برخى مطالب معضل كه در متون اديان قبل وارد شده در واقع منبعى بوده‌اند تا بينش عميقى به دست بدهند، نه مشكلى كه با انديشيدن‌هاى فراوان در پرتوى آيين جديد برطرف گردند و به زحمت توضيح داده شوند. هر يک از اديان كوشيدند تا جنبه‌اى از حقيقت را به گونه‌اى برجسته نمايند كه از نظر ما دور نماند، و بسيارى اوقات اين نكته‌هاى دقيق معرفتى، در قالبى بيان شده‌اند كه شايسته تامل فراوان‌اند. به اتكاى دو بند از كتاب ايقان بياناتى از حضرت بودا كه از آن مساله تناسخ برداشت شده را منبع ژرف‌ترين بينش‌ها يافتيم. هم‌چنين از كلام قصار حضرت بودا بهره‌اى برده شد تا در گفتگو با دوستان خداناباور برخورد همدلانه‌ترى پيش گرفته شود.

برخى انديشمندان هم‌چون اسپينوزا و زير تاثير همان افكار يكى مثل انيشتن تصورى از پروردگار به دست می‌دادند كه وجود او را با سرتاسر جهان هستى يكى می‌كرد. نيرويى، وجودى، يا هوشيارى‌اى كه در سرتاسر هستى موج می‌زند. بيرون از اين هستى نيست، بلكه با خود او يكى است. اين كه قوانين فيزيكى در همه جهان هستى هماهنگ و يكسان است نيز به خاطر همين يكى بودن وجود همه جهان هستى است. اين باور اسپنوزا، سومين لايه از وجودهاى بی‌نهايت در متون بهائى است. چنین وجود بی‌نهايتى آن‌چنان ناملموس است كه نمی‌توان انسان‌وار با او به گفتگو نشست. تنها در يك‌جاست كه می‌توان پاى سخن اين وجود نشست، لمسش كرد و حتى به چشم سر مشاهده‌اش نمود.

آن حقيقت كلى كه در پس پشت ظواهر اين عالم موج مي‌زند، هرگاه بخش‌هايى از وجود ما با آن يكى بشود، به خاطر همان يكى شدن مي‌توانيم او را درك كنيم، او را دريابيم. چون در آن صورت ديگر از ما جدا نيست. من شناخت نسبت به خودم دارم و اگر گوشه‌اى از من با آن حقيقت كلى يكى شده باشد مي‌توانم دست كم آن بخش را فهم كنم. به مرور كه گوشه‌هاى بيشترى از وجود من با آن حقيقت كلى يكى شده باشد، معرفت‌ام نسبت به كل آن نيز فزون‌تر مي‌شود.

حقيقتى در جهان هستى موج می‌زند كه هم در علم مورد گفتگو بوده، هم در فلسفه و عرفان، هم در متون مقدسه اديان. آن‌گونه كه در متون اديان بيان شده ظهور پيامبران الهى، خود تجسمى و نمود و بروزى از آن حقيقت جامع است كه در سراسر هستى بسط يافته و به عبارت دقيق‌تر هستى چيزى نيست جز بسط آن حقيقت جامع. اما بر خلاف باور رايج در دوران مدرن اين فقط علم نيست كه دريچه‌اى به سوى اين حقيقت باز می‌كند. اين گفتار گفتگويى است پيرامون دريچه‌هاى ديگرى در وجود انسان رو به سوى آن حقيقت جامع.

اين طعن شديد را زياد می‌شنويم كه درباره فردى گفته شود كه سخن او به هيچ نمي‌ارزد چون داراى تحصيلات رسمى نيست و سوادى ندارد. بازتعريف انسان در كتاب ايقان آدمى را هشيار می‌كند كه چه بسا اين فرد، پيوندى با حقيقت يافته باشد كه ديگرى از آن محروم بوده باشد.

در فيلم سينمايى اوپنهايمر گروهى از دانشمندان را می‌بينيم كه می‌كوشند از دانشى كه درباره شكافتن هسته اتم در اختيار بود استفاده ببرند تا بمب اتم را بسازند. فيزيك‌دان مجارستانى ادوارد تلر نظرى بر زبان می‌آورد كه با ديدگاه سايرين كاملا در تعارض است. گرداننده گروه، اوپنهايمر، نپذيرفت كه نظر او را هيچ بينگارند. از او خواست كه به طور مستقل تحقيق بر سر همان ديدگاه را آغاز كند. تحقيقاتى كه بعدها شگفتى‌اى شايد بزرگتر از مخالفان او پديد آورد. اين‌گونه برخورد با افكار متعارض نگرشى است كه روابط ما با همگان را ديگرگون خواهد كرد.

می‌شود به نقش يک انسان در اين جهان هستى مانند قطعه‌اى از يک پازل نگاه كرد كه قابل جايگزينى نيست. فقط و فقط همان يک قطعه می‌تواند آن يک جا را پُر كند. می‌شود هم به آفتى معرفتى متبلا شد و او را هم‌چون خشتى در يک ديوار نگريست، يكى مثل آن هزاران هزار خشت ديگر كه می‌شود جاى خالى‌اش را به آسودگى پُر كرد. نشان اين آفت معرفتى را در بسيارى گوشه‌ها از زندگى و افكار همين خودمان هم می‌شود سراغ گرفت...

اين نكته زيبايى بود از سوى يكى از انديشمندان كه سقراط به ما آموخت كه در عُرف مي‌بايست انديشيد و آن را در ترازو گذاشت. اين كه كسى همه زندگى را زير فشار عُرف پيش ببرد وجود او را از اختيار خالى مي‌كند. اختيارى كه والاترين گوهر در وجود انسان است.

می‌توان گفت كه ضرورت زمان يا اقتضاى وقت بيش از هر چيز بر جامعه انسانى فشار می‌آورد تا آن‌گونه كه شايسته و بايسته اين روزگار است رفتار كند. اين ضرورت زمان و فشارى كه وارد می‌آورد را می‌توان به مواد مذاب زير زمين تشبيه نمود كه دائما به پوسته بيرونى فشار می‌آورند تا بالاخره جايى براى رها شدن پيدا كنند. هم‌چنين است حال آن انسان‌هايى كه پيش از سايرين ايده‌ها و انديشه‌هايى ابراز می‌كنند كه هر چند با افكار زمان معاصر در تعارض بوده، اما بعدها معلوم می‌شود كه ضرورت زمان همان ايده‌ها بوده كه ايشان بيان داشته‌اند.

مكانى كه يك شخص در آن زاده شده و هم زمانه‌اى كه در آن رشد يافته فشار بسيارى بر او تحميل مي‌كند كه چگونه بينديشد، چگونه رفتار كند و حتى چگونه احساساتى را در دل تجربه كند. اما مقام انسان به عنوان وجودى كه مي‌تواند نسخه كوچكى از تمامى جهان هستى باشد، هم مي‌تواند انديشه او را از قفس زمان كنونى بيرون ببرد و هم او را از مكانى كه در آن اسير شده در آسمان‌هاى ديگر پرواز دهد. اين‌چنين اگر باشد شخصى مي‌تواند در همين ايران امروز مشغول زندگی باشد اما فراتر از قوانين تبعيض‌آميز در حق زنان با آن‌ها به انصاف و عدل رفتار بكند؛ يا رفتارى انسانى در برابر مهاجران و پناهندگان پيش بگيرد.