นั่งสมาธิให้ถูกต้องควรทำอย่างไรนั่งนานและบ่อยแค่ไหน?

การนั่งที่ถูกต้อง เริ่มต้นต้องสัมมาทิฏฐิ ‘สัมมาทิฏฐิ ความเห็นชอบ’ โดยเฉพาะในประเด็นที่ว่า ‘เราไม่ได้นั่งเพื่อจะเอาอะไร เพื่อจะได้อะไร เพื่อจะเป็นอะไร’ นั่งเพื่อปล่อยวางเหตุให้เกิดทุกข์ เรื่องการจะนั่งก็ควรจะหาที่ที่สงบเท่าที่จะสงบได้ ถ้าอยู่ในบ้านมุมใดมุมหนึ่งที่เงียบหน่อย แล้วก็ใช้มุมนั้นหรือถ้ามีบุญเป็นห้องพระก็ยิ่งดี แต่ถ้าไม่มีก็มุมใดมุมหนึ่งที่ใช้เพื่อการนั่งสมาธิหรือการทำวัตรสวดมนต์โดยเฉพาะ ไม่ใช่เรื่องอื่น แล้วพอมานั่งตรงนั้นมันจะเป็นจิตวิทยาจะรู้สึกว่า เออ...นี่ก็คือที่นั่งของเรา

ก่อนจะนั่ง ถ้าทำวัตรสวดมนต์ เล็กๆ น้อยๆ เพื่อเปลี่ยนอารมณ์ จากอารมณ์เมื่อกี้นี้ อารมณ์ทางโลก ถ้านั่งหลับตาทันทีมันก็ยังมีความคิดที่ยังค้างอยู่ในสมอง ก็เปลี่ยน กราบไหว้พระศรีรัตนตรัยก่อน

นั่งการนั่งนี้ เรื่องจะวางแขนวางขานี่ไม่สำคัญมาก จะนั่งเก้าอี้ก็ได้ แต่ต้องรู้สึกเป็นตัวของตัว ไม่พิงสิ่งใด สำคัญที่กระดูกสันหลังให้ตรง ตรงแต่ไม่เกร็ง รู้สึกมันมีอะไรมาดึงศีรษะขึ้นไปถึงเพดาน นั่งตัวตรง ถ้าง่วงไม่ต้องหลับตาก็ได้ ถ้าไม่ง่วงหลับตาจะดีกว่า

การนั่งสมาธิคือการเจริญสตินั่นเอง ซึ่งต้องมีเครื่องระลึกของสติ เช่น ลมหายใจ และสิ่งท้าทายก็คือทำอย่างไรเราจึงจะสร้างความสัมพันธ์ระหว่างจิต คือ ‘ตัวรู้’ กับ ‘สิ่งรู้’ หรือเครื่องระลึกของสติ เช่น ลมหายใจ ในลักษณะที่พอใจกับลมหายใจ ไม่อยากไปคิดเรื่องอื่น พอใจ มีความสุขกับงาน

ในเบื้องต้นต้องป้องกันไม่ให้กิเลสเข้ามาแทรกแซง แล้วเมื่อจิตเผลอไปซึ่งต้องมีแน่นอน ก็ต้องมีการฝึก การศึกษา ในการปล่อยวางกิเลสที่เข้ามาครอบงำ ในขณะเดียวกันเราก็มุ่งที่สติ สัมปชัญญะ ความรู้ตัว และอาตาปี ความเพียรที่มีความพอดีระหว่างความตั้งใจและความผ่อนคลาย ความพอดีจะรู้ได้ว่ามันเป็นความเพียรที่พอดีกับการปล่อยวางกิเลส เรายังจะต้องใช้ความอดทน ความสันโดษ ความเมตตา คุณธรรมข้ออื่นๆ และเมื่อจิตเริ่มสงบแล้ว เราก็ต้องพยายามรักษาคุณธรรมที่กำลังปรากฏอยู่ในจิต เช่น สติ เป็นต้น ให้เจริญยิ่งๆ ขึ้นไป

สรุปแล้วว่า ในเบื้องต้นเราก็ถือว่า ‘การนั่งสมาธิคือการเจริญสติ โดยมีสิ่งใดสิ่งหนึ่งเป็นเครื่องระลึกของสติ’ สิ่งที่สำคัญในเบื้องต้นคือการฝึกป้องกันไม่ให้กิเลสเข้ามาครอบงำจิต สอง ถ้ากิเลสครอบงำจิตจนได้ ต้องฝึกในการปล่อยวาง สาม ต้องปลูกฝังคุณงามความดีที่จะนำไปสู่ความสงบและปัญญา และสี่ เมื่อคุณธรรมต่างๆ เริ่มปรากฏ เราต้องศึกษาเรียนรู้เพื่อจะรักษามันไว้และทำให้มันเจริญยิ่งๆ ขึ้นไป นี่คือการทำสมาธิในเบื้องต้น ไม่ต้องหักโหมมาก เริ่มต้น ห้านาที สิบนาที ค่อยๆ เพิ่ม ถ้าบังคับมากจะไม่มีความสุข ถ้าไม่บังคับเสียเลยนี่ก็คงไม่เจริญ คงต้องหาความพอดี

พระอาจารย์ชยสาโร

ทำอย่างไรจิตใจถึงจะฟุ้งซ่านหรือคิดปรุงแต่งน้อยลง?

ความคิดฟุ้งซ่านและความคิดปรุงแต่งก็ไม่เหมือนกันทีเดียว ความฟุ้งซ่านนี่มักจะมีเหตุปัจจัยจากความไม่สำรวม โดยเฉพาะในปัจจุบันการดูการฟังในโซเชียลมีเดีย เป็นต้น มากเกินไป เหมือนกับเอาขยะเข้ามาใส่ในสมองเยอะ มันจึงชวนให้คิดโน่นคิดนี่ เพราะฉะนั้นการที่จะทำให้ความฟุ้งซ่านน้อยลงก็ควรจะทบทวนว่า ทุกวันนี้เราได้ดู เราได้ฟัง เรื่องอะไรบ้าง เราได้พูดคุยเรื่องอะไรบ้าง สิ่งที่ไร้สาระเราก็ลดน้อยลงได้ไหม ส่วนระหว่างการภาวนา ถ้าจิตฟุ้งซ่าน อย่าไปต่อต้าน อย่าไปบังคับมันมากเกินไป ให้ ‘รู้ รู้’ อยู่ที่มันฟุ้ง ‘รู้ รู้ รู้’ ที่มันฟุ้งแล้วความฟุ้งซ่านมันก็จะค่อยหายไปเอง

ส่วนความปรุงแต่งนั้นมันก็มักจะเกิดจากสิ่งมากระทบทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ชวนให้คิด ถ้าตั้งสติไม่ทัน จิตก็จะตกร่อง ทีนี้พอตกร่องแล้ว มันดึงออกมายาก ฉะนั้นถ้าเราตั้งสติ พอรู้เท่ารู้ทัน สิ่งมากระทบ แล้วตัด ตัดมันอยู่ตรงนั้น ตั้งแต่มันยังไม่ตกร่อง อันนั้นจะเป็นสิ่งที่ดีที่สุด

ในการปรุงแต่งต่างๆ ถ้าเราสังเกตแพทเทิร์นเราชอบคิดปรุงแต่งเรื่องใดเรื่องหนึ่งโดยเฉพาะหรือบ่อยๆ ให้เอาเป็นหลักพิจารณาว่า เราคิดผิดอยู่ในเรื่องนี้ ตรงไหน อย่างไร เพราะครูบาอาจารย์ของเราสอนว่า “ทุกข์เพราะคิดผิด” เพราะฉะนั้นการคิดปรุงแต่งโดยเฉพาะในส่วนที่ทำให้จิตหม่นหมอง มันจะเกิดจากความคิดผิดบางอย่าง พยายามจับตรงนี้ แล้วก็จะช่วยให้ลดความคิดปรุงแต่ง

อย่างยกตัวอย่าง สมมติว่ามองตัวเองในแง่ร้าย มองตัวเองว่าเป็นคนไม่ดี เป็นคนไม่เก่ง สู้เขาไม่ได้ พอเจออุปสรรคเกิดความผิดพลาด จิตก็ตกร่อง “เห็นไหมเราก็เป็นอย่างนี้อยู่ทุกครั้งเลย เมื่อคราวที่แล้วก็เป็นอย่างนี้” แล้วก็คิด ...คิดๆๆ ไป ความคิดทั้งหลายนี้ก็เกิดจากความเชื่อว่าตัวเองไม่เก่งหรือตั้งอคติในตัวเราเอง ถ้าเราไม่แก้ตรงนั้น นี่ความปรุงแต่งก็คงไม่หาย

เพราะฉะนั้นในปฐมพยาบาลก็คือ ตั้งสติไม่ให้ตกร่อง แต่ถ้าตกร่องบ่อยๆ แล้วเรื่องดั้งเดิมนี่ พยายามคิดพิจารณาตรงนี้ว่า มีตัณหา มีความคิดผิดตรงไหน แล้วก็ไปแก้ด้วยปัญญาด้วย

พระอาจารย์ชยสาโร

การที่เราบนบานไว้กับสิ่งศักดิ์สิทธิ์แล้วไม่ไปแก้บนจะเกิดอะไรขึ้น?

คงแล้วแต่ ว่าบนบานกับใคร เรื่องอะไร ซึ่งอาตมาไม่สามารถจะพยากรณ์ได้ แต่ที่เสียแน่นอนคือ ‘เสียสัจจะ’ แล้วสัจจบารมีเป็นส่วนประกอบของชีวิตดีงามที่เราควรจะรักษาไว้ เพราะฉะนั้นก่อนที่จะบนบาน ก่อนที่จะสัญญาไว้กับใคร ไม่ว่าเป็นมนุษย์หรือเป็นเทวดา ให้คิดดีๆ ก่อน อย่าไปสัญญาในสิ่งที่ตัวเองทำไม่ได้ แต่ถ้าบนบานไปแล้ว สัญญาไว้แล้ว ไม่ต้องเอาบนบานกับเทวดา เอาว่าสัญญาไว้กับคนรอบข้างดีกว่า สัญญาอะไรไว้ก็ควรจะทำตาม ถ้าไม่ทำตามคนก็เสียความเชื่อมั่นในตัวเรา เสียการนับถือในตัวเรา ตัวเองก็จะมองตัวเองในแง่ร้ายก็ได้ ฉะนั้นพยายามรักษาไว้

พระอาจารย์ชยสาโร

เมื่อลูกเถียงว่า ผู้ใหญ่กับเด็กควรมีสิทธิในเรื่องต่างๆ เท่าเทียมกัน ขอคำแนะนำจากท่านอาจารย์ เราควรพูดคุยกับลูกอย่างไร?

ก็ตามกฎหมาย หนึ่ง คุณพ่อ คุณแม่ ยังเป็นผู้ปกครองอยู่ เราไม่ได้อยู่เป็นประชาธิปไตยอยู่แล้ว ที่สองก็คือ สิทธิอะไรบ้าง แล้วใครเป็นผู้กำหนด แล้วทำไมจะต้องมีสิทธิเสมอกัน ด้วยเหตุผลอะไร แต่ว่า อ๋อ ต้องยุติธรรม แล้วความยุติธรรมคืออะไร ความยุติธรรมเพื่อใคร

คือทุกวันนี้คนจะใช้คำว่า ‘สิทธิเสมอกัน’ โดยไม่ได้กลั่นกรอง ไม่ได้คิดว่ามันหมายถึงอะไรบ้าง อย่างถ้าพูดถึง ‘ความยุติธรรม’ ถ้าเราอยู่ด้วยกันสมมติว่าสี่คน แล้วก็หนึ่งคนหรือสองคนเป็นผู้ทำงาน เป็นคนออกค่าใช้จ่ายทั้งหมด เขาควรจะมีสิทธิบางอย่างมากกว่าคนที่อยู่เฉยๆ ไม่ทำอะไรหรือเปล่า ใช่ไหม

ถ้ายอมรับว่าคนที่ทำงานมากกว่าควรจะมีสิทธิมากกว่า ถ้าอย่างนั้นลูกก็น่าจะยอมรับว่า ที่อยู่อย่างนี้ ทุกสิ่งทุกอย่าง เสื้อผ้า อาหาร การกินการอยู่ โทรศัพท์ ทุกสิ่งทุกอย่าง คุณพ่อคุณแม่เป็นคนออกค่าใช้จ่ายไม่ใช่หรือ แล้วทำไมท่านจะไม่มีสิทธิบางอย่างที่ผู้ที่เป็นฝ่ายรับอย่างเดียวไม่มี ความยุติธรรมของคนหนึ่งอาจจะไม่ใช่ความยุติธรรมของอีกคนหนึ่ง ของกลุ่มหนึ่งก็ไม่ใช่ยุติธรรมของอีกกลุ่มหนึ่ง มันเป็นเรื่องวิเคราะห์ยาก

อย่างเช่น ที่ประเทศอินเดีย รัฐบาลอินเดียก็มีนโยบายมานานแล้วที่จะช่วยยกฐานะของคนที่ถูกกดขี่ พวกจันฑาล พวกดาลิต (Dalit) ซึ่งจะมีโควต้าในมหาวิทยาลัยสำหรับคนในกลุ่มนี้ ซึ่งข้อสอบนี่ไม่ต้องดีเท่าคนอื่นก็ได้ อย่างไรก็ต้องมีจำนวนนี้ จำนวนนี้ ซึ่งการแข่งขันที่จะเข้ามหาวิทยาลัยในอินเดียนี่สูงมาก เด็กบางคนขยันหมั่นเพียรมาก เรียนพิเศษทุกวันๆ สอบได้ดีมาก แต่ไม่เข้า เพราะเสียที่ มีโควต้าของคนกลุ่มชาวเขา อะไรเป็นต้น เขาก็จะประท้วงเลยว่าไม่ยุติธรรมกับเขา แต่ว่าสำหรับพวกจัณฑาล พวกชาวเขานี่ถ้าไม่มีอย่างนี้ สังคมก็ไม่ยุติธรรมกับเขา ฉะนั้นจะเอาความยุติธรรมของกลุ่มไหน มันไม่ใช่ว่าความยุติธรรมของสังคมมันสอดคล้องกันหมด

คำว่า ‘สิทธิ’ ก็เหมือนกัน คำว่า ‘สิทธิมนุษยชน’ เป็นสิ่งสมมติ ไม่ใช่เป็นธรรมชาติ เป็นสิ่งที่เราสร้างขึ้นมาเพื่อประโยชน์ของส่วนรวม แต่ว่าสิทธิมีมากมายก่ายกอง แล้วเราก็จะจัดลำดับของสิทธิว่า สิทธิไหนควรจะมาก่อน สิทธิไหนมาทีหลัง แต่ละประเทศก็ไม่เหมือนกัน

ในเรื่องที่อยากจะพูดก็คือคำว่า ‘สิทธิ’ คำว่า ‘ยุติธรรม’ อะไรพวกนี้ มันเป็นเรื่องละเอียดอ่อนมาก มันไม่ง่ายๆ เหมือนที่คิด แล้วอยากจะทราบว่าด้วยเหตุผลอะไร ลูกควรจะมีสิทธิเท่าเทียมกับพ่อแม่ คือส่วนมากจะ “อ้าว ทุกคนก็ต้องเสมอกัน” ทำไม? เพราะอะไร? ทีนี้ก็ตอบไม่ได้แล้ว

พระอาจารย์ชยสาโร

เราควรมีธรรมะข้อใดเป็นหลักในการดำรงชีวิตบ้าง?

คำสั่งสอนของพระพุทธองค์เราเรียกว่าเป็น ‘ระบบองค์รวม’ หมายถึงว่าเราต้องมีการฝึกต้องพัฒนาคุณธรรมหลายๆ ข้อพร้อมกัน ก็ไม่ใช่ว่าจะมีข้อใดข้อหนึ่งที่จะเอาเป็นหลัก ต้องให้ความสำคัญกับพฤติกรรมด้วย อารมณ์ด้วย ความคิดมุมมองด้วย ต้องปฏิบัติพร้อมกันในทุกๆ ด้านของชีวิต

ถ้าจะสรุปสั้นๆ หรือสั้นที่สุดก็มี ‘ทาน ศีล ภาวนา’ เบื้องต้นให้เรารู้จัก ‘ให้’ รู้จักแบ่งปัน สร้างประโยชน์กับผู้อื่น สร้างประโยชน์กับส่วนรวม เป็นแหล่งความสุขที่ทุกคนควรจะได้ในชีวิต และก็เป็นส่วนในการสร้างครอบครัว ชุมชน สังคมที่อบอุ่นน่าอยู่ ส่วน ‘ศีล’ ก็เป็นการป้องกันอันตรายจากการประกอบบาปกรรมทางกาย ทางวาจา เป็นการเสริมสร้างความรู้สึกไว้วางใจซึ่งกันและกัน ความรู้สึกปลอดภัยในชุมชน ทำให้คนอยู่ด้วยกันด้วยความสมานสามัคคีกันได้ ‘ภาวนา’ ข้อที่สามก็คือ การตั้งอกตั้งใจคอยขัดเกลาสิ่งเศร้าหมองในจิตใจและการพัฒนาสิ่งดีงาม ‘ทาน ศีล ภาวนา’ นี่ก็คือหลักการประพฤติปฏิบัติตามคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า

พระอาจารย์ชยสาโร

ท่านอาจารย์เปรียบเทียบคำสอนพระพุทธเจ้ากับเทคโนโลยี หมายถึงอย่างไรขอความเมตตาขยายความ?

คำสอนของพระพุทธองค์นั้นสามารถแบ่งออกเป็นสองกลุ่มใหญ่ๆ กลุ่มแรกคือคำสอนซึ่งเป็นการเปิดเผยแสดงความจริงของธรรมชาติ โดยเฉพาะธรรมชาติของมนุษย์เราเอง กลุ่มที่สองก็คือคำสอนที่ตอบปัญหาว่า ในเมื่อความจริงเป็นเช่นนี้เราควรจะรับมือกับมันอย่างไร ควรจัดการ ควรปฏิบัติต่อมันอย่างไร

ยกตัวอย่างคำสอนกลุ่มแรก คือ ในปัจฉิมโอวาทที่พระพุทธองค์ตรัสก่อนปรินิพพาน พระองค์ตรัสไว้ว่า “สิ่งทั้งหลายมีความเสื่อมเป็นธรรมดา” อันนี้ก็คือการยกข้อสังเกตหรือว่าเปิดเผยความจริงของธรรมชาติ แล้วพระพุทธองค์ก็ตรัสต่อไว้ว่า “เมื่อเป็นเช่นนั้น พวกเธอทั้งหลายควรถึงพร้อมด้วยความไม่ประมาทเถิด” หมายถึงว่า ผู้มีปัญญาเมื่อตระหนักรู้ได้ว่า สิ่งทั้งหลายมีความเสื่อมเป็นธรรมดาก็ควรจะอยู่อย่างไม่ประมาท

คำสอนกลุ่มแรกเราเปรียบเทียบกับวิทยาศาสตร์ได้ แต่ก็ไม่ใช่วิทยาศาสตร์บริสุทธิ์หรือว่า pure sciences ทีเดียว เนื่องจากว่าคำสอนที่พระพุทธองค์เปิดเผยแสดงนั้นก็เฉพาะความจริงที่พระองค์เห็นว่าจะเป็นประโยชน์ต่อมนุษย์ในการพัฒนาตน

ส่วนคำสอนกลุ่มที่สองนั้น อาตมาก็เปรียบเทียบกับเทคโนโลยี เพราะคำว่า ‘เทคโนโลยี’ นั้น ไม่ได้จำกัดอยู่แค่สิ่งประดิษฐ์ เช่น คอมพิวเตอร์ โทรศัพท์ อะไรเป็นต้น แต่หมายถึง หลักการ วิธีการ เทคนิค กระบวนการต่างๆ ซึ่งรวมกันแล้วก็คือการเอาความรู้ในธรรมชาติ ประยุกต์ใช้ให้เกิดประโยชน์กับมนุษย์โดยตรง

เพราะฉะนั้นคำสอนของพระพุทธองค์จึงเปรียบเทียบกับวิทยาศาสตร์กับเทคโนโลยี ส่วนที่เป็นเทคโนโลยีนั้น อาตมายืนยันว่าหรือเชื่อมั่นว่า มีแต่พระพุทธศาสนาที่มีเทคโนโลยี ที่เป็นขั้นตอน ที่ละเอียดอ่อน ที่ปฏิบัติได้ ได้ผลจริง มีเฉพาะในพระพุทธศาสนา เป็นเอกลักษณ์ของพระศาสนาของเรา

และในทุกวันนี้ ในยุคที่คนไทยส่วนใหญ่มองศาสนาผ่านแนวความคิด concept สายตาของตะวันตก ก็เป็นส่วนของพุทธศาสนาที่คนรุ่นใหม่มองข้าม เพราะไม่เหมือนในศาสนาอื่น ก็อยากให้ทุกคนได้สำนึกได้ศึกษา แล้วได้รับประโยชน์จากพุทธศาสนากลุ่มที่เป็นคำสอนที่เป็นเทคโนโลยีในการพัฒนาสุขภาพ คุณภาพ สมรรถภาพของจิต ในการพัฒนาชีวิตให้ถึงการดับทุกข์และการเข้าถึงความสุขที่แท้จริง

พระอาจารย์ชยสาโร

ทำไมเราจึงควรปฏิบัติธรรม?

พระพุทธองค์ตรัสไว้ว่าการเกิดเป็นมนุษย์ยากมาก ในการเวียนว่ายตายเกิดในวัฏสงสารโอกาสที่จะเกิดเป็นมนุษย์นี่แสนยาก ในเมื่อเราเกิดแล้ว เราเกิดในประเทศอันสมควร เกิดในตระกูลชาวพุทธแล้ว ถือว่าเป็นโอกาสทองที่จะตัดเวลาเวียนว่ายตายเกิดในวัฏสงสารให้สั้นลง ให้เราได้ทำงานที่สำคัญยิ่ง ในการละบาปในการบำเพ็ญกุศล และการชำระจิตใจของตนให้ขาวสะอาด

ถือว่าไม่ปฏิบัติธรรมก็ได้ ไม่มีใครว่าอะไร ก็ไม่ได้ติดคุกติดตะราง ไม่มีใครลงโทษอะไร แต่เสียดาย เสียโอกาสที่ได้เกิดเป็นมนุษย์ในประเทศอันสมควร ก็ขอให้ทุกคนฉวยโอกาสอันนี้ให้ได้

พระอาจารย์ชยสาโร

การโกหกแบบมีเจตนาดี เช่นไม่ต้องการให้คนอื่นเสียใจ ถือเป็นบาปไหม?

เราอาจจะถือว่าเรามีเหตุผลเพียงพอที่จะพูดเท็จ เพราะเกรงใจเขา เพราะสงสารเขา เป็นต้น แต่ถ้าตอนหลังเขาทราบว่าเราพูดเท็จ เขาต้องเสียความไว้วางใจในตัวเรา

แล้วเขาจะรู้ว่าในบางกรณีคนนี้จะยอมโกหกเรา ถ้าเขาเห็นสมควรจะโกหก คือความเชื่อใจกัน ความไว้วางใจซึ่งกันและกันก็จะลดน้อยลง อันนี้ก็คือโทษหรือผลเสียของการโกหก ที่เรียกว่าสีขาว หรือว่าการโกหกที่ว่าด้วยความหวังดี

พระอาจารย์ชยสาโร

พระวัดป่ากับพระวัดบ้านต่างกันอย่างไร?

ต่างกันที่วิถีชีวิต พระวัดป่านี่จะเน้นในการปฏิบัติ มีการทำวัตรสวดมนต์ นั่งสมาธิ ออกบิณฑบาต การเรียนการศึกษาจะน้อย ส่วนมากจะปล่อยเป็นเรื่องส่วนตัว การประกอบพิธีกรรมต่างๆ จะน้อย

ส่วนในวัดบ้าน ท่านจะอยู่ใกล้ชิดกับญาติโยมก็มีความสนิทสนมมากขึ้น แล้วก็จะเน้นในเรื่องปริยัติธรรม เรื่องการเรียนการศึกษา และการประกอบพิธีกรรมต่างๆ เนื่องจากพระในวัดบ้านอยู่ใกล้ชิดกับญาติโยม ก็ธรรมดาเรื่องพระวินัยมักจะย่อหย่อนไปหน่อย ซึ่งจะเป็นความแตกต่างอีกข้อหนึ่งที่ค่อนข้างจะชัด ในเรื่องการปฏิบัติตามหลักพระวินัย

แต่อย่างไรก็ตาม เราก็ถือว่าเราอยู่สถาบันเดียวกัน เป็นพระสงฆ์ด้วยกัน แล้วพระวัดบ้านที่ตั้งใจปฏิบัติก็มี พระวัดป่าที่ขยันเรียนพระปริยัติก็มีเหมือนกัน แต่โดยภาพรวมแล้วก็จะเห็นจากสี สีผ้า...นี่ก็สีพระวัดป่า ถ้าเป็นสีที่ออกมาเหลือง สีส้มสดใสหน่อย ท่านก็จะเป็นพระวัดบ้าน

พระอาจารย์ชยสาโร

เราควรรับมือกับความเห็นต่างทางการเมืองอย่างไร?

ความเห็นต่างนี่มันเป็นสิ่งที่ดี ตามหลักประชาธิปไตย เพราะเราถือว่าหลายๆ สมองนี่ดีกว่าสมองเดียว หลายมุมมองดีกว่ามุมมองเดียว หลายผลประโยชน์ดีกว่าผลประโยชน์กลุ่มเดียว แต่มันก็มีขอบเขตว่า การถือความคิดเห็นต่างกัน เราก็ต้องเคารพซึ่งกันและกัน แล้วไม่ต้องรังเกียจเพียงเพราะคนคิดไม่เหมือนกับเรา ต้องพยายามหาทางที่โบราณเรียกว่า ประสานประโยชน์ ถือว่าช่วยๆ กันคิด ช่วยๆ กันประสานประโยชน์ของทุกฝ่าย เราไม่ต้องเป็นศัตรูต่อกัน ถ้าหากว่าเราถูกที่สุด เขาผิดถนัด เราซื่อสัตย์เขาไม่ซื่อสัตย์ เราหวังดีต่อประเทศชาติ เขาไม่หวังดีต่อประเทศชาติ แบ่งแยกเรากับเขาอย่างชัดเจน เป็นขาวกับดำ อันนี้เป็นทางไปสู่ความขัดแย้ง

แต่ความคิดเห็นไม่ตรงกัน แล้วเราก็ปรึกษาหารือกัน ถกเถียงกัน ด้วยความหวังดีต่อกันและกัน ด้วยความหวังดีต่อสังคมประเทศชาติ ก็น่าจะนำไปสู่ความสร้างสรรค์ แล้วก็เป็นโอกาสที่เราจะแก้ปัญหาของสังคมได้มากขึ้น

พระอาจารย์ชยสาโร