حقيقتى در جهان هستى موج می‌زند كه هم در علم مورد گفتگو بوده، هم در فلسفه و عرفان، هم در متون مقدسه اديان. آن‌گونه كه در متون اديان بيان شده ظهور پيامبران الهى، خود تجسمى و نمود و بروزى از آن حقيقت جامع است كه در سراسر هستى بسط يافته و به عبارت دقيق‌تر هستى چيزى نيست جز بسط آن حقيقت جامع. اما بر خلاف باور رايج در دوران مدرن اين فقط علم نيست كه دريچه‌اى به سوى اين حقيقت باز می‌كند. اين گفتار گفتگويى است پيرامون دريچه‌هاى ديگرى در وجود انسان رو به سوى آن حقيقت جامع.

اين طعن شديد را زياد می‌شنويم كه درباره فردى گفته شود كه سخن او به هيچ نمي‌ارزد چون داراى تحصيلات رسمى نيست و سوادى ندارد. بازتعريف انسان در كتاب ايقان آدمى را هشيار می‌كند كه چه بسا اين فرد، پيوندى با حقيقت يافته باشد كه ديگرى از آن محروم بوده باشد.

در فيلم سينمايى اوپنهايمر گروهى از دانشمندان را می‌بينيم كه می‌كوشند از دانشى كه درباره شكافتن هسته اتم در اختيار بود استفاده ببرند تا بمب اتم را بسازند. فيزيك‌دان مجارستانى ادوارد تلر نظرى بر زبان می‌آورد كه با ديدگاه سايرين كاملا در تعارض است. گرداننده گروه، اوپنهايمر، نپذيرفت كه نظر او را هيچ بينگارند. از او خواست كه به طور مستقل تحقيق بر سر همان ديدگاه را آغاز كند. تحقيقاتى كه بعدها شگفتى‌اى شايد بزرگتر از مخالفان او پديد آورد. اين‌گونه برخورد با افكار متعارض نگرشى است كه روابط ما با همگان را ديگرگون خواهد كرد.

می‌شود به نقش يک انسان در اين جهان هستى مانند قطعه‌اى از يک پازل نگاه كرد كه قابل جايگزينى نيست. فقط و فقط همان يک قطعه می‌تواند آن يک جا را پُر كند. می‌شود هم به آفتى معرفتى متبلا شد و او را هم‌چون خشتى در يک ديوار نگريست، يكى مثل آن هزاران هزار خشت ديگر كه می‌شود جاى خالى‌اش را به آسودگى پُر كرد. نشان اين آفت معرفتى را در بسيارى گوشه‌ها از زندگى و افكار همين خودمان هم می‌شود سراغ گرفت...

اين نكته زيبايى بود از سوى يكى از انديشمندان كه سقراط به ما آموخت كه در عُرف مي‌بايست انديشيد و آن را در ترازو گذاشت. اين كه كسى همه زندگى را زير فشار عُرف پيش ببرد وجود او را از اختيار خالى مي‌كند. اختيارى كه والاترين گوهر در وجود انسان است.

می‌توان گفت كه ضرورت زمان يا اقتضاى وقت بيش از هر چيز بر جامعه انسانى فشار می‌آورد تا آن‌گونه كه شايسته و بايسته اين روزگار است رفتار كند. اين ضرورت زمان و فشارى كه وارد می‌آورد را می‌توان به مواد مذاب زير زمين تشبيه نمود كه دائما به پوسته بيرونى فشار می‌آورند تا بالاخره جايى براى رها شدن پيدا كنند. هم‌چنين است حال آن انسان‌هايى كه پيش از سايرين ايده‌ها و انديشه‌هايى ابراز می‌كنند كه هر چند با افكار زمان معاصر در تعارض بوده، اما بعدها معلوم می‌شود كه ضرورت زمان همان ايده‌ها بوده كه ايشان بيان داشته‌اند.

مكانى كه يك شخص در آن زاده شده و هم زمانه‌اى كه در آن رشد يافته فشار بسيارى بر او تحميل مي‌كند كه چگونه بينديشد، چگونه رفتار كند و حتى چگونه احساساتى را در دل تجربه كند. اما مقام انسان به عنوان وجودى كه مي‌تواند نسخه كوچكى از تمامى جهان هستى باشد، هم مي‌تواند انديشه او را از قفس زمان كنونى بيرون ببرد و هم او را از مكانى كه در آن اسير شده در آسمان‌هاى ديگر پرواز دهد. اين‌چنين اگر باشد شخصى مي‌تواند در همين ايران امروز مشغول زندگی باشد اما فراتر از قوانين تبعيض‌آميز در حق زنان با آن‌ها به انصاف و عدل رفتار بكند؛ يا رفتارى انسانى در برابر مهاجران و پناهندگان پيش بگيرد.

در طول هزاران سال از عمر بشر شمار معدودى از زنان بوده‌اند كه نامشان در صفحات تاريخ جاودان شده باشد. اين در حالى است كه بازتعريف انسان در كتاب ايقان ما را هشيار نموده كه اين زنان خاموش و گمنام هر يک ده‌ها قابليت را در وجود خود و هم فرزندان خود پرورده بودند و درست در حد آن جاودانان تاريخ شايسته آن بودند كه نامشان جاودانه شود. اگر تاريخ‌نويسان آن زمان غفلت كردند، اینک اين بر دوش ما انسان‌هاست كه در همين روزگار با اين زنان گمنام تاريخ هم‌درد شويم و با قدرت تخيل و انديشه بكوشيم تا در جسم و ذهن و قلب آن‌ها زندگى را تجربه كنيم و داستان زندگي‌شان را باز از نو بنويسيم.

شكوه و بزرگى كه در دوران اوليه تاريخ اديان هست سبب می‌شود تا برخى كسان ميل داشته باشند باز دوباره در همان فضا و حال و هوا قدم بزنند و این در حالی هست كه به حقيقت پيروان اوليه چه بسا امكان آن را نداشتند تا همه ظرافت‌هاى تعاليم جديد ظهور آيين الهى را دريابند و آن را در زندگى به كار بندند. ما كه از نسل ايشان هستيم قرار نيست خود را هم‌سان و مشابه مادران و پدران‌مان بخواهيم.

«بنى آدم اعضاى يک پيكراند». اين توصيف زيبايى است از ارتباط عميقى كه يک فرد می‌بايست با كل جامعه بشرى در دل لمس كند. اما آن شخص كه خود را فقط سلولى از اين هيكل به حساب می‌آورد، چه بسا بپندارد كه با نبودن‌اش جاى او به سلولى ديگر داده خواهد شد كه نقشش را به همان خوبى ايفا خواهد كرد. از دل بازتعريف انسان در كتاب ايقان مثال و الگوى ديگرى به نظر می‌رسد كه اين بار هر چند بر آن ارتباط دقيق بين انسان‌ها تاكيد شده، اما به گونه‌اى است كه نقش يک فرد را تنها خود او می‌تواند ايفا بكند و نه هيچ وجود ديگرى در جهان هستى. قائل شدن چنین ارزشى براى فرد، ثمرات بسيار نيكويى در جامعه از پى خواهد داشت.