yaşıyor olmamız, bizi her zaman bilinçli kılmaz. Ancak sosyal medyayı daha bilinçli kullanarak, karşılaştığımız içerikleri sorgulayarak ve farklı bakış açılarına açık kalarak hem kendi bilgi dünyamızı hem de çevremizi daha sağlıklı şekillendirebiliriz. Sosyal medya bize bir ses veriyor, ama bu sesi nasıl kullandığımız tamamen bize bağlı. Bilgi kirliliğinin arttığı bu ortamda, bireysel sorumluluğumuz; yalnızca paylaşmak değil, doğruyu aramak ve sorgulamak olmalı. Bugün gördüğün bir paylaşımı, “doğru mu?” diye düşündün mü? Yoksa algoritmanın sana sunduğu pencereden mi baktın? Belki de artık dijital dünyaya sadece bir tüketici gibi değil, bilinçli bir birey gibi yaklaşmanın zamanı gelmiştir.

Öncelikle bu yazı, ikinci sezonu izlemeye vakit bulamayanlar için bir hizmettir, bu sebeple “spoiler” içerir. (Not: Çok şey kaçırmadınız, IMDB’den 6 almış, bence gayet yerinde bir puanlama.)

Bu sezon Leyla’nın yaşadığı şey aşk değildi bence (Bencesi mi kaldı?), kendini aşık sanırken aslında karmaşık bir adamın havasına kapılmasıydı. Cem ile (kusma emojileri) aşk yaşadığını sandıktan sonra bir baktı ki, her hafta başka bir lüks restoranda sıkıcı yemeklerde, samimiyetsiz insanlarla oturuyor. (Defne’nin her yerden çıkması da yeterince sinir bozucuydu.) Eski arkadaş ortamını, evinin sıcaklığını, kendini bile özledi. Cem’le ilgili neredeyse hiçbir şey bilmediğini, hatta yanında mutlu bile hissetmediğini fark etti. Aşk ile tutkuyu karıştırdığını da, babasıyla yaptığı o görüntülü aramada bir kere daha dank etti kafasına.

İlk sezonda Leyla daha flörtöz, olayların içindeydi. Karmaşık ama eğlenceli ilişkiler, kiminle ne olacağı belli olmayan flörtler vardı. Şimdi? Şimdi Leyla sıcacık, canlı dekorasyonlu evinden çıkıp, kendisi gibi ruhsuz ve soğuk bir adama taşındı. O heyecanlı Leyla gitmiş, yerine “bu adamı çözebilir miyim” diye kasan biri gelmişti.

Cem’in onda bu kadar iz bırakmasının sebebi aşk falan değil. Adam Leyla üzerinde fark etmeden bir otorite kurmuştu. Ömer’i Dubai’ye gönderen işten tut, Şeyyaz’ın restoran işine kadar her şey onun organize ettiği şeylerdi. Üstüne bir de Leyla’nın çevresindeki insanların telefonuna casus yazılım yükleyip konum izliyormuş. Orada zaten Leyla’nın sabrı bitti. Cem, kendinden ödün vermeyen ama karşısındakinden hep taviz bekleyen, bence dümdüz samimiyetsiz bir adam. Leyla’da iz bırakmasının sebebi kafa karışıklığı ve sürekli onun etrafında dönmek zorundaymış gibi hissettirmesiydi.

Ama Leyla ayrılınca gerçekten gözünü açtı. İlk etapta biraz ayrılık acısı, birkaç ağlama krizi, panik ataklar falan yaşar ama arkasında dağ gibi dostları var. Uzun vadede ise? Resmen narsist bir adamla evliliğin eşiğinden döndü, yani kazanan açık ve net Leyla.

Bu sezonun en şaşırtıcı sahnesi, Leyla gittikten sonra Cem’in valizleri gönderip üstüne röportaj verirken son ana kadar herkesin (ben dahil) Leyla’ya milyonlar önünde aşkını ilan edeceğini sanıp sonra da “İlk aşkım…Her şeyim… Defne sana aşığım.” demesiydi. Şok oldum, sen cehennemin kaçıncı katından buraya düştün ya?

Beni bu sezon en çok vuran sahne, Cem’in babasının o hastanede olan sahnesiydi. Düşman başına bile verilmeyecek bir baba. İkinci olarak da Sarp sarhoş bir şekilde Leyla’ya aşkını ilan ederken eşi Beliz’in sessizce kayıtta olması… O an Beliz’e üzülmüştüm ama sonra intikam almak için Leyla’ya zarar vermeye çalışması fazla acımasız geldi. Aşık olan senin kocan sonuçta, kızın ne suçu var?

Yan karakter olarak üst komşu Ali eklendi. Onun hikâyesine çok girilmedi ama ben hissediyorum, üçüncü sezonda Leyla-Ali çizgisi bir yerlere gidecek. Leyla’nın arkadaş çevresi de bu sezon biraz gölgede kaldı. Cem’i sevmediler ama yine de Leyla’nın kararına saygı duydular. İlk sezonun o eğlenceli grup enerjisi bu sezon tam yoktu ama dostluk hâlâ sağlamdı.

En gerçekçi bulduğum şey, bir kadının böyle manipülatif bir adama karşı durabilmesi ve sonunda kendi yolunu çizebilmesiydi. En gerçek dışı şey? Avukatlık mesleği gerçekten 3 gün tatil yapmalı toplantılar, 2 gün club ve eğlence, 2 gün ofise uğramaktan mı ibaret?

Neyse Leyla ve arkadaşlarına mahkemede başarılar diliyoruz. Dünyadaki ilk erkek değildi, muhtemelen sonuncusu hiç değildir.

Tüketici Neyi Gerçek Sanıyor?

Influencer ve Güven İlişkisi

Samimiyet Algısını Zedeleyen Unsurlar

Gizli reklamlar: #işbirliği etiketi kullanılmadığında, takipçi kendini kandırılmış hisseder.

Yapay içerikler: Aşırı düzenlenmiş, filtreli paylaşımlar inandırıcılığı düşürür.

Tutarsız işbirlikleri: Aynı hafta içinde birçok farklı markayı tanıtmak güveni zedeler.

Satış odaklı imaj: Her içerikte promosyon sunan influencer’lar, zamanla takipçilerinden kopar.

Takipçi, sahicilikle sahnelenmişlik arasındaki farkı kolayca fark eder. Bu fark, bir içeriğin inandırıcılığını belirleyen temel unsurdur.

Tüketici Neyi “Gerçek” Buluyor?

Günlük hayattan kesitler: Plansız, doğal paylaşımlar samimiyet hissini artırır.

Devamlılık: Uzun süredir kullanılan bir ürün, reklamdan çok öneri gibi algılanır.

Dürüstlük: Ürünün hem artılarını hem de eksilerini paylaşmak inandırıcılığı artırır.

Deneyim odaklı anlatım: “İlk kez deniyorum” ya da “bir süredir kullanıyorum” gibi ifadeler güven yaratır.

Sade dil: Teknik terimlerden uzak, açık ve içten bir anlatım daha etkileyicidir.

Tüketici, kusursuz içerikten çok, insani hatalara ve dürüst fikirlere önem verir. Bu da markaların ve influencer’ların iletişim tarzlarını yeniden düşünmelerini gerektirir.

Markalar İçin Çıkarım: Samimiyet Satılabilir mi?

Mikro-influencer’larla çalışmak: Daha az ama daha sadık takipçiye sahip olan kişiler, hedef kitleyle daha güçlü bağ kurar.

Uzun vadeli iş birlikleri: Tek seferlik değil, süreklilik içeren kampanyalar daha inandırıcıdır.

Gerçek deneyime odaklanmak: Ürünü yalnızca göstermek değil, deneyimlemek önemlidir.

Şeffaf olmak: Reklam olduğunu açıkça belirtmek, güveni zedelemez; aksine güçlendirir.

Topluluk yaklaşımı: Takipçiyi yalnızca müşteri değil, sürecin bir parçası olarak görmek gerekir.

Bu stratejiler, sadece görünürde samimi olmak için değil, gerçekten sürdürülebilir bir güven ilişkisi kurmak için gereklidir.

Influencer marketing, temeli güvene dayalı bir modeldir. Ancak her içerikte gizli bir reklam sezen ve sorgulayan tüketici profili karşısında, samimiyet artık bir tercih değil, bir zorunluluktur. Ne söylendiği kadar, nasıl ve neden söylendiği de önemlidir. Samimiyet bir strateji değil, bir duruş haline geldiğinde gerçekten etkili olur.

“Bir bakayım internete…” cümlesiyle başlayan sağlık kararları nereye gidiyor?

Peki, sağlık okuryazarlığı tam olarak nedir?

Basitçe tanımlamak gerekirse, sağlık okuryazarlığı; bir bireyin sağlıkla ilgili bilgiye ulaşma, anlama, değerlendirme ve uygulama becerisidir.

Türkiye’de durum ne?

Türkiye’de yapılan çalışmalar, halkın genel sağlık okuryazarlığı düzeyinin düşük-orta aralığında olduğunu gösterdi.

2020 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından yapılan ulusal düzeydeki araştırmaya göre; bireylerin yalnızca %7,7’si “mükemmel”, %23,4’ü “yeterli” sağlık okuryazarlığı düzeyine sahipken, kalan büyük çoğunluk (%69) yetersiz veya sorunlu-sınırlı düzeyde kaldı*.

Sağlık okuryazarlığı neden bu kadar önemli?

Sağlık okuryazarlığı yüksek olan toplumlar, daha bilinçli kararlar alır ve daha sağlıklı yaşar.

 Peki ne yapmalı?

Bilgi güçtür, ama anlayabiliyorsan…

Kaynakça

T.C. Sağlık Bakanlığı. (2020). Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Düzeyi ve İlişkili Faktörleri Araştırması.

13 yaşındaki bir kız çocuğunun akranı tarafından öldürülme şüphesiyle başlayan hikâye gittikçe karmaşık hale gelir. Dizi tüm bölümleri boyunca kimin yaptığı sorusundan çok neden yaptığı sorusuna doğru bizi itiyor. Ancak izlediğimiz bölümlerde neden sorusunun cevabını bulamıyoruz. Dizinin ilk sahnesi polis görevlilerinin Jamie’yi olası şüpheli bulmasıyla yaptığı ev baskınıyla başlar. Jamie’nin annesinin ve babasının günün normal bir saatinde yapılan bu ev baskınını şok içerisinde izlediklerini görürüz. Polis görevlilerinin Jamie’nin odasına girip onu gözaltına almalarıyla devam eder. Sadece bir polisiye değil de 13 yaşındaki bir ergenin bastırılmış duygularını ve içsel çatışmalarını yansıtan psikolojik dizi olarak karşımıza çıkar. Bu yazıda, Adolescence dizisini ergen psikolojisi, ebeveyn tutumları, siber zorbalık ve sosyal medya üzerinden ele alacağız.

Neden Adolescence(Ergenlik) Dizisi Bu Kadar İz Bıraktı?

Çok sıradan bir ailenin sıradan bir yaşamını izliyoruz. Ancak burada farklı olan sıradan bir aile sıra dışı bir olay yaşıyor. Bu izleyicide şok etkisi oluşturacak bir etki yaratır. Dışarıdan sağlıklı erişkinler gibi görünen ailenin çocuğunun bu denli cinayet şüphesiyle gözaltına alınması… Dışarıdan bakıldığında Jamie’nin odasının çocukluk eşyalarıyla dolu olduğu görülür. Yıldızlı duvar kâğıdı, oyuncak ayı, minyatür oyuncaklar ve bir bilgisayar. Aslında bu Jamie’nin düşüncelerinin dışavurumudur. Çocukluğunda takılı kalmış ve bilgisayar ekranında bir dünya kurmaya çalışan bir çocuk. Dizide cinayet aletinin bıçak olduğunu biliyoruz. Dikkatli bakıldığında yatağının yanı başında duvarında bıçakla oluşturulmuş bir çizik görürüz. Bu Jamie’nin bastırılmış öfkesinin bir yansımasıdır.

Çözülemeyen İçsel Çatışmalar ve Ebeveyn Tutumu

Ergenlik, bireyin çocukluk ile yetişkinlik arasındaki geçiş dönemidir. Bir kimlik arayışına giren ergen, Erik Erikson’a göre ya rol çatışmasına girer ya da sağlıklı bir kimlik kazanır. Jamie karakteri, bu ikilemin canlı bir örneği.

Jamie’nin psikologla olan sahnesinde hem bir çocuk, hem de bir yetişkin gibi davrandığını görüyoruz. Bir yandan okulda kabul görmek, “erkek” gibi davranmak, bir gruba ait olmak istiyor. Öte yandan, reddedilme hissini saklamak zorunda kalıyor. “Kim olduğumu ben de bilmiyorum.” Dediği sahnede kendisini kanıtlama arzusu ile kaybolma arzusu arasında gidip geldiğini görüyoruz. Jamie’nin ailesinden söz ettiği noktada ihmalin bir örneğini sergiliyor. Babasının futbol maçında Jamie’nin top kaçırdığını gördükten sonra gözünü kaçırdığından söz eder. Bu sahnede Jamie’nin bakışı, ilgi ve alakanın bir noktada takdir görme arzusunun karşılanmadığının göstergesi. İhmalin ve çözemediği içsel çatışmaların anlayışsızlıkla karşılandığı noktada Jamie’nin öfkeli yanını izliyoruz. Psikologla olan sahnede anne babasından bahseden Jamie’nin psikoloğa sorduğu şu soruda aslında sevilme ihtiyacının bir dışavurumu: “Beni sevdin mi?”

Siber Zorbalık Ve Ergenlerde Sosyal Medya Kullanımı

Günümüzde genç erkeklere ne oluyor ve internet üzerinden nasıl radikalleşiyorlar ve bunda ebeveynlik, okul sistemi ve toplumun rolü nedir?

Ergenler kabul görme ve onaylanma arzusu içerisindedir. Bu arzunun normalden fazla hissedilmesi bazen mantığın altüst olmasına sebep olabilir. Dizide okul sahnesinde izlediğimiz gibi onların rol modelleri tik toktaki influencerlar. Jamie’nin sınıf arkadaşıyla yaşadığı gerginliğin altında da bu “sanal kabileleşme” kültürü yatıyor. Sosyal medyanın etkisiyle empatiden uzaklaşan Jamie bu kabileye ait olmak için bir “şey” yapıyor. Bir meydan okuma veya görülme çabası felakete sebep oluyor.

Görmek, Anlamak Ve Hayatlarına Tanık Olmak

Dizi boyunca görülmek isteyen bir ergenin bu ihtiyacının karşılanmamasının nelere mal olabileceğini izliyoruz. Bu bağlamda ne yapmalıyız? Çocuk işte deyip geçemeyiz onların dünyasını anlamak zorundayız. Onların okulda ve diğer ortamlarda yaşadıklarını ciddiye almak zorundayız. En önemlisi bu alanda sağlıklı erişkinler yetiştirirken bir pusula olabilmeliyiz. Dijital platformda yolunu kaybetmek gerçek dünyada da yolunu şaşırmak anlamına gelir. Sosyal medyada oluşturdukları kimlik, asıl benliğin bir parçasıysa bunları algılamak ve ilişkisini anlamak gençlere yardım etmenin önemli bir parçası. Kurallar ve yasaklardan ziyade anlayış, empati ve bir rehberlik gerekiyor.

Mevlana Celaleddin Rumi der ki: “İstediğin bir şey olursa bir hayır olmazsa bin hayır ara.” Hayatımızın bir planı vardır, izlediğimiz bir yönü vardır. Her anımız ve her tecrübemiz de bu yollardaki tümsekler, çukurlar, virajlar, kasislerdir. Bu yolculuk sırasında her daim bir pusulamız vardır, bazen takip ettiğimiz, bazense görmezden geldiğimiz. Bazen bir noktada durmak gerekir, karşımıza çıkan kırmızı ışık bizi durmaya zorlar. Bazen fazla hızlı ve umursamaz ilerleriz; bu sefer de sınır tabelaları önümüze beliriverir. Bazen hayatımızı fazla durağan ve yavaş yaşarız ; bu sefer arkadan korna çalanlar mı desem selektör yakanlar mı… Bazense dörtlüleri yakar, yola atılmak için doğru zamanı bekleriz. Peki ama gerçek hayatımızdaki ışıklar, levhalar, uyarılar nedir ?

Hayat; bize yol göstermesi için insanlar, fırsatlar sunar. Kimi zaman bizi arkadan itelesin ki kendimize gelelim diye tatlı tesadüfler yaratır. Ama bazen de, büyümemiz ve ders almamız için bu insanları, fırsatları yani kaybetmekten en çok korktuklarımızı elimizden alır. Sonra kendimizi boşlukta buluruz. Odaklanmakta güçlük yaşar, hayatın neyi öğretmek istediğini unuturuz. “Neden olmadı, ne değişti, ne yaptım?” gibi sorularla kafamızı meşgül ederiz. Geride bıraktıklarımızın gölgesi ve içimizde yankılanan rahatsızlıklarla yalnız kalırız. Oysaki hayat hayırlı olanı getirir bize, bize karşı “hayır” olanları da bizden alır. Peki alacağını niye çıkarır ki en baştan önümüze? Neye hayır dememiz gerektiğini, neyi hayırlı görmemiz gerektiğini anlayalım diye…

Hiç arabayla viraja ilk kez girişinizi hatırlıyor musunuz? Özellikle sarsıntısını… Peki ikinci girişinizdeki tedirginliği? Ya üçüncü, dördüncü, beşinci girişinizdeki dikkati? İşe her yeni alışkanlık, rutin, duygu veya ilişki de böyle başlar. İlkler hep unutulmazdır çünkü bize öğreten onlardır. İkincilerde ise daha küçük yenilgiler, aksaklıklar. Sonrakilerse aldığımız derslere göre şekillenir. Ancak mutlaka bir zaman gelecektir ki her şey yoluna girecek. Viraja yavaş, sakince girilecek; hafif gazla devam edilip sorunsuzca çıkılacaktır o virajdan. Belki bu süreç zaman alacaktır, belki çok yoracaktır; ama sonunda başarı sizi ödüllendirecektir.

Hayatın inişli çıkışlı yollarında tecrübe ettiğimiz her deneyimden yeni bir şey öğreniriz, onlarla olgunlaşırız. Tıpkı Mevlana’nın dediği gibi istediğimiz bir şey gerçekleşirse bu büyük bir hayra vesile olabilir ancak gerçekleşmezse de bin hayır aramak hayatın bizi doğru yöne yönlendirmesine izin vermektir. Karşımıza çıkan her engel aslında hayatın bize sunduğu birer derstir. Asıl önemli olan bu tecrübeleri yaşamakla kalmayıp öğrendiklerimizle daha bilinçli adımlar atabilmektir. Hayatın bizi yönlendirdiği patika belki çok engebelidir, ama ne olursa olsun sabır ve azimle yolculuğa devam etmeliyiz. Yol ne kadar puslu olursa olsun, yolun sonunda başarının ve doğrunun bizi kucaklayacağına inanarak yol almalıyız.

Kaygı, yaşamın doğal bir parçasıdır ve çocukluk döneminde de sıklıkla gözlemlenir. Özellikle okul öncesi dönemde çocuklar, gelişimsel özellikleri gereği çeşitli korkular ve kaygılar yaşayabilirler. Bu kaygılar kimi zaman gelişimsel süreçle uyumludur, kimi zaman ise çocuğun yaşam kalitesini olumsuz etkileyebilir. Bu yazıda okul öncesi dönemde kaygının ne olduğu, çocuklarda nasıl görüldüğü, ne zaman normal bir gelişimsel tepkiden sapmaya başladığı gibi sorulara odaklanılacaktır.

Kaygı ve korku sıklıkla karıştırılan iki kavramdır. Korku, belirli bir nesne ya da durum karşısında yaşanan, anlık bir tepkidir. Örneğin, yüksek sesten korkmak gibi. Kaygı ise daha çok geleceğe yönelik, belirsizlik içeren durumlarda ortaya çıkar. Bu ayrım önemli olmakla birlikte, bazı gelişim evrelerinde çocuklar belirli korkular geliştirebilir; örneğin 2 yaş civarında anneden ayrılma korkusu ya da 4 yaş civarında karanlıktan korkma gibi (Cüceloğlu, 2007). Bu tür korkular, gelişimin doğal parçaları olarak değerlendirilir. Ancak bu duygular yoğunlaştığında, süresi uzadığında ve çocuğun işlevselliğini etkilediğinde kaygı bozukluklarına dönüşebilir.

Okul öncesi çocuklarda kaygının farklı şekillerde ortaya çıktığı gözlemlenebilir. Bazı çocuklar ayrılık anksiyetesi yaşarken, bazıları sosyal ortamlarda yoğun çekingenlik gösterebilir. Beden diliyle kaygısını ifade eden çocuklar da olabilir; örneğin sık karın ağrısı ya da mide bulantısı şikayetleri (Gültekin Akduman, 2014). Aşağıdaki tablo, okul öncesi dönemde en sık gözlemlenen kaygı türlerini özetlemektedir:

Tablo: Okul Öncesi Dönemde Sık Gözlemlenen Kaygı Türleri

Bu belirtiler gözlemlendiğinde, çocuğun günlük yaşamı nasıl etkilediği dikkatle değerlendirilmelidir. Örneğin, sabahları okula gitmek istemeyen ve bu durumdan dolayı sık karın ağrısı yaşayan bir çocuk, ayrılık kaygısı yaşıyor olabilir. Bir başka çocuk, arkadaşlarıyla oyun kurmakta zorlanıyorsa, bu durum sosyal kaygıya işaret edebilir.

Kaygı belirtileri gösteren çocuklara yaklaşımda empati, sabır ve tutarlılık temel ilkeler olmalıdır. Çocuklar çoğu zaman duygularını kelimelere dökmekte zorlandıkları için davranışlarıyla sinyaller verirler. Bu sinyalleri anlayabilmek için iyi bir gözlem gereklidir (Seven, 2008). Çocuklara duygu ifadelerini tanımak ve sağlıklı yollarla baş etmek için fırsatlar sunmak, kaygının doğal akışında azalmasına yardımcı olabilir.

Sonuç olarak, okul öncesi dönemde kaygı hem doğal hem de dikkat edilmesi gereken bir duygudur. Her çocuk zaman zaman kaygı yaşayabilir; önemli olan bu duygunun çocuğun işlevselliğini ne ölçüde etkilediğidir. Aileler, öğretmenler ve uzmanlar, çocukların kaygılarını fark etmek, kabul etmek ve uygun şekilde desteklemekle yükümlüdür.

Öneriler:

Kaynakça (APA 7):

Hızla hayatımıza giren ve hayatımızın bir parçası olan yapay zeka, harika bir asistan. Bizim yerimize cevapları buluyor, düşünüyor ve hatta doktora tezi bile yazabiliyor! Tüm bu avantajların yanında peki bizi tembelleştiriyor mu?

Bilgisayarlarla ve teknolojiyle iç içe büyümüş bir nesil olarak hiç yadırgamadık ve yapay zekaya da kolaylıkla adapte olduk. Aradığımız her şeye, her cevaba birkaç tık ile ulaşabiliyor, planlayabiliyor ve de görsel oluşturabiliyoruz. Bunların hepsi hazır bir şekilde önümüze konuluyor. Basit görevleri bile yapay zekaya yaptırırken zihnimizi hiç yormuyoruz. Kazandığımız zamanda da ekrana bakıp hazır dopamin alıyoruz sosyal medya ve içeriklerden. Peki kullanmadıkça beynimiz paslanıyor olabilir mi?

İşleyen demir pas tutmaz. Zihnimizi de daha dinç tutmak için onu işlemeliyiz. Çağımızın hastalıklarından demans gibi rahatsızlıklara karşı daha dirençli hale gelebilmek için de beynimizi sağlıklı tutmalıyız. Elbette yapay zeka gibi bir teknolojiyi kullanmamak olmaz ama her şeyi ona yaptırmak da bizi geliştirmez. Bizden daha zeki bir asistanımız varken daha verimli, hızlı ve öğrenerek sonuç üretebiliriz. Olumlu özelliklerini kullanalım ama tembelleşmeden yapalım tüm bunları.

Örneğin, anlamadığımız bir konsepti adım adım açıklayarak öğrenmemize yardımcı olabilir. Öte yandan mesela bir projeyi ya da ödevi yaptırıp kopyala yapıştır yaparak sadece günü kurtarırız. Mesela bir kodlama projemiz olsun. Önce bunun hakkında düşünüp denemek, sonrasında destek amaçlı ya da daha temiz ve verimli bir çözümü var mı diye yapay zekayı kullanmak şüphesiz ki bize bakış açısı kazandıracak ve uzun vadede kalıcı olarak çok daha fazla şey öğretecektir. Çünkü öğrenme sürecinde aktif rol almak beynimizi harekete geçirir ve bilgiyi kalıcı hale getirir.

Ayrıca yaratıcı süreçlerde yapay zekadan ilham almak da mümkündür. Mesela bir metin ya da şiir yazarken ilk taslağı kendimiz oluşturup sonra geliştirmek için yapay zekadan yardım almak, yaratıcılığımızı köreltmek yerine onu zenginleştirebilir. Ancak tüm yaratıcı süreci ona bırakmak, zamanla bizim üretkenliğimizi ve özgünlüğümüzü törpüleyebilir. Yani yapay zekayı bir rehber, bir yol arkadaşı gibi görmek; tüm sorumluluğu ona devretmektense birlikte yürümek en akıllıca yaklaşım olacaktır.

Sonuç olarak, yapay zekanın sunduğu kolaylıklar ve hız tartışılmaz. Ancak bu teknolojiyi doğru ve bilinçli kullanmak, kendimizi geliştirmek ve zihnimizi aktif tutmak, hem bireysel gelişimimiz hem de sağlığımız için hayati önem taşıyor. Yapay zeka bizim için bir sihirli değnek değil, doğru kullanıldığında ise güçlü bir araç.

Yanlıştı, bu en başından beri yanlış olanı doğrulamaktı. Saygı öğretildi sevgi nedir bilmeden. Renkler ayrıştırdı insanları bir gruba, beyaz siyaha hükmetti, renk olmayı bilmeden. Beyaza bağlanan kırmızı kuşak kız çocuğunu süsledi, müzik o anların kölesi oldu. Sanat kirlendi ve beyaz yine hükmetti. Erkek annesi kırmızıyı bekledi, babası bekledi, halası amcası bekledi. Çocuk doğdu, çocuğun çocuğu oldu. Güneşi izleyen adam kükredi ve bir kez daha beyaza geçen kırmızı kadının yatağını süsledi.

Düşünmek için vakit çok. Geçmişi silersen aklından, geleceği nasıl hatırlayacaksın? Peki ya hiç geçmişin olmasaydı? Bir anda unutsaydın adını ve bir daha kabul etmeseydin seni anlatan numaraları. Kaybolsaydın ve seni sadece çıplak bedenin tanımlasaydı. Bildiğin tüm kurumlar yerle bir olsaydı, hapishaneler yıkılıp hastaneler boşalsaydı. Aynı sarkaca sürüklenmiş yapılar bir bir etkisini kaybedip düzene ilk vurgun mimari ile başlasaydı. Elbette yıkıntılar arasında toz griliğini etrafa bırakırdı. Alıştığı rengi bulutlarda gören insan ağlardı, kızardı ve belki de korkardı. Hâlbuki alışmıştı o renge, binalardaydı, ışıklarda, mezarlarda, yollarda ve hatta umutlarda.

O anı düşünmesi zor, ulaşması imkânsız. Geçmişi özler insan. Gelecek belirsiz, olumsuzluklara kader der, olumlu olana şans belki de başarı. Hangisine inanacağını şaşırmış, her bir ana farklı bahane üretir. İnsan üretir, emek verir. Tarlayı biçer eker, fabrikada çalışır, şirketini yönetir, temizler ve insan iflas eder. Ürettiklerini tüketir, tükettiklerini üretir ve bu döngü o yaşamı sevmeye başladığında son nefesiyle biter. Ardında kalanlar için hikâye devam eder ve onlar inandıkları ibadetleri, dogmatik yalanlarla birleştirirler. Dua eden kadın ağlar, namazında bir adam ruhunun cennet kapısından geçmesini ister ve korkar. Din korkuyu mu çağrıştırıyor?

Özgürce söyleyemediği her düşüncesinde yalan söyler insan. Günah! Öğretilmeyen sevgide kıskanır, bencilleşir ve elde etme arzusuyla can alır insan. Ama sen dua etmiyorsan ve inancın doğa üstü gerçekliği kapsamıyorsa, günah!

Hapishaneler yıkıldı, hastaneler boş kaldı toz bulutundaki insan afalladı. Peki ya sonra? Evine sığındı. Biz kendimizi evde güvende hissederiz. Kim evimizi belirliyor, kim eşyalarımızı belirliyor, evimiz dediğimiz yerde ısınabiliyor muyuz? Peki ya biz suyu her sabah görebilirken kaldırımdaki görebiliyor mu, elleri kanayan her akşam evine dönebiliyor mu? Ben evime sığınırken ancak o, arkasında bir ev göremezken nerede güvende olacak? Evler yok oluyor, altlarında kalan insan yardım çığlığı atıyor. Yağmur başlıyor. Kadın çığlıkları azalıyor, erkek çığlığı çoktan bitmiş sadece çocuklar üste çıkıyor, sadece onlar çığlık atmıyor. Hayvanlar koşuşturuyor onların etrafında. Evler yıkıldı, çocuklar şimdi güvende.

Ateş cehennemi anlatır. Yakar insanı her gün, yeniden alevler kaplar bedeni. Uzuvların acı çeker, sen hissettiğin için acı çekersin. Ruhun yaşar, acı çeker çünkü bedenin yanar. Ama onu cezalandırmak bu şekilde doğru mudur bilinmez, sorgulanmaz ya da düşünülmez. Ateş yakar, ellerde ateş vardır, dillerde. Güç ateşle çıkar. İktidar kavgası başlar. Kötü insan önce diliyle yakar karşısındakini sonra elleriyle. Cahil olan önce elleriyle karşısındakini yakar sonra diliyle kendini. Düşünen eline de diline de su dökmesini bilir. Susar kimi zaman, susmak verilen en iyi cevap olduğundan değil. Karşısında kelimeleri anlayanı görmez, müziği dinleyeni ve geceyi bileni. Gerçekliğe uyan. Kibar olmak zorunda değilsin dünya değişiyor. Düzen yıkılıyor, yavaş yavaş her denklemde daha fazla bilinmeyen ortaya çıkıyor. Bulunan her cevap bir süre sonra geçerliliğini kaybediyor ve sen aslında her gün bilmediğin bir dünyaya uyanıyorsun. Kimsenin anlayamadığı, bilimin çözemediği inancın saçmaladığı olaylarda birileri tarafından normalleştirilene sadece alıştırılıyorsun. Uyan. Bu senin seçimin değil. Nasıl ki doğmayı sen seçmedin hayatın da senin seçimin değil. Hepsi kurgulanmış ve önceden defalarca yaşanmış. Bu senin hayatın değil ve sen aslında tanıdığın, kendinden emin olan sen asla bilmediğin bir yolculuğun kölesi olmak dışında hiçbir şey değilsin. Bedenin içine hapsolan enerji seni sadece oluşturulan düzene uyum sağlamaya yöneltiyor. Hayat dediğin süre boyunca sadece bedeninin getirilerine uyum sağlamayı öğreniyorsun ve bu süreçte diğerleri senin bedenini şekillendiriyor. Asla kendin olarak hareket etmiyorsun, her düşüncende birileri var, her söz daha önce birileri tarafından söylenmiş. Senin duyman ya da okuman önemli değil o sözcükler tekrarlanmak için üretilmiş. Medenileşmiş insan. Hayvanı ağzında kanlı parçalayarak değil, makinelerde parçalayarak yemeyi öğrenmiş. Yalanı söylemekten ziyade artık onu kitlelere inandırmayı öğrenmiş. Düşün ki artık hapishaneler, hastaneler ve evler yok. Düzen çöküyor ve bu çöküş inşa edilen en somut örnek, binalardan başlıyor. Örülen ağlar ayakta kalabilir mi? Belki de şimdi susmak en iyisi.

Sen gerçek değilsin, varlığın yokluğuna sürükleniyor. Yani sen ölmek için doğuyorsun ve bu süreçte her gün başkaları bir şeyler istediği için yaşıyorsun. Ailen senden büyümeni, toplum senden aynılaşmanı, yarası olan onu dikmeni, ağlayan güldürmeni, korkan korumanı bekliyor. Sen bile kendinden çok şey bekliyorsun. Para kazanmayı, aile kurmayı, çocuk bakmayı, kürsülerde konuşmayı, bahçede koşmayı, saçını her gün taramayı, elini yıkamayı, uyumayı, rüya görüp hatırlamayı. Zamanı değerlendirebilmeyi bekliyorsun kendinden. Ama unutuyorsun sen ölmek için yaşıyorsun. Ölmeye geldiğin şu sahte sahnede iyi bir oyuncu olmayı asla başaramıyorsun. Ama bu senin suçun değil. Onlar sana kim olman gerektiğini ne yapman gerektiğini ve bunların dışına çıkarsan başına gelecekleri tekrar tekrar söylüyor.

Her tanıştığın yeni beden isminin anlamını sordu ve sen yorulmadan hepsine açıkladın. Hâlbuki onlar sordukça sen geçmişindeki hayaletleri hatırladın. Her aynı soru her aynı cevabı doğurdu ama hayaletlerinle yüzleşmen her seferinde farklıydı. Onlar bunu düşünmedi onlar bunu sadece senin için değil kimse için düşünmedi. Sen düşündün, onları kırmamak için ya da üzmemek için kelimeleri en nazik şekliyle kullandın. Onlar baltalı kelimeleri seçti, sen susmayı ve bilinmezliği oynamayı. Peki ya o hayaletlere ne olacak? Tek tek her biriyle her an başa çıkman gerekiyor. Tek başına geçmişindeki sayısız kişi ve unutmayı başaramadığın onca olay. Pişmanlıklarınla boğuşuyorsun belki şu an, belki hataların haykırıyor kalbinden. O sırada biri gelip sana adının anlamını soruyor. Adının anlamı, ne fark eder? Gök, deniz, yağmur olsa ya da olmasa. Karşındaki bunu ne kadar süre hatırlayacak ya da ne kadar süre önemseyecek? Unut adının anlamını. Adını unut ve bedeninin tüm çıplaklığıyla cevap ver onlara. Geçmişindeki hayaletlerle boğuşmak zorunda değilsin.

Kadın oldun, erkek oldun, çocuktun büyüdün ve durdu, yaşam sen istemeden durdu. Birileri yüzüyordu o sırada ve yine birileri pahalı maskelerinden bakıyordu hayata. O deniz kenarında kadın ve erkek öpüştü. O deniz kenarından balıkçı teknesiyle gitti ve yine aynı yerden ben koşarak geçtim, kumu ayağımda güneşi dudaklarımda hissettim. Unuttu insan. Aynı deniz kenarında, ölümü doğduğu an çağıran beden çürüdü. Onun her şeyi ucuzdu çünkü insan o bedeni yoksul olması için yarattı. Ayakları kuma değdi ve dudaklarında kum tanesinin bıraktığı tat vardı. O öldü. Kısacık yaşamında acıların en büyüğünü bilinçsiz benliğine bağlayarak, boğuldu. Ve burada suçlu arandı. Belki de suçlu adının anlamını sorandı. Üç ay ya da üç yıl yaşının önemi yoktu ama bedeni ceza çekmek için yeterince büyümemişti.

İnsan güvenmeyi, güvende olmayı, güvenilmeyi ister. Bunun için dinler, biriktirir ve yalan söyler. Kolayca kandırır ki güvensin ona birileri. Ne acizdir o insan. Ellerini bağlasanız ağlar, gözünü kapatsanız korkar. Bedeninden bir parçanın kopmasından korkar. Yolda rahat yürüyememek ne acıdır onun için. Kusur aranır bedende; varsa şayet önce ailesi kabullenir. Kabullenmek ne acı bir kelime. Birini yaşama zorla getirdikten sonra onu kabullenmek, bedenini tanımadığın ruhundan ayrı kabullenmek. Ne çirkindir onu kusurlu görüp diğerlerinden saklamak. Kusur bedenimizde aradığımızda çok, peki ya ruhumuz ya da başka bir deyişle benliğimiz kusurluysa ne olacak? Onu kim saklayacak? Hastaneler artık boş hapishaneler ise evler gibi yıkıldı. Sistem bozuldu, ailem betonların altında, benim kusurumu kim anlayacak?

Ay ışığından bahsedelim biraz. Gördüğüm en güzel beyazdan ve griden… Hayal etmek parasız olsaydı şu an kendimi bir deniz kenarında en son gördüğüm dolunayın altında rüzgârın kokusunda hayal ederdim. Rüzgâr beni denizin içine alırdı ve ben o sonsuz ışıkta güneş doğana kadar dans ederdim. Beyaz ve gri yerini sıcak sarıya bırakırdı. Ben koşup giderdim. Hayal etmek parasız olsaydı eğer yeşil hırkalı çocuğu evinde hayal ederdim. Ailesinin yanında, kardeşi oyun oynarken o kitaplarının başında. Mutfaktan yemek kokuları gelirdi, çay demlenirdi, masada solmayan çiçekler, evde hep gülen yüzler olurdu. Ve sonra çocuklar büyürdü, ayağında ayakkabısı olurdu elinde çantası. Paslaşan dişleri bembeyaz olurdu. En büyük sorunları geçmişten gelen anılar olurdu ve ben bu hayale pişmanlık eklemezdim. Eğer hayal etmek parasız olsaydı o çocuk mutlu olurdu. Sinirliyim hem de çok, hem de her şeye. Sormayı unutanlara sinirliyim, görmeyi bilmeyene duymadığına inanana.

Peki ya şimdi ne yapmalı? Kimi ya da neyi kurtarmalı? Mum ışığı süzülen anıları hatırlatır. Belli bir an hep zihinde dolaşır, insan onu yaşamak istemese de o bir gölge gibi arkasında kalır. Kendi anımızı oluşturabilir miyiz yani geleceğe kendi isteğimizle bir anı bırakabilir miyiz? Hangi çocuğun masalını yaşıyoruz, hangi çocuğun masalında oyuncuyuz? Bu benim masalım değil, ondan eminim. Eğer benimki olsaydı kapının arkasından çocuğun istediği çıkar, toprakta sadece oyun oynanırdı.

Çiçeklere dönelim biraz, manolya kokusu yoksa nergis mi daha güzel. Gül biraz irkiltir beni sert bir yapısı var, belki de dikenlerindedir. Peki ya hanımeli, çocukluğun balı, gençliğin kokusu, yetişkinliğin tutkusu. Renklere ne demeli, sarıyı pek sevmem her ne kadar güneşi çağrıştırsa da hastalık gibi, mor kadın tutsağı acı ve şiddet, kırmızı güzel bir renk. En sevdiğim renk nedir? Basit bir soru, cevabı yok. Renkler de büyüdükçe anlam kazanmaya başladı. Diğer her şey gibi onların da birer adı ve simgesi oldu.

Dışarıdan bir ses, birileri Beethoven dinliyor.  İçimi ürperten notalar, kulağımda çınlıyor. Biraz şiir konuşma vakti gelmiştir. Bu yazıyı sonlandıralım. Özdemir Asaf’tan bahsedelim. Elbette bu kadar konuşmanın üzerine kim olduğunu, nerede doğduğunu anlatmayacağım. Onun gibi kalemle konuşanları kelimelerinden tanımak en doğru yoldur. Lavinia, kokusuyla büyüleyen bir çiçek gibi şöyle sesleniyor bize;

Sana gitme demeyeceğim.

Gene de sen bilirsin.

Yalanlar istiyorsan yalanlar söyleyeyim,

İncinirsin.[1]

Gitme Lavinia, bırak bu şiir senin olsun. Hiç bilme, onun sesinden hiç duyma ama gitme.  Bir yalnıza nasıl seslenir Asaf ? Der ki;

Yalnız

Sürekli dinleyendir

Söylenmemiş bir sözü.[2]

Sen de yalnız mısın bu hayatta, dinledin mi tüm o söylenmemiş sözleri? Bir sonu Onun Masal’ı ile kapatalım. Herkesin bir masalı vardır unutmamalı.

Bir daha düşünürsem masal

Bozmayacağım dağları.

Düşünmek iyi, düşünmek güzel.

Ama önce iyi çizmeli yolları.[3]

[1]Bakınız: Özdemir Asaf – Lavinia -Şiir

[2] Bakınız: Özdemir Asaf – Yalnızın Durumları – Şiir

[3] Bakınız: Özdemir Asaf – Masal –  Şiir

Günümüz çocukları istedikleri çoğu şeye anında ulaşabildiği için ödüllerin cazibesi ve anlamı hızla azalıyor. Anne-baba olarak “Başardın, ödülünü al!” derken, çocuğun gözünde o ödül sıradan bir eşya veya etkinlikten öteye geçmiyor; çünkü her şey ayağının altında. Peki gerçek motivasyonu nasıl canlandıracağız?

Kolay erişilen ödüller çocuğun gözünde sıradanlaşır ve marketten seçtiği rastgele bir şey kadar değersizleşir. Bu tuzağa düşmemek için ödülün anlamını yeniden inşa etmek şart. Nadirlik unsuru ekleyerek sadece belirli dönemlerde erişilebilen ödüller tasarlayın; bu çocuğun kazandığı hakkın değerini bilmesine yardımcı olur. Kişiye özel dokunuşlar yaparak, çocuğun ilgi alanına uygun sürprizler önceden birlikte planlanabilir. Çocuk belirlenen ödüle, hedefine ulaştığı zaman ulaşabileceğini bilir ve bunun için çaba sarf eder.

Etkileşimsel ödüller derinleştirildiğinde gerçek doyum ortaya çıkar. Başarıyı sıradan bir aktiviteye dönüşmekten çıkarmak için “ödül anı”nda sadece çocuğa odaklanın: anneyle hamur yoğurmak, babayla gizli define oyunu oynamak gibi paylaşılan anlar, basit bir oyuncaktan çok daha değerlidir. Çünkü çocuğun ebeveynleriyle geçirdiği nitelikli zaman maddi bir ödülden çok daha uzun süreli tatmin sağlar.

Peki ödül süreci nasıl yönetilmeli? Ödül sürecinin kuralları şeffaf olmalı; hangi davranış için kaç puan verileceği ve hangi puanda hangi etkileşimsel ödülün açılacağı çocuk tarafından net biçimde bilinmeli. Küçük basamaklarla ilerlemek, bir ayda elde edilecek büyük bir ödül yerine haftalık küçük etkileşimsel ödüller sunmak “başardım” duygusunu canlı tutar. Puan verirken kısa bir övgü veya başarı hikâyesi paylaşmak, ödülün duygusal değerini artırır.

Örneğin diş fırçalama rutinini ele alalım: Çocuğunuz her akşam dişlerini fırçaladıktan sonra puan kazanıyor, fakat diş macunu hediyesinin cazibesi kalmadı. On puana ulaştığında “gece bahçede yıldız izleme seansı” oluşturun. Her seansın sonunda birlikte en sevdiğiniz yıldızı seçip isim verin. Böylece ödül, nesne olmaktan çıkar; paylaşılan zaman ve duygunun değeri öne çıkar.

Sonuç olarak, çocukların kolay erişimle değersizleşen ödüllerini nadirlik ve etkileşim odaklı tasarımla yeniden anlamlı kılmak mümkündür. Unutmayın, ödül nesne değil, paylaşılan zamandır. Çocuğunuz sahip olduğu her şeyi değil, sizinle paylaştığı “özel anları” hatırlayacak ve motivasyonun gerçek kaynağını birlikte inşa etmiş olacaksınız.

Yazar: Psk. Dan. Merve Demirtaş