هر چند اين مثل عاميانه رايج باشد، اما هرگز اخلاقا نمی‌شود پذيرفت كه شخصى «مامور است و معذور». نه، مامور اگر حفظ شرافت انسانى را لحاظ مي‌كند نمي‌بايست به اجراى حكمى تن بدهد كه می‌داند نارواست. شايد يكى از تلخ‌ترين رنج‌ها مواجه آن مامورى است كه بر سر دوراهى گير كرده است. دلش او را نهيب می‌زند كه اين كار شايسته نيست، فاجعه انسانى است، اما از سويى آن‌قدر يك‌دله نشده كه هر هزينه‌اى را براى سرباز زدن از آن كار به جان بخرد. اين رنجى بود كه سام‌خان ارمنى از آن رنج مي‌برد.

يكى از ايرادهاى بسيار شايع در رد ظهور پيامبران اين نقد عاميانه است كه از روزگارى كه تاريخ‌نويسى به سبك مدرن آغاز شد و هم از زمانى كه بشر توانست لحظه‌ها را به صورت مستند ضبط كند ديگر هرگز معجزه اى رخ نداد. بحث اين گفتار پيرامون آن است كه «معجزه» آن رويدادى كه مورد مشاهده قرار گرفته نيست. معجزه آن تفسيرى و برداشتى است كه يك فرد باورمند از مشاهده  يك رويداد دارد، در حالي كه آن ديگرى همان رويداد را بر اساس قوانين طبيعى قابل توضيح مي‌داند. معجزه نتيجه ايمان است، نه اين كه سبب ايمان باشد. 

آن تعبيرها كه در كتاب‌هاى آسمانى قبل وارد شده، در زمان ظهور پيامبر الهى، از حرف و لفظ بيرون آمده به صورت رويدادهايى بزرگ در دوران آن ظهور نمودار گرديدند. فروگرفته شدن خلق با دخانى عظيم، بيش از همه در احتفال بدشت بود كه مردمان را حتى بعد از حدود دويست سال به شگفتى دچار نموده. در ادامه صحبت از ضرورت اختيار، يك دو مصداق مهم ديگر از آن اصل وارسى خواهد گرديد. 

بر اين نكته تاكيد كرديم كه براى آن كه اختيار انسان بتواند معنا پيدا بكند نياز هست گزينه‌هاى گوناگونى پيش روى او باشد كه بشود آن‌ها را نيز منطقا لحاظ نمود. يعنى حقيقت آن‌گونه‌اى آشكار و پديدار نباشد كه عقل سليم هيچ گزينه‌اى جز آن را نتواند لحاظ بكند. در اين گفتار از مضامين كتاب ايقان بهره می‌بريم تا از همين الگو براى فهم برخى مطالب دشوار معرفتى، كمک بگيريم.

در خصوص نسبت ميان ايمان و منطق يا ايمان و عقل، گفتگو بسيار بوده است. يک دو عبارت در كتاب ايقان هست كه می‌تواند بر اين بحث پرتويى بيفكند و ارتباط اين دو را يک قدرى آشكارتر سازد. از آن جا كه معنادار بودن ايمان يک فرد وابسته و مشروط به اختيار انسان است، در ادامه صحبت پيرامون اختيار در اين گفتار كوششى بسيار مقدماتى خواهيم داشت براى فهم ارتباط ميان ايمان و خرد. مفهوم همين عبارت در كتاب ايقان، اساسى خواهد بود براى گفتارهاى بعدى.

رنجى كه مي‌كشيم به خاطر آن است كه معنايى براى آن درد نيافته‌ايم. دين باوران، معنايى براى رنج انسان قائل مي‌شوند بر مبناى اختيار انسان و نيز پرورش فضيلت‌هاى اخلاقى در او، اما هيچ‌يك از اين دو معنا براى رنجى كه حيوانات مي‌كشند صدق نمي‌كند. حيواناتى كه به حكم طبيعت طعمه آن جانوران ديگر مي‌شوند و هم همه حيوانات كه در حادثه‌هاى طبيعى چون آتش‌سوزى در جنگل‌ها پس از تحمل زجر هلاك مي‌شوند. اين گفتار بحثى خواهد بود پيرامون پاسخ‌های دين باوران به رنج حيوانات.

تصويرى كه در ميان عموم باورمندان به اديان از پروردگار پديد آمده وجودى است كه قدرت بر پديد آوردن هر گونه امرى خواهد داشت. اين است كه در انتقاد از وضعيت جهان، همواره خداناباوران به همين متمسك شده‌اند كه آفريدگار قادر مي‌توانست جهانى بيافريند كه در آن كمترين رنج نصيب آفريده‌ها و به خصوص حيوانات شده باشد. اين گفتار سخنى خواهد بود پيرامون آن كه اگر امرى منطقا غيرممكن باشد، قدرت پروردگار نيز امكان پديد آوردن آن را نخواهد داشت.
          

دلايلى كه از سوى خداناباوران در برابر خداباوران بيان مي‌شده بيشتر از اين جنس بوده كه نشان بدهند براهين ارائه شده در اثبات وجود خدا چندان محكم نبوده‌اند و اين كه نشانه‌اى از وجود او را نمی‌توان در طبيعت سراغ گرفت. اما يكى از دلايلى كه از سوى خداناباوران ارائه شده واضحا تلاشى است تا نشان بدهد كه پذيرش وجود خداوند با لحاظ كردن وضعيت كنونى جهان طبيعت از اساس غيرعقلانى است. در اين گفتار تقريرى از اين دليل، يعنى مساله شر خواهيم داشت.

بی‌گمان دشوارترين بخش شاهنامه فردوسى همان ابيات آغازين يا مقدمه شاهنامه است. فردوسى در اين مقدمه به تبيين فلسفه آفرينش از ديدگاه خود می‌پردازد كه كاملا در تعارض است با آن ديدگاهى كه از سوى متكلمان و اهل حديث مطرح شده بود. پيش از آن كه از مفاهيم مطرح شده در اين چند گفتار براى فهم برخى دشوارى‌ها در كتب مقدسه استفاده ببريم، گفتگويى خواهيم داشت پيرامون مقدمه شاهنامه و فهم نيكوتر مضمون آن.

هر چند مفهوم بسيار غريبى بود اما در قرن نوزدهم در رياضيات، بحث فنى به ميان آمد پيرامون مجموعه‌هاى بی‌نهايت و اثبات اين كه چه بسا يک بی‌نهايت از آن بی‌نهايت ديگر بزرگ‌تر باشد. در متون آثار بهائی هم می‌توان نشانى ديد از اين كه در بطن بی‌نهايت اين جهان هستى، بی‌نهايت بزرگ‌ترى هست و هم فراتر از آن و نيز فراتر از آن ديگرى. خداناباوران شايد بتوانند آن برترين بی‌نهايت را منكر بشوند، اما هرگز توان انكار آن بی‌نهايتى را نخواهند داشت كه ما «نقطه» نام گذاشته‌ايم و «حقيقت وجود» است. انيشتین هم به وضوح سخن از آن می‌گفت كه از وجود و حضور دست‌كم چنین مفهومى از خدا نمی‌توان غفلت نمود.