در اين گفتار گفتگو پيرامون رنج حيوانات در طبيعت را به آخر خواهيم رساند و نيز به طور خلاصه تبعات معرفتى و اخلاقى اين بحث را بيان خواهيم نمود. هم‌چنين براى فهم جايگاه اين گفتگو در بحث چهارمين نقش دين، مرورى نيز خواهيم داشت بر نقش‌هاى چهارگانه ى دين تا در پرتوى مطالب اين چندين گفتار، نگاه تازه‌اى نسبت به هر يك از اين نقش‌ها به دست داده شود.

ايوب پيامبر پس از رنج‌هاى طولانى كه از اثر تلف شدن مال و فرزندان و سلامتى‌اش كشيد در نهايت طبق صورت ظاهرى متون كتب مقدسه در چشمه‌اى خنک و خوش‌گوار غوطه‌ور شد تا همه آن رنج‌ها براى او محو شوند. در آثار بهائى می‌شود ديد كه مقصود از اين چشمه آن بينش و آن گونه معرفتى است كه سبب شود فرد آدمى، معنايى براى آن دردها بيابد. آن چنان كه ديگر رنج نبرد. دقيقا پديد آمدن همين معنا در دوران طلايى زندگى بشر را كتب مقدسه وعده داده‌اند براى رنج حيوانات در جهان طبيعت.

در يک مقام اين سوال مطرح می‌شود كه اخلاقى زيستن به چه معناست، يعنى ملاک و معيار اخلاقى زيستن كدام است. اما پيش از آن خود اين سوال نيز مطرح می‌شود كه اصولا چرا می‌بايستى اخلاقى زيست. گفتگوهايى كه پيرامون رنج حيوانات و معناى آن داشته‌ايم می‌تواند مبناى جديدى براى پاسخ به اين سوال به دست بدهد، به گونه‌اى كه لزوم زيست اخلاقى نه به خاطر پاسخگو بودن به آفريدگار هستى، بلكه به جا آوردن تعهد و مسئوليت نسبت به همه آن موجوداتى است كه به خاطر رساندن انسان به اين جايگاه خويشتن را فدا نموده‌اند.

همين رنجى كه حيوانات صرفا به خاطر وجودشان در طبيعت می‌برند به «زبان حال» درخواست آن را دارد تا معنايى براى اين همه زجر خلق بشود. هم حيوانات و هم ساير موجودات از پديد آوردن چنین معنايى ناتوان هستند و اين بار سنگين لزوما بر دوش انسان است. انسان نه تنها مسئول آن است كه وجود خود را به سوى غايت و هدفى بكشاند، بلكه مسئوليت پديد آوردن معنا براى ساير موجودات نيز بر دوش اوست. بدون انسان رنج حيوان بى‌عدالتى و خالى از هر گونه معنا خواهد بود.

مي‌توان پذيرفت كه از ميان دو جهان ممكن، آن جهانى بهتر مي‌بود كه در آن اختيار وجود داشته باشد و هم به تامل و تعمق، اين را درمي‌یابيم كه هرگونه حركتى به سوى غايت و هدف، لازمه‌اش همين اختيار و معرفت مي‌بود. در آن‌صورت، بر اساس توضيحات اين چندين گفتار گذشته، ناگزير هستيم شاهد همين جهانى باشيم كه طبقه حيوانات در آن وجود دارند و بنا به ضرورت وجود، رنج بردن هم بخشي از پديد آمدن آن‌ها مي‌بود. در اين گفتار صحبت را آغاز خواهيم كرد پيرامون مفهوم «فدا شدن» و اين كه دليل وجودى حيوانات را بايست در وجود انسان جستجو نمود

در متون اديان از سويى انسان را به عنوان اشرف مخلوقات توصيف نموده‌اند و هم از سويى به لحنى سخن گفته‌اند كه گويى همه موجودات از جمله حيوانات براى انسان خلق شده‌اند. برداشت ناصحيح از مفهوم اين‌گونه بيانات انتقادات فراوانى را متوجه خود ساخته. ضمن آغاز گفتگو پيرامون مساله دشوار رنج حيوانات، در خصوص مفهوم حقيقى اين گونه عبارت‌ها در متون كتب آسمانى نيز صحبتى خواهيم داشت.

در متون اديان آسمانى بيان می‌شود كه برگى از درختى نمی‌افتد مگر به اراده الهى. و يا «هر چه كند او كند.» و عبارات ديگرى كه به وضوح نشان می‌دهد از بزرگ‌ترين تا كوچك‌ترين رويدادها، همه چيز را در مسير اراده كلى الهى می‌بيند. اگر اين چنين باشد كه اراده الهى پس پشت همه پديده‌ها نهفته باشد، معنايش آن است كه هرگز نمی‌توان براى توضيح هيچ پديده خاصى چه طبيعى و چه در جهان بشرى بر اين تاكيد كرد كه «اين اراده الهى بوده.» غفلت از اين نكته آفت‌هايى را در مديريت ايران امروز پديد آورده است.

اصولا تفاوت اساسى ميان نگاه فرد خداباور و فرد خداناباور آن است كه فرد خداباور پسِ پشت جهان هستى، به جهتى، غايتى و معنا و اراده‌اى قائل است و جهان طبيعت و نيز تاريخ بشر را داراى مسير و جهت و غايتى می‌بيند. مفهوم معجزه، در واقع تاكيد بر تفاوت ميان اين دو نگاه است. آن فرد دين‌باورى كه نام يک پديده را «معجزه» گذاشته باشد، باز هم اين را می‌پذيرد كه علت‌هاى طبيعى‌اى بايد باشد كه توضيح‌گر آن پديده بشود، اما در عين حال به «اراده الهيه» باورمند است كه آن علت‌هاى طبيعى را كنار يكديگر نهاده است. در توصيف آن ظاهر اختلاف نظرى نيست، اما يكى قائل به اراده‌اى در بطن آن ظاهر است، و آن ديگرى نيست.

پيشتر هم گفتيم آن دلهره و ترديد و آن ترس و لرزى كه در دل سامخان پديد آمده بود همگى حالاتى‌اند كه هر شهروند شريف ايرانى در همين جامعه امروز می‌بايست در دل خود مشابه آن را تجربه كند. سامخان می‌توانست باز دوباره حضرت باب و انيس را هدف تير سربازان خود كند و مسئوليت آن را بر دوش صاحب‌منصبانى بيندازد كه در رده‌هاى بالاتر قدرت، به او فرمان داده بودند. همين است حال همه آن‌هايى كه حقوق بخشى از جامعه ايران را پايمال نمودند تنها به اين بهانه كه فرمان از مقامات بالاترى گرفته بودند و نيز ظلم‌هاى ما شهروندان به سايرين، زير فشار عُرف.

نمی‌توان به خواندن تاريخ بسنده كرد. تاريخ را بايد زيست، بايد با شخصيت‌هاى تاريخ همگام شد، خود را بر جاى آن‌ها گذاشت و لمس كرد كه در همان شرايط و احوال اگر ما بوديم چه می‌كرديم. تجربه سامخان ارمنى و حالات دل او پيش از همان مرتبه اول تيراندازى به حضرت باب و نيز پس از آن، می‌تواند همه ما شهروندان ايران امروز را هشيار كند نسبت به ده‌ها موقعيتى كه درست قدم بر جاى پاى سامخان گذاشته‌ايم و از آن غافل بوده‌ايم.