कस्यचित् देशस्य राज्ञः त्रयः पुत्राः आसन् । ते च युवकाः जाताः । एकदा राजा चिन्तामग्नः आसीत् यत् तस्य अनन्तरं कतमः पुत्रः राज्यपालनं कुर्यात् इति । कारणं ज्ञातवता मन्त्रिणा कश्चन उपायः सूचितः – पुत्राः यं कमपि जनं तोषयित्वा आगच्छन्तु । ते तत् कार्यं कथं सम्पादयन्ति इति आधारेण कतमः योग्यः इति निर्णायं कुर्मः' इति । तदनु राजा पुत्रान् आहूय मन्त्रिणा यदुक्तं तथैव अवदत् । ततः पुत्राः गतवन्तः । त्रयः अपि एकैकं प्रजाजनम् आत्मना सह राजसभाम् आनीतवन्तः । तर्हि राजा कस्मै राज्यं ददाति ? कः विजयी जातः ?
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

The king, seeking a successor among his three sons, devised a test based on the minister’s suggestion: each prince had to win over a citizen and present them in the royal court. The son who did so most effectively would prove his worthiness to rule. Each prince returned with a person, but the decisive factor lay in how they had won them over. The one who did so through genuine compassion, wisdom, and leadership—rather than mere persuasion or material offerings—was deemed the rightful heir. The king rewarded the prince who embodied true governance qualities, ensuring a prosperous future for the kingdom.

जैनधर्मस्य अन्तिमः तीर्थङ्करः महावीरः । सः शुद्धोदनमहाराजस्य त्रिशलायाः च पुत्रः । तस्य जन्मानन्तरं महाराजस्य प्रासादे राज्ये च धनधान्यादीनाम् अतीव वृद्धिः जाता इति कारणेन तस्य 'वर्धमानः' इति नाम कृतं मातापितृभ्याम् । सः बाल्यतः‌ एव धैर्यवान् आसीत् । इयं तस्य बाल्यकाले प्रवृत्ता कथा अस्ति । एतस्याः घटनायाः अनतरं सः वर्धमानतः महावीरः जातः ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)
Mahavira, the final Tirthankara of Jainism, was the son of King Shuddhodana and Queen Trishala. After his birth, prosperity flourished in the palace and the kingdom, leading his parents to name him "Vardhamana," meaning "one who grows". From childhood, he displayed immense courage. An event from his early years marked a significant transformation in his life. Following this, Vardhamana became known as Mahavira.

कदाचित् सुप्रसिद्धस्य साधुश्रेष्ठस्य चैतन्यदेवस्य भक्तः श्रीवासपण्डितः स्वस्य गृहे चैतन्यदेवस्य सङ्कीर्तनसभाम् आयोजितवान् आसीत् यत्र सर्वे अत्यन्तं भक्त्या भागं वहन्तः आसन् । तन्मध्ये अकस्मात् श्रीवासस्य पुत्रः‌ मृतः । नितरां दुःखितः अपि सः सभायाः भङ्गं कर्तुं न इष्टवान् । अत्रान्तरे चैतन्यदेवेन अत्र किमपि अशुभं घटितं स्यात् इति अनुभूतम् । चैतन्यदेवः अवदत् 'भवान् पुत्रशोकं परित्यज्य मम सेवासुखमेव श्रेष्ठं मतवान् । इतः परम् अहं भवतः पुत्ररूपेण स्थास्यामि' इति ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Once, the devoted follower of Chaitanya Deva, Shrivasa Pandita, organized a devotional gathering at his home where all participated with great reverence. During the event, his son suddenly passed away. Though deeply grieved, Shrivasa did not wish to disrupt the sacred assembly. Sensing an unfortunate event, Chaitanya Deva spoke, “You have forsaken sorrow for the joy of my service. From now on, I shall remain as your son”. Such was Shrivasa’s unwavering devotion.

कस्यचिदपि उपदेशस्य कण्ठस्थीकरणे न किमपि प्रयोजनम्, अपि तु तस्मिन् निहितं तथ्यं सम्यक् विचारणीयं भवति । ये तत् न कुर्वन्ति ते पुनः सङ्कटे पतन्ति, कष्टानि च अनुभवन्ति । तादृशी एव परिस्थितिः कथायाम् अस्याम् अभवत् शुकानाम् । यत् ऋषिः पाठितवान् तत् केवलं कण्ठस्थीकृतवन्तः । किन्तु व्याधेन एकः प्रयोगः कृतः येन ते शुकाः जाले आगत्य निपतिताः । सद्य एव आगतवता ऋषिणा शुकानां मूर्खता अवगता । सः व्याधं प्रतिबोध्य शुकान् जालात् विमुक्तान् कारितवान् ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Memorizing teachings without understanding their true meaning serves no purpose. Those who fail to reflect on wisdom often face hardships. Such was the fate of a group of parrots in this story. They merely memorized the sage’s lessons but never grasped their essence. When a hunter devised a trick, they were caught in his net. Realizing their ignorance, the sage intervened, enlightened the hunter and freed the parrots.

नागार्जुनः प्राचीनभारतस्य सुप्रसिद्धः गुरुः । सः कदाचित् कस्यचित् नगरस्य मध्यभागे सञ्चरन् आसीत् । तस्य राज्यस्य राज्ञी तं सुवर्णमयं भिक्षापात्रम् अयच्छत् । तत् पात्रं स्वीकृत्य गच्छन्तं नागार्जुनम् एकः चोरः दृष्ट्वा तं पात्रं चोरयितुं नागार्जुनम् अनुसृतवान् । एतत् अवलोक्य नागार्जुनः भिक्षापात्रम् अक्षिपत् । तदा आश्चर्यान्वितः चोरः नागार्जुनस्य समीपं गत्वा 'एतादृशं बहुमूल्यं वस्तु क्षेप्तुं यथा शक्नुयाम् तादृशं माम् उपदिशतु' इति अवदत् । तदनन्तरं नागार्जुनः तस्मै कानिचन हितोपदेशवचनानि, कांश्चन अभ्यासान् च कर्तुम् अवदत् । दिनत्रयाभ्यन्तरे सः चोरः चौर्यकार्यं त्यक्त्वा नागार्जुनस्य शिष्यः अभवत् ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Nagarjuna, a renowned teacher of ancient India, was once walking through a city when the queen presented him with a golden begging bowl. A thief spotted him and followed, intending to steal the bowl. Seeing this, Nagarjuna simply discarded it. Astonished, the thief approached him and asked, “Teach me how to let go of valuable things as easily as you do”. Nagarjuna then shared words of wisdom and guided him through certain practices. Within three days, the thief abandoned his life of crime and became Nagarjuna’s disciple.

कदाचित् कश्चन संन्यासी दूरयात्रां कुर्वन् रात्रिः जातः इति कारणेन नर्तक्याः कलावत्याः गृहस्य अङ्गणं प्रविश्य वितर्दिकायां शयनम् अकरोत् । अनन्तरदिने उषसि कञ्चन कोलाहलं श्रुत्वा संन्यासी जागरितः अभवत् । कोऽपि जनः मृतः आसीत् । कलावती षड्वर्षीयां पुत्रीम् आहूय 'भवती गत्वा ज्ञात्वा आगच्छतु यत् इदानीं मृतः स्वर्गं गतः उत नरकम्' इति । संन्यासी आश्चर्येण कलावत्यां पृच्छति कथं एतत् ज्ञातुं शक्यते इति । तदा कलावती अवदत् 'यदि जनैः मृतस्य जनस्य विषये उत्तमः अभिप्रायः प्रकट्यते तर्हि मृतः स्वर्गं गतः इति निर्णयः । यदि जनाः नीचवचनैः तं निन्दन्ति तर्हि सः नरकं गतः इति निर्णयः' इति ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

One night, a wandering sage stopped at the courtyard of a dancer named Kalavati to rest. At dawn, he woke to a commotion—someone had passed away. Kalavati called her six-year-old daughter and asked her to find out whether the deceased had gone to heaven or hell. Curious, the sage asked how such a thing could be known. Kalavati explained, “If people speak well of the deceased, it means they have gone to heaven. If they criticize them with harsh words, it means they have gone to hell”. Hearing this, the sage reflected deeply on her wisdom.

कस्मिंश्चित् न्यायप्रियराजस्य देशे सर्वेऽपि कर्मकराः मनोयोगपूर्वकं राज्यकार्यं निर्वहन्ति स्म । कदाचित् वैरिणः अस्य देशस्य कर्मकराणां मनसि असन्तोषं जनयित्वा आन्दोलनं कारितवन्तः । ते महाराजम् उक्तवन्तः 'अस्माभिः अहोरात्रं परिश्रमः क्रियते, तथापि अस्माकं वेतनम् अतीव न्यूनं वर्तते । किन्तु एषः मन्त्री किमपि न करोति, तथापि तस्य वेतनं महत् अस्ति' इति । ततः सः राजा कर्मकराणां मन्त्रिणः च परीक्षामेकां कृत्वा कर्मकरेभ्यः दर्शयति यत् मन्त्रिणः तेषां च कर्मकौशले कियत् अन्तरम् अस्ति इति । वेतनस्य निर्धारणे बुद्धिमत्ता अपि गण्यते ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)
In a kingdom ruled by a just king, all workers diligently carried out their duties. One day, enemies stirred dissatisfaction among them, leading to a protest. The workers complained to the king, saying, “We toil day and night, yet our wages are minimal. Meanwhile, the minister does nothing but receives a high salary”. To address this, the king conducted a test to demonstrate the difference in skill and responsibility between the minister and the workers. Through this, they realized that intelligence also plays a role in determining wages.

एषा आदिमानवकाले प्रवृत्ता कथा कथयति 'कथं शनैः शनैः मानवः ज्ञातुं प्रारभते यत् एकः एव ईश्वरः भिन्नैः भिन्नैः रूपैः अवतरति । एषा सृष्टिः तु ईशमयूरस्य अद्भुतकरः अनन्तः अनादिः पिच्छकलापः एव । एकः एव शुभ्रकिरणः सप्तवर्णेषु परिवर्तितः । एकः एव प्रणवः सप्तस्वरेषु प्रकटितः । एका एव उदकस्य रुचिः भिन्नासु रुचिषु अभिव्यक्ता । एकः एव मृद्गन्धः यस्मात् अवतीर्णा विविधा गन्धमाला । एवम् ईश्वरः गोचरः भवति, श्रुतः भवति, रुचितः भवति, इन्द्रियसंवेद्यः भवति च' इति ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

This ancient story illustrates how, over time, humans come to realize that the one divine being manifests in various forms. The universe is like the magnificent and infinite plume of the divine peacock. A single pure ray transforms into seven colors, just as one sacred sound unfolds into seven musical notes. The taste of water expresses itself in many flavors, and from the essence of earth arises a variety of fragrances. Thus, the divine is perceived, heard, experienced, and sensed through countless manifestations.

सकलगुणोपेतः अपि ऋषिकुमारः सहस्रपादः अन्येषाम् उपाहासं करोति स्म । एकदा शुष्कतृणैः सर्पं कृत्वा सः सहपाठिनः स्वगमस्य उपरि अक्षिपत् । अकस्मात् पतितात् सर्पात् स्वगमः भीतः मूर्छितः च जातः । यदा मूर्छाभङ्गः जातः तदा स्वगमः सहस्रपादं शप्तवान् 'भवान् निर्विषसर्पयोनिं प्राप्स्यति' इति । क्षमां याचितवन्तं सहस्रपादं स्वगमः अवदत् 'भविष्यत्काले भृगुवंशे प्रमतेः पुत्रः यदा भवता मेलिष्यति तदा भवान् तम् उपदिश्य मम शापात् विमुक्तः भविष्यति' इति । ततः सहस्रपादः 'डुण्डुभ:’ नाम निर्विषः सर्पः जातः । अग्रे रुरोः मेलनेन तस्य शापविमोचनम् अपि जातम् ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Sahasrapada, a gifted sage's son, often mocked others. One day, he crafted a snake from dry grass and threw it onto his classmate Svagama, startling him into unconsciousness. Upon awakening, Svagama cursed Sahasrapada, declaring he would be reborn as a non-venomous snake. When Sahasrapada pleaded for forgiveness, Svagama foretold that in the future, he would meet the son of Pramata from the Bhrigu lineage, who would guide him to freedom from the curse. Thus, Sahasrapada was reborn as a harmless snake named Dundubha. Later, meeting Ruru, he was finally released from the curse.

कस्मिंश्चित् ग्रामे मुकुन्दः गोविन्दः च मित्रद्वयम् आसीत् । गोविन्दः बुद्धिमान् परन्तु मुकुन्दः मन्दबुद्धिः । गोविन्दः स्वबुद्धेः उपयोगः स्वार्थलाभाय करोति स्म । सः द्विवारं मुकुन्दं वञ्चयति । किन्तु मुकुन्दः किमपि कर्तुम् अशक्तः । कदाचित् ग्रामम् आगतः महापुरुषः एतयोः वृत्तान्तं ज्ञात्वा मुकुन्दं कमपि उपायं सूचितवान् । अनन्तरदिने मुकुन्दः तम् उपायम् उपयुज्य गोविन्दं पाठितवान् । तदनन्तरं गोविन्दः मुकुन्दं क्षमाम् अयाचत । एवं‌ सत्पुरुषस्य मार्गदर्शनेन मुकुन्दः अपि सुखी अभवत् ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

In a village, Mukunda and Govinda were friends. While Govinda was intelligent, Mukunda was simple-minded. Govinda often used his wit for personal gain and deceived Mukunda twice, leaving him helpless. One day, a wise man visited the village and, upon learning of their story, advised Mukunda on a solution. The next day, Mukunda followed the advice and taught Govinda a lesson. Realizing his mistake, Govinda apologized. Thus, with the guidance of a noble person, Mukunda also found happiness.