شايد از زمانى كه بشر درباره ارتباط و نسبت خود با پروردگار عالم و كيفيت آفرينش به طور جدى انديشيدن را آغاز نمود، مساله وحدت وجود هم به عنوان يكى از عميق‌ترين ديدگاه‌ها به ميان آمد. هم در متون آيين هندو و به خصوص اوپانيشادها، و هم بعدتر در آيين بودايى و نيز در سنت عرفانى بسيارى اديان ديگر و حتى نزد فيلسوفانى مانند اسپينوزا مساله وحدت وجود به عنوان بهترين گره‌گشا در توضيح ارتباط ميان ممكنات و پروردگار ارائه گرديد. اين گفتار، گفتگويى است پيرامون پرتويى كه متون آيين بهائى بر اين مساله افكنده است.

پيشتر در خصوص هدف از آفرينش در نظر برخى انديشمندان مطالبى بيان كرديم و هم گفتگويى داشتيم پيرامون آن كه قائل شدن هدف براى آفرينش ممكنات چه دشواری‌هايى می‌توانست در پى داشته باشد. در اين گفتار بر اثر متون آيين بهائى و به خصوص آثار حضرت باب سراغى خواهيم گرفت از ديدگاهى كه آفرينش ممكنات را حركتى و جريانى می‌ديد از سوى خود عالم هستى، همراه با اختيارى كه با نهان خود اين هستى هم‌عنان بوده.

اين مساله كه هدف از آفرينش چه می‌توانسته باشد از ابتداى زاده شدن تفكر بشر، مورد سوال بوده. هر گونه پاسخى كه هدفى را متوجه پروردگار نموده باشد خالى از دشوارى نخواهد بود، چون خود همين «داشتن هدف» و اين كه خواسته باشد با صدور يک فعل به آن هدف نائل بشود می‌تواند نيازمندى به حساب بيايد و ميل به تغييرى و حركتى به سوى كمال. چنین توصيفى با شناخت پروردگار به عنوان «كمال مطلق» سازگار درنمی‌آيد. در اين گفتار هم بخشى از اين انديشه‌ها را وارسى می‌كنيمر و هم‌ صحبتى پيرامون سه عالم حق، امر، و خلق را آغاز خواهيم نمود.

در ادامه گفتگو پيرامون چهارمين نقش دين، پديد آوردن معنا در دل طيف وسيعى از مردمان، صحبتى خواهيم داشت در خصوص افرادى كه خود را بى نام و نشان يافته‌اند؛ كه تصور مي‌كنند نامى و يادى و اثرى از ايشان براى آيندگان به يادگار نخواهد ماند. آن‌ها كه وحشت فراموش شدن، اين هراس را در دل‌شان پديد آورده كه همين زندگى امروز آن‌ها پوچ و خالى از هرگونه ارزشى باشد

هم حضرت عبدالبهاء در توصيف پنجمين رتبه از مراتب محبت، و هم حضرت بهاءالله در كلمات مكنونه عربى، الگويى به دست داده‌اند تا بتوان آدميان را تشويق نمود به اين كه قدمى بردارند براى حركت از جايگاه كنونى خود به سوى والاترين جايگاه‌ها. در كتاب ايقان همان الگو را به كار می‌گيرند تا مخاطبان را قانع كنند كه تقليد بردن از علماء شرط راه جستجوى حقيقت نيست. بايستى به چشم خود ببينند و به گوش خود بشنوند تا شايد حقيقت را خود بازيابند.

شايد اين ديدگاه بديعى باشد كه هر كجا در هر گوشه از جهان، نشانى از عشق هست. همه بدون استثناء خبر از ميلى و محبتى به نشان معشوق ازلى دارد. چه در ديگران و چه در وجود خودمان. آتش عشق شايد جز همين نيست كه به تعبير مولانا از «نيستان» دور افتاده‌ايم، اما بويى از او را در وجود معشوق يافته‌ايم. اگر اين چنين باشد همه رتبه‌هاى محبت يكى بيش نيستند هر چند به هزارها شكل، خود را نمايانده باشند. حضرت عبدالبهاء در عين حال كه يكى بودن محبت را تاكيد می‌كنند و بی‌نهايت بودن رتبه‌هاى آن را هم باز می‌گويند و نیز پنج رتبه را توصيف می‌كنند تا نمونه‌اى به دست داده باشند.

حس رضايت‌مندى نسبت به خويشتن در گروى آن است كه آدمى طيف وسيعى از استعدادهاى گوناگونى كه در نهادش وجود دارد را به فعليت برساند. رشد دادن قواى عقلانى بى آن كه احساس و هوش عاطفى در آدمى پرورش يافته باشد نه انسان را براى زندگى در اجتماع آماده مي‌كند نه فرد را نسبت به خويشتن رضايت‌مند مي‌سازد. هم‌چنين است پرورش ندادن ساير فضيلت‌هاى اخلاقى. فروكاستن آدمى به هر يك از اين استعدادها، ثمره‌اش چيزى نيست جز محروميت از حس عميق رضايت‌مندى.

شايد اين يكى از عالی‌ترين بينش‌هايى باشد كه حضرت باب در آثار خودشان به دست داده‌اند، بيان اين كه براى هر شىء، مفهوم بهشت يا جنت آن زمانى است كه به عالی‌ترين حد كمال خود رسيده باشد. انسان همين طور كه استعدادهاى خود را يكى يكى شكوفا می‌كند به بهشتِ وجود خود نزديک و نزديک‌تر می‌شود و هم می‌تواند در هر زمينه‌اى كه به آن مشغول شده، هر صنعت يا هنرى يا خدمتى، به همين چشم بنگرد تا بكوشد كه آن شىء را به آن بهشت كه براى آن مقرر شده نزديک‌تر كند.

شايد اين ويژگى فقط محدود به بيشتر انسان‌ها در دوران معاصر نباشد كه در همه چيز «اوقات خوشى داشتن» را به عنوان هدف لحاظ كرده باشند. خبرى از وقت گذراندن با بزرگترهاى فاميل نيست چون برايشان چندان «فان» نيست. ميل چندانى به وقت گذراندن در كنار بيمار در بيمارستان نيست، چون در كنار او چندان خوش نمی‌گذرد. شايد بزرگ‌ترين نقطه عطف در زندگى يک فرد آن زمانى باشد كه توانسته در روابط‌ش با ساير انسان‌ها هدفى فراتر از «فان» يافته باشد.

در گفتار پيشين پذيرفتيم كه مي‌توان ردپايى از انديشه‌های ارسطو را در كلمات مكنونه حضرت بهاءالله سراغ گرفت. ارسطو دوستى‌ها را سه دسته می‌ديد. يكى آن دوستى‌ها كه دليل دوام آنها نوعى داد و ستد يا سودى متقابل است، يكى آن‌ها كه به خاطر اوقات خوش و تفريح و لذت دوام يافته‌اند و سوم آن عالی‌ترين شكل كه هدف هر دوست، خشنودى و سعادت آن ديگرى است. اين گفتار بحثى خواهد بود پيرامون اين سومين گونه دوستى.