Wicked problems, zo  heetten ze een tijdje geleden. Opgaven waarin alles met alles samenhangt en je niet met wat opeenvolgende transacties een resultaat voor elkaar krijgt in 5 stappen. De term is weer wat uit de mode, maar de vraagstukken zijn er niet minder wicked op geworden. Want je zal maar bent  "chef energietransitie" of "trekker gezonde leefomgeving" in een willekeurige gemeente zijn.  Hoe dóe je dat? 

Tegenwoordig noemen we al deze problemen "complex". Zelf sta ik wat ambivalent tegenover die term. Hij wordt naar mijn idee te vaak gebruikt om noodzakelijke verandering tegen te houden, niet vanwege ingewikkeldheid, maar vanwege allerlei belangenstrijd. 

Want vaak is  iets niet zozeer complex, maar vooral ingrijpend. Voor allerlei belangen.

Maar dat neemt niet weg dat er natuurlijk nog genoeg vraagstukken overblijven die wel écht complex zijn.  Supergrote vraagstukken die niet zozeer ingewikkeld zijn, zoals een vliegtuig bouwen ingewikkeld is, maar complex en niet goed voorspelbaar en planbaar, zoals 'het weer'. 

En daarmee omgaan, is een ambacht!

Angela Riddering en Herrie Geuzendam schreven hét boek voor ambtenaren over hoe je kunt werken met complexiteit.

In deze aflevering buitelen Angela, Herrie  en ik over elkaar heen rond dat begrip 'complexiteit'.  (Je hoort, ik zoek een inhoudelijk excuus voor het veel door mijn gasten heen praten dit keer :))

We gaan in gesprek over hoe je naar complexiteit kunt kijken, en hoe je je werk dan inricht in het besef dat je in complexe situaties de illusie moet loslaten dat jij de oplossing voor het probleem bent. 

Luister- en leesvoer voor iedereen die werkt aan maatschappelijke vraagstukken. Wat Angela en Herrie hebben ontdekt, beschreven en vertellen, helpt echt. Juist in deze periode in gemeentebesturen.

Want het is nogal wat als je tot je door laat dringen dat je niet voor de komende vier jaar als gemeenteraad wilt en kunt 'dichttimmeren' wat je wilt doen, wat dat kost en met wie je dat allemaal gaat afspreken. Herrie en Angela leggen de nadruk op het proces:  elkaar vaker en waardevoller spreken.  Dat moet, bij complexiteit. 

Goed werken met complexiteit levert  contact op en meer ingrediënten voor wijze en democratische besluiten. Een blessing in disguise.  Geen grip, maar begrip. 

En dat is dan dan ook de titel van het boek.

Herrie Geuzendam op LinkedIn
Angela Riddering op LinkedIn en op twitter
BEgrip, werken met complexiteit, preview op Managementboek
Recensie van het boek in VNG Magazine
Veldgids Vertrouwen, een eerder boek van Angela, alleen nog als e-boek

"Dit jaar sneuvelden een record aantal politieke heilige huisjes.  Het moest gedaan zijn met de uitwassen van het neo-liberalisme.  Van links tot rechts, met uitzondering van SGP en radicaal rechts, waren partijen het eens over verhoging van het minimumloon,  de noodzaak voor een nieuw toeslagenstelsel en het afschaffen van het leenstelsel voor studenten. Met de aanzwellende klimaatcrisis en wooncrisis, sneuvelden opnieuw politieke taboes. Aanpak van de zware industrie, afschaffen van de verhuurderheffing, verdere beperking van de hypotheekrenteaftrek, uitkoop van boeren: onder druk is alles vloeibaar geworden."  (Trouw, 11/12/21)

We weten heel goed waar we van weg willen bewegen en wat er anders zou moeten. We willen  minder in euro's uitdrukken, en meer in maatschappelijke meerwaarde. Maar hoe doe je dat nu precies?

En hoe krijgen politici nu een beetje meer comfort om op een andere (betere) manier te kijken naar onze gemeenschap en de rol van de economie daarin? Want die euro's zijn zo prettig  telbaar en meetbaar en het wordt er allemaal zo makkelijk inwisselbaar van, alles van waarde.  Wat als we dat loslaten? 

Hoe geef je je keuze-makerij praktisch vorm als je dat beter wilt?

Daar was ik op aan het broeden en toen ontdekte ik Nicky Pouw. Ze werkt als associate professor bij de Universiteit van Amsterdam en onderzoekt Welzijnseconomie. Ze schreef er een prettig en praktisch boek over met dezelfde titel. 

Het boek levert gereedschap om het echt anders te gaan doen. De beschrijft 'wat kun je nu wel meten, om ervoor te zorgen dat je de brede welvaart in beeld krijgt en meeweegt?'  Wat zijn de indicatoren waardoor je die waarden in je keuzes zichtbaar kunt maken? Dat je niet weg-modelleert of weg-indiceert dat er allerlei impact op het klimaat van jouw keuzes is aan de andere kant van de wereld, bijvoorbeeld. En dat je de waarde meeweegt van een ontmoetingsplek in een wijk, zonder de omweg van 'uitdrukken in euro's' - wat natuurlijk helemaal niet kan.

Ik ga met haar in gesprek over haar aanpak voor welzijnseconomie leidend kan zijn voor onze politiek. En we kijken extra goed naar maatschappelijk vastgoed!

• Welzijnseconomie, waarom en hoe onze economie moet veranderen
• Een heldere presentatie van Nicky en haar team over het werk in Venserpolder aan een model dat welzijn meet én waarin bewoners zeggenschap hebben over wat dat dan is.  (Download pdf)
• En de geweldige Floor Milikowski (eerder in deze podcast) schreef  een artikel over dat project in de Venserpolder. 
• Woekerruimte: in een eerdere aflevering ging ik in gesprek met Maurice Specht en Arie Lenkeek over maatschappelijk vastgoed. 
• Podcast met W. Brian Arthur over 'Economics in verbs and nouns' 
• 'We moeten leren ontcijferen', alweer de Groene, interview met Daniel Mügge, hoogleraar die onderzoek doet naar data en politiek en het bbp. 

Boukje Keijzer en ik komen elkaar al heel wat jaren tegen op allerlei kruispunten in ons werk in het publieke domein. Net als ik is zij altijd bezig met het realiseren van betere verhoudingen tussen overheid en samenleving. 

Ze schreef een ontzettend leuk, uitnodigend en praktisch boek: De regels en de rek. Want ze heeft zich gespecialiseerd in de rek zoeken in regels, door middel van een groot aantal 'rek-strategieën', maar ze heeft ook een hernieuwde liefde voor de regel ontdekt. 

Daarover gaan we in gesprek!

• Alles over Boukje en het boek vind je op www.deregelsenderek.nl
• Op 16 mei is er een congres! Op www.verhaalmetimpact.nl/regelrek vind je er alles over. En in  de podcast krijg je als luisteraar een kortingscode waarmee je  50 euro korting krijgt op de toegangsprijs. 
• De podcast met Tim Robbe waar ik het kort over: The whole shabang van het sociaal domein.

Floor Milikowski (Amsterdam, 1980) schrijft al heel lang over de thema's waar ik warm voor loop. Stadsontwikkeling, gemeenschapskracht, bewonersinitiatief en zeggenschapsverdeling. En over de markt en geld.

In deze aflevering hangen we daar wat boven.

We praten over moed houden, en hoop, in deze tijden. Want dat moet toch maar.

En over haar opa.

Passend voor onder de kerstboom, dus vandaar online zo vlak voor Kerstavond.

Meer lezen van Floor?
Lees dan Wij zijn de stad, Een klein land met verre uithoeken, of Van wie is de stad?.
Of haar opinie in De Volkskrant met ook een sprankje hoop over stoppen met rendementsdenken.
Het boek van haar opa, Lof der onaangepastheid, is antiquair verkrijgbaar.

Steun De Groene
Wat je natuurlijk ook al lang hebt gedaan, is abonnee worden van De Groene, zodat je Floors werk (en dat van veel andere goede onderzoeksjournalisten) mede mogelijk maakt. Ik snap dat je denkt: weer een tijdschrift dat ik niet uit krijg. Zeker bij De Groene. Maar bekijk het zo: door abonnee te worden, steun je het stellen van goede vragen die onze democratie versterken. Dat blad is daar een product van, maar het proces is minstens zo belangrijk. Dus word abonnee, en geniet ervan als je eens in de zo veel tijd wél toekomt aan de artikelen. Dat is al meer dan genoeg.

Dit keer een bijzondere aflevering. Niet een gesprek, maar de opname van de lezing die ik kort geleden  gaf bij het jaarcongres van Gebruiker Centraal. Het thema van die dag was: Menselijke maat, hoe dan? 

"Vertrouwen bak je in de uitvoering. Laten we de beleidsbubbel doorprikken en de feedback loop van de praktijk naar beleid sluiten. Wat moeten we daarvoor doen én wat moeten we stoppen? Daarover houdt Marije de slot-keynote. Verwacht wat uitpluizen en plat slaan van containerbegrippen als vertrouwen en ‘de menselijke maat’. Hardop verkennen van iets wat ze noemt ‘beleidsbeheer’. Een pleidooi voor standaarden, normen en checklists." Dat was de aankondiging van mijn verhaal.

Je kunt het zien als een “voorpublicatie” uit mijn nieuwe boek, werktitel: De beleidsbubbel.

Het moest er maar eens uit.
 
Dit verhaal markeert. Het tienjarig bestaan van mijn bedrijf deze maand (hoera) en ook mijn persoonlijke zoektocht naar nieuwe manieren voor de publieke zaak. 

Het schrijven van dit verhaal en het voordragen ervan gaat me namelijk niet in de kouwe kleren zitten. Eerder maakte ik een versie van dit verhaal voor de Noord-Hollandse VNG. Ook toen al besefte ik dat ik geen gemakkelijke boodschap bracht. Een van de mensen in de zaal, met wie ik mijn twijfels deelde over hoe het overkwam, of het niet pathetisch en over the top was, stelde mij in zeker zin gerust. "Marije, sommige mensen kunnen dit niet aan," zei ze. En zo was het.

'Kritsch' werd het later genoemd door iemand anders die in die zaal zat. Zo ervaar het het niet. Ambitieus,  boos, pijnlijk, hoopvol, maar kritisch? Dat klinkt toch te veel als van iemand 'van buiten'. Zoals je in deze lezing hoort, is dat een verwijt dat mij raakt ('Makkelijk praten').

Ik constateer, deels dus ter mijn verdediging: dit betreft ons allemaal.

Iedereen zou makkelijk praten moeten hebben. Vandaar het belang van steeds maar weer democratiseren.

We hebben allemaal skin in the game als burgers van dit land. 

En huilen mag, heb ik toen tegen mezelf gezegd. Ik zeg het ook jou. Huilen mag. Maar wat ontzettend erg dat we willen huilen.

Het is mijn stellige overtuiging dat we op een veel indringender manier aan de slag moeten met de publieke zaak. En dat we daarin alles moeten meebrengen wat ons mens maakt.

Ik hoor dit keer nog liever dan anders wat je ervan vindt. Juist ook als je ergens jeuk van krijgt!  Wil je me mailen op [email protected]? 

• Meer over het congres en Gebruiker Centraal
• Het boek van die checklist-expert en arts Atul Gawande heet The Checklist Manifesto
• Meer over dat brood op het plaatje? Zowel  foto en brood zijn met dank aan Mamie Gourmande in Leiden.
  
  

Op de hoogte blijven van het boek? Schrijf je in voor de nieuwsbrief op  www.democratieinuitvoering.nl/beleidsbubbel

Hoe doe je dat, op een goede manier afspraken maken in de gemeentepolitiek? Afkijken bij 'landelijk' is in elk geval geen aanrader op dit moment. Ik ga in gesprek met  Lianne van Kalken, onderzoeker in het Staatsrecht en fractievoorzitter in Vlaardingen.

Haar 'Routekaart voor raadsakkoorden' is een verkenning van een groot aantal manieren waarop in gemeenten bestuurlijke afspraken zijn gemaakt die anders zijn dan klassiek (klassiek: een paar partijen die op uitnodiging van de grootste achter gesloten deuren afspraken maken voor de coalitie in een raadsperiode).  Die nieuwe manieren vatten we samen als: raadsakkoorden.

We bespreken voor welk probleem  een raadsakkoord een oplossing is en wat voorwaarden  zijn waaronder het kan lukken. En wat vindt zij nu zelf een goed raadsakkoord?

Door raadsakkoorden kan de kloof tussen coalitie en oppositie worden doorbroken, wat kan leiden tot positieve politiek, stelt ze. Makkelijk is dat niet. Wel beter. Mijn ontdekking van het gesprek was vooral dat een raadsakkoord ervoor kan zorgen dat je als gemeentebestuur beter gaat besturen, ook als de raad heel versnipperd is.   

En we raken aan de rol van griffie, ambtelijke organisatie en natuurlijk de voorzitter van de raad, de burgemeester. Zij zijn immers verantwoordelijk voor de juiste omstandigheden om goede politiek te kunnen maken.

Meer lezen:

• De Routekaart voor Raadsakkoorden (pdf)
• https://www.raadsleden.nl/actueel/nieuws/routekaart-helpt-bij-keuze-raadsprogramma, Artikel van de Raadsledenvereniging
• Interview met Lianne in VNG Magazine
• Een klein instrumentje voor 'Prioriteren in de raad' dat ik maakte toen ik zelf een raad begeleidde voor hun raadsakkoord

Levert de gemeente 'fatsoenlijke zorg'? Dat heeft Willemijn van der Zwaard onderzocht. Als bestuurskundige liep zij mee met Utrechtse buurtteammedewerkers in hun dagelijks werk voor inwoners die hulp nodig hebben, binnen een context van beleidsambities, bureaucratie en bezuiniging. Ze keek hoe dat werk uitpakt voor inwoners.

Het zou zo maar een cynisch verhaal kunnen worden over regeldruk en zo. Maar haar boek Omwille van fatsoen. De staat van menswaardige zorg  is dat helemaal niet. Ook ons gesprek was praktisch en hoopvol. En dat terwijl grote thema's als 'institutionele vernedering en 'normen over wat een menswaardig bestaan is' en de bijbehorende filosofen gewoon onderdeel van het gesprek waren.

Ze onderzocht welke normen over 'goed leven' de staat en mensen die namens die staat zorg verlenen, eigenlijk hanteren rond de decentralisaties van zorg van 2015. Ze schrijft:  "Aan de extra zorgtaken die de Nederlandse gemeenten toen kregen, waren niet alleen bezuinigingen, maar ook normatieve opvattingen over ‘goed leven’ gekoppeld. Namelijk: de mens die zichzelf redt, actief meedoet en niet onnodig medicaliseert. "  

Onze recente roep om 'de menselijke maat' is dus verre van nieuw. 
 
Willemijn  schrijft dat wij in Nederlands altijd worstelden met die paradox van de rol van de staat in de verzorgingsstaat. Wij zijn, zo concludeert zij, altijd bezig geweest te voorkomen dat zorg 'minder persoonlijk' werd. Terwijl zorg leveren aan iedereen, 'zonder aanziens des persoons', en dus minder persoonlijk, een van de fundamenten is onder die verzorgingsstaat. 

Boeiend is het om haar te horen vertellen over het werk van die buurtteammedewerkers binnen die paradox van 'zonder én met aanziens des persoons'.  

Ze beschrijft hoe allerlei "beleidstaal" doorsijpelt in ontmoetingen tussen mensen met een hulpvraag en mensen die ‘namens’ de gemeente zorg en ondersteuning verlenen. In die beleidstaal zit een norm opgesloten. Kun je daar in de praktijk wel mee uit de voeten? 

Willemijn laat zien dat dat heel ingewikkeld is, maar lukt.  En ze trekt er conclusies uit voor beslissers, bestuurders en toezichthouders. Die zouden wel eens wat bescheidener en geduldiger kunnen stilstaan bij de complexe werkelijkheid.

• Het boek van Willemijn Omwille van fatsoen. De staat van menswaardige zorg (2021), te koop bij je favo boekhandel op de hoek
• Artikel van Willemijn over haar eigen onderzoek op Sociale Vraagstukken.nl
• 'Werk eens wat vaker met aanziens des persoons', Binnenlands Bestuur over het onderzoek van Willemijn
• De website van de Buurtteams Utrecht.
• Uitgebreide boekbespreking van 'De fatsoenlijke samenleving' van Avishai Margalit waar Willemijn veel over vertelt (Sociologische Gids, 2003)
• Interview met Ruud Koole (Sociale Vraagstukken, 2006) waarin hij ingaat op het begrip  'fatsoenlijk' in het beginselprogramma van de PvdA, met in het intro de vraag: 'Sinds wanneer slaat de PvdA aan het moraliseren?'

Artikel 5 van de Grondwet luidt: "Ieder heeft het recht verzoeken schriftelijk bij het bevoegd gezag in te dienen."  Voor dit 'petitierecht'  biedt Reinder Rustuma met petities.nl sinds 2005 een neutraal platform. 

Hij is daarmee een stabiele factor in democratisch verbeterland, waar nieuwe (online) vormen over elkaar heen buitelden en korte levens beschoren waren, maar Petities.nl steeds groeide. Duizenden petities zijn inmiddels opgestart, ondertekend en aangeboden, en allemaal heeft Reinder ze door zijn handen laten gaan. Het platform ('Dat meervoud is belangrijk!') staat open voor iedereen die het bestuur in Nederland iets wil laten weten en  medestanders zoekt om de oproep kracht bij te zetten. Of het nu gaat om een vuurwerkverbod, de coronapas, dierenrechten, gaswinning onder de Waddenzee, vaccinatieplicht of het behoud van Buurtcentrum de Mussen: op petities.nl vind je een plek waar je artikel 5 van de grondwet in de praktijk kunt brengen. 

Ik ken weinig mensen die zo keihard democratisch zijn als Reinder en tegelijkertijd  de representatieve democratie met hand en tand verdedigen en ondertussen het plezier in  politiek houden. Hij heeft niets op met zakenkabinetten of het referendum als panacee. 'We hebben bestuurders nodig die zich willen verbinden aan de complexe aanrommelwerkelijkheid, en begrijpen dat in een democratie iedereen ook altijd iets verliest. Dat je het moet rooien met mensen waar je het heel erg mee oneens bent. En dat je hooguit kunt voorkomen dat de mammoettanker die onze overheid is, de oever ramt.' 

Maike Klip streeft ernaar dat de overheid dicht op de werkelijkheid van echte mensen komt, zonder zich daarin te verliezen. We gaan in gesprek hoe we van het steeds maar fiksen van problemen, komen naar echt betere standaarden.

Dat begint ermee dat we de feedback loop van uitvoering naar beleid en politiek, sluiten. Maike doet dat al jaren en ze vertelt hoe -- en hoe niet. Ze is een rising star in overheidsland en dat is volkomen terecht. Maike haalt verhalen van mensen naar binnen bij de overheid. Ze doet onderzoek naar de leefwereld van mensen die met de overheid te maken hebben en werkt zo aan een steeds betere kwaliteit die klopt met de werkelijkheid.

We verkennen hoe we  van een individuele werkwijze die werkt, de nieuwe standaard werkwijze kunnen maken en hoe je iets bijzonders gewoon kunt maken. We praten over de intrinsieke motivatie van de individuele medewerker die vaak leidt tot fiksen, en een werkwijze die het goede gedrag bij anderen uitlokt: gidsen. 
 
Oftewel: stop met fiksen, ga gidsen!

Ze vertelt over haar onderzoek naar de begripvolle ambtenaar waarmee ze afstudeerde af aan de Willem de Kooning Academie. Over inburgeraars,  studenten met een lening en scholen waar ze als als onderzoeker bij DUO, de uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Onderwijs voor werkte. En ze praat over haar nieuwe rol bij de Nationale Ombudsman, waar ze de schade en afhandeling van de gaswinning in ‘haar’ Groningen onderzoekt. Ook daar streeft ze naar een veel beter begrip.  Met pijnlijke voorbeelden.‘Stel je voor dat alle gedupeerden van de Toeslagen in één dorp wonen, en met elkaar in de buurtapp vragen ‘heb jij die 30.000 al gekregen? Ik niet, maar ik heb meer schade dan jij?’  

• Maikes onderzoeksblog: klipklaar.nl
• Haar onderzoek naar de rol van begrip voor burgers in de systeemwereld: debegripvolleambtenaar.nl 
• En specifiek nog over het onderzoeksarchief bij DUO waar ze over vertelt: https://klipklaar.nl/een-veranderende-organisatie/vier-manieren-om-verhalen-te-vertellen-in-je-organisatie/
• In Trouw dit mooie artikel over de maatwerkplaatsen bij het UWV: https://www.trouw.nl/economie/hoe-het-uwv-wil-voorkomen-dat-burgers-tussen-wal-en-schip-vallen~bfc4997e/ 
• Als je wilt weten hoe het in Groningen en omgeving met de aardbevingen zit, dan heeft Kennisplatform Leefbaar en Kansrijk Groningen deze 4 artikelen geschreven: Het Nieuwe Noorden https://www.kennisplatformleefbaar.nl/hetnieuwenoorden 
• De Raadbaak van de Nationale Ombudsman, het platform voor professionals om praktische vragen en knelpunten met elkaar te kunnen uitwisselen. https://www.nationaleombudsman.nl/professionals/nieuws/2021/raadbaak-online-community-voor-professionals-van-start
• Parks and Recreation op IMDB: https://www.imdb.com/title/tt1266020/ Tagline: The absurd antics of an Indiana town's public officials as they pursue sundry projects to make their city a better place.
• Ook hebben we het kort nog over www.geldstromendoordeschool.nl

In deze aflevering ga ik in gesprek met Tim Robbe. Tim is jurist en bestuurskundige. Hij werkt al twintig jaar als consultant in het publieke domein, met een voorliefde voor het sociaal domein. Hij is adviseur, docent, onderzoeker, ervaringsdeskundige ouder én advocaat en zoekt met al die petten op naar creatieve manieren om theorie en inzichten te verbinden aan praktijk en uitvoering. En omgekeerd. Onlangs verscheen het boek Juridische vragen in het sociaal domein, dat Tim met onder andere de Thorbecke-hoogleraar Geerten Boogaard maakte.

Met Tim kun je dus alle kanten op. En dat doen we dit keer dan ook meteen maar.  The whole shabang van het sociaal domein.

Ik houd dan altijd wel van wat kort door de bocht generaliseren en soms wat provoceren, om dan aan een reactie te peilen of ik het een beetje bij het juiste eind heb. Tim is juist wars van generalisaties en laat steeds ruimte voor ook weer een andere kant. Dat leverde een leuk gesprek op.  Want oef, wat weet die man veel.

Over landelijke spelers in het sociaal domein die nauwelijks passen op gemeentelijke prioriteiten. En over het gevaar van het “wegorganiseren” van complexiteit zodat raadsleden er geen zicht meer op hebben. En over de wijkteam-medewerker en de inkoper die opgescheept met de politieke keuzes, die raadsleden zouden moeten maken. Over wat goed beleid nou eigenlijk is. Hoe onze volksvertegenwoordigers de uitvoering kunnen herwaarderen — tegen gevestigde belangen in.

Oftewel: een gesprek over de politiek van het sociaal domein. The whole shabang!

Verder lezen

• Het artikel over zinvol debatteren in het sociaal domein van Tim. Hoe vul je als politiek de beleidsruimte in met voor jouw gemeenschap passende normen? Door niet  over de instrumenten maar over de waarden in debat te gaan.  Daar geeft hij handvatten voor.
• Tim haalt ook het boek The Policy Paradox van Deborah Stone (2012) aan. Een samenvatting vind je hier.
• Kamerlid René Peters heeft al een flinke tijd een podcast over de jeugdzorg en het sociaal domein. Tim was een van de eerste mensen die hij interviewde. (Ik was er later zelf ook eens te gast trouwens)
• Terloops noem ik  de 'democratische bril' waardoor je de kwaliteit van participatie scherper ziet, en waardoor je het debat kunt voeren over wat je beoogt, in plaats van over het instrumentarium. Daar is dit een artikel over.  En ik maakte er ook ooit een toffe animatie over, Democratisch zuivere koffie.
• Het essay van Boogaard en Elzinga over de politiek in de uitvoering 'Pamflet voor raadsleden' (pdf)
• De plannen van Marjanne Sint voor de beheersbaarheid van de kosten in de jeugdzorg (pdf).
• Het beleid uit Oss (kraakhelder!)