หนูอยากทราบว่าเราตายไปจะไปที่ไหนคะ แล้วเรามีหลักฐานไหมคะว่าทำไมตายไปแล้วถึงได้ไปที่นั่น?

คือเรื่องนี้เราต้องยอมรับว่า คนเรานี่ไม่สามารถพิสูจน์ได้ เพราะเรายังไม่ตาย แต่ว่าตั้งแต่สมัยพุทธกาลก็มีผู้ปฏิบัติดีปฏิบัติชอบ เกิดญาณระลึกชาติได้ รู้แจ้งเห็นจริง เปิดเผยให้ทราบเรื่องการเวียนว่ายตายเกิด เริ่มตั้งแต่พระพุทธเจ้าเอง ในพระไตรปิฎกก็ได้เล่าถึงเรื่องนี้มาก

ทีนี้ความรู้ของพระพุทธเจ้า ความรู้ของผู้ปฏิบัติดีปฏิบัติชอบ ไม่ใช่ความรู้ของเรา เพราะฉะนั้นถ้าจะเชื่อ เราก็เชื่อด้วยความอ่อนน้อมถ่อมตนว่า ยังไม่รู้ยังไม่เห็นเอง แต่ว่าเชื่อไว้ก่อน ถ้ามีใครถามว่าทำไมถึงเชื่อ ก็บอกว่าในคำสอนของพระพุทธเจ้า ของครูบาอาจารย์ ในเรื่องที่เราพิสูจน์ได้ ปรากฏว่าจริงหมด ถูกหมด เพราะฉะนั้นเราถือว่าพระพุทธเจ้าเป็นผู้ที่เราไว้ใจ ครูบาอาจารย์เป็นผู้ที่เราไว้ใจ เพราะในสิ่งที่ท่านเคยสอน ที่เราดูเองได้ ไม่มีที่คัดค้านได้เลย

เปรียบเทียบเหมือนในโลกวิทยาศาสตร์ ทฤษฎีทางวิทยาศาสตร์ อย่างเช่น เกี่ยวกับฟิสิกส์ ควอนตัมฟิสิกส์ คนธรรมดาไม่มีสิทธิ์จะพิสูจน์ได้เอง แต่ว่าเราไว้ใจไอนสไตน์ เราไว้ใจนักวิทยาศาสตร์ชั้นยอดว่า เออ...ท่านมีความรู้มาก เราไว้ใจท่านไว้ก่อน ทั้งๆ ที่เราไม่รู้กับตัวเอง

เพราะฉะนั้นเรื่องความเชื่อ ความเชื่อนี่เราเลี่ยงไม่ได้ เพียงแต่ว่าเราต้องระวัง อย่าไปคิดว่าต้องจริงเพราะเราเชื่อ เพราะว่าเราเชื่อแต่อยู่ในระหว่างการพิสูจน์ แต่ตอนนี้ก็ยังพิสูจน์ไม่ได้ แต่เชื่ออย่างมีเหตุมีผล

ส่วนเราตายแล้วไปไหน เราจึงเชื่อตามที่พระพุทธองค์สอนว่า มันจะตรงกับสิ่งที่เราเคยทำ เคยพูด เคยคิด เป็นประจำ ถ้าจิตใจของเราหยาบ เราก็จะไปเกิดที่หยาบ จิตใจเราละเอียด เราจะไปเกิดที่ละเอียด เราจะไปอยู่ที่มันเหมาะกับเรา ที่มันสอดคล้องกับคุณภาพของจิตใจของเรา

อย่างไรก็ตาม คำถามว่า เราตายแล้วไปไหน ต้องย้อนถามว่า หมายถึงใคร แล้วตัวเราที่ตายแล้วไปไหน เดี๋ยวนี้อยู่ที่ไหน ทีนี้ถ้าเรายังตอบไม่ได้ว่า ตัวเราในปัจจุบันอยู่ที่ไหน เราจะไปหวังได้อย่างไรว่าเราจะได้เข้าใจว่าตายแล้วไปไหน เพราะฉะนั้นเราไปหาตัวเองในปัจจุบันดีกว่า เราจึงค่อยคุยเรื่องหลังตาย

พระอาจารย์ชยสาโร

มีเพื่อนบางคนมีความเชื่อว่าตายไปแล้วหมดความทุกข์เลย จะไม่มีความทุกข์อีกแล้ว ไม่เหมือนกับคนที่มีชีวิตอยู่ซึ่งจะพบเจอแต่ความทุกข์มากกว่า พระอาจารย์มีความคิดเห็นอย่างไร?

ความเชื่อที่ขาดเหตุผลโดยสิ้นเชิง เราเรียกว่าความเชื่องมงาย ความเชื่อว่าตายแล้วขึ้นสวรรค์ตกนรก ถ้าแค่เชื่ออย่างเดียว เชื่อไม่คิดอะไรเลย ก็เป็นความงมงายเพราะเราไม่รู้ความจริง แต่ความเชื่อว่าตายแล้วสูญ ตายแล้วไม่มีอะไร นั่นก็เป็นความคิดงมงาย ความเชื่องมงายเช่นเดียวกัน

การที่คนที่เชื่อว่าตายแล้วสูญ มักจะพูดในลักษณะว่า ไม่เชื่อว่าตายแล้วไปโน่นไปนี่ มันก็ทำให้รู้สึกเหมือนเป็นแบบมีเหตุมีผล นี่เป็นคนสมัยใหม่ แต่จริงๆ แล้วก็เป็นความงมงายนั่นเอง เพราะว่าความไม่เชื่อก็คือเชื่อว่าไม่มี ซึ่งรู้ได้อย่างไร

ในหลายเรื่องในชีวิต เราไม่มีความรู้โดยตรง อย่างเช่น เรื่องของฟิสิกส์ ควอนตัมฟิสิกส์ อะไรๆ พวกนี้ ใครจะไปพิสูจน์ได้ว่าใช่หรือไม่ใช่ แต่ว่าถ้าเป็นนักวิทยาศาสตร์ระดับไอนสไตน์ ระดับนี้ เราก็ไว้ใจไปก่อน เพราะว่าคิดว่าเขาเป็นคนเก่งมาก เขาเรียนรู้เรื่องนี้มาก เป็นที่ยอมรับของนักวิทยาศาสตร์คนอื่น อะไรเป็นต้น เพราะถือว่าถ้าเราเชื่อในคำพูดของนักวิทยาศาสตร์ระดับโลก ในเรื่องที่เรายังเข้าไม่ถึง เราก็ไม่ถือว่าเป็นความงมงาย เราไม่ได้ถือว่าต้องจริงแน่นอนร้อยเปอร์เซนต์ แต่แค่ว่า โอกาสที่จะเป็นจริงจะสูง เพราะคนนี้เขาเป็นผู้เชี่ยวชาญโดยเฉพาะ

เรื่องของการตายแล้วไปไหน ผู้ที่เชี่ยวชาญที่สุดในเรื่องนี้ก็คือพระพุทธเจ้าและพระอริยเจ้าทั้งหลาย ซึ่งใช้เวลาในชีวิตบางทีก็หลายหมื่นชั่วโมงหรือว่าทั้งชีวิตเลย ในการค้นคว้าโลกด้านใน ในเรื่องของจิตใจในทางละเอียดจนกระทั่งเกิดความรู้ความเข้าใจที่เหนือกว่าคนธรรมดา แล้วท่านก็เปิดเผยให้เราทราบ

ในชาวพุทธเราจึงถือว่า เมื่อมีผู้ที่เชี่ยวชาญขนาดนี้ ยืนยันกันเป็นเสียงเดียวกันว่า สวรรค์นรกมีจริง ตายแล้วไม่สูญ มันก็น่าจะให้น้ำหนักพอสมควร เพราะพวกนี้เป็นผู้ที่แบบมุ่งมั่นในการค้นคว้าในเรื่องนี้โดยเฉพาะ แล้วผู้ที่ถึงระดับสูงนะ ถ้าเป็นนักวิทยาศาสตร์บางทีระดับสูงก็ยังมีการถกเถียงกันอยู่ แต่ถ้าระดับสูงในทางจิตใจก็พูดเสียงเดียวกันว่า ตายแล้วไม่สูญ เพราะฉะนั้นนี่ก็เป็นข้อคิดที่ควรจะคำนึงถึงในการพิจารณาในเรื่องนี้ว่า ผู้ที่รู้เรื่องที่สุดคือใครและผู้ที่รู้เรื่องที่สุดพูดว่าอะไรบ้าง

พระอาจารย์ชยสาโร

มีวิธีฝึกอย่างไรให้หายโกรธเร็วขึ้น?

เราต้องเห็นโทษของความโกรธ จนรู้สึกละอายรู้สึกกลัว ในการที่จะปล่อยจิตให้โกรธ ในเมื่อเราไม่พอใจกับบุคคลหรือสิ่งที่เกิดขึ้น เราต้องฝึกทั้งทางพฤติกรรม จิตใจ และปัญญาพร้อมๆ กัน พฤติกรรมก็คือโกรธเท่าไรเราไม่แสดงออกทางกาย ทางวาจา ให้เป็นการเบียดเบียนผู้อื่น เพราะนั่นก็จะเป็นกรรม แล้วก็จะสร้างปัญหาในอนาคตมาก ทางจิตใจเราต้องพัฒนาคุณธรรม ที่เป็นปฏิปักษ์ที่อยู่ฝ่ายตรงข้ามกับความโกรธ เช่น ความอดทน เมตตา และสติ

แล้วทางด้านปัญญาต้องเปลี่ยนความคิด เราโกรธก็ต้องมีความคิดผิดอยู่เบื้องหลัง ถ้าไม่แก้ที่ความคิดผิด ถ้าไม่แก้ที่ตัณหา ไม่แก้ที่กิเลสอยู่ในใจ ความโกรธมันก็จะเกิดขึ้นอยู่เรื่อย ถ้าเราเห็นสิ่งทั้งหลายว่า เออ...เป็นไปตามเหตุตามปัจจัย สิ่งทั้งหลายไม่เป็นไปตามความต้องการของเรา เราเห็นว่าเพราะเราอยากได้อะไรสักอย่าง เราก็ไม่ได้สิ่งนั้น เราก็จึงโกรธ

พระอาจารย์ชยสาโร

หากเราต้องอยู่ร่วมกับคนที่เราไม่ชอบ ไม่ว่าจะเป็นเพราะการกระทำ วาจา หรือความคิด เราควรวางตัวอย่างไร?

มันก็แล้วแต่นะ แล้วแต่ว่าคนนั้นเขามีอคติต่อเราหรือเปล่า แล้วการที่เราไม่ชอบเขาเป็นเพราะเหตุใด ถ้าหากว่าเป็นแค่ว่าไม่ค่อยชอบนิสัยใจคอ ก็อย่าไปคิดมาก อย่าไปปรุงแต่งในความไม่ชอบ เพราะว่าในหลายกรณีนี่ ถ้าเรารู้จักคนใหม่ๆ อาจจะไม่ชอบก็ได้ แต่อยู่ไปอยู่มา ก็ปรากฏว่า เออก็มีอะไรที่น่ารักเหมือนกัน

แต่ถ้าเราไม่ชอบตั้งแต่ต้น แล้วก็ตั้งข้อรังเกียจหรือว่าตัดสินเขาว่า เขาไม่น่ารัก ไม่ดีอย่างนั้นอย่างนี้ มันก็จะทำให้เรื่องบานปลายหรือว่ายากที่จะเปลี่ยนจากไม่ชอบเป็นชอบ อย่างไรก็ตาม ถ้าหากว่าเป็นคนที่มีพฤติกรรมเอารัดเอาเปรียบคนอื่น เห็นแก่ตัว หรือว่าทุศีล ก็...เราห่างออกไปหน่อยหนึ่ง ถ้าไม่จำเป็นเราก็ไม่คบเขา ก็อยู่ห่างๆ

คือคำถามนี้มันมีเงื่อนไขเยอะ แล้วแต่ว่า ความไม่ชอบเกิดเพราะอะไร แต่ที่สำคัญคือ ความไม่ชอบมันก็เป็นแค่ความรู้สึกชั่วคราว อย่าไปเชื่อมันมาก มันเปลี่ยนได้เหมือนกัน

พระอาจารย์ชยสาโร

ทำธุรกิจอย่างไรจึงถือว่าเป็นสัมมาอาชีวะ และการประกอบสัมมาอาชีวะรวยได้ไหม?

คือสัมมาอาชีวะ อันนี้เริ่มตั้งแต่มาตรฐานต่ำสุดคือ ซื่อสัตย์สุจริต ไม่เอารัดเอาเปรียบใคร ไม่ทำธุรกิจในทางที่เป็นผลร้ายต่อสังคม หรือธรรมชาติสิ่งแวดล้อม ถ้าจะให้ดีกว่านั้นก็คือ ให้เป็นอาชีพที่เป็นประโยชน์ต่อส่วนรวม ถ้าการประกอบอาชีพอย่างเป็นหมอ เป็นพยาบาล เป็นครู เป็นต้น ถือว่าเป็นสัมมาอาชีพ เพราะเป็นงานเพื่อประโยชน์สุขของประชาชน เพื่อระงับทุกข์ของประชาชนโดยตรง อาชีพอย่างอื่น อาจจะได้ผลในทางดีที่น่าชื่นชม แต่เหมือนจะเป็นผลพลอยได้ มันไม่ได้อยู่ที่ตัวอาชีพเอง

แต่โดยสรุปแล้วว่า ถ้าอาชีพใดที่ไม่ทำให้เกิดความเสื่อมเสียในสังคม แต่มันเป็นไปเพื่อการทำให้สังคมดีขึ้น อันนี้เราน่าจะยกย่องว่าเป็นสัมมาอาชีวะระดับยอด แต่ถ้าเป็นการทำธุรกิจด้วยความซื่อสัตย์สุจริต โดยเจ้านายให้ความเป็นธรรมกับลูกน้อง แล้วก็พยายามทำด้วยความตั้งอกตั้งใจ ทำงานด้วยการเสียสละ ด้วยความขยันหมั่นเพียร ก็ถือว่าเป็นสิ่งที่น่าชื่นชมได้เหมือนกัน

เรื่องจะรวยหรือไม่รวยนี่ก็ขึ้นอยู่กับเหตุปัจจัยหลายอย่าง แต่อาจจะบอกได้ว่า ความรวย ถ้ามองทางเงินทางทอง ไม่ถือว่ามันเป็นสิ่งที่สำคัญที่สุดสำหรับชาวพุทธ ชาวพุทธเราไม่รังเกียจนะ ความร่ำรวยนี่ไม่รังเกียจ แต่หมายถึงว่า เอาความร่ำรวยเอาเงินเอาทองเป็นเครื่องวัดความสำเร็จในอาชีพ รวยนี่ถือว่าผลพลอยได้มากกว่า

พระอาจารย์ชยสาโร

ทำอย่างไรถึงจะมีความเพียร และตั้งใจมั่น อดทน ไม่พ่ายแพ้ต่อความสบาย?

ความเพียรเป็นผลของศรัทธาและฉันทะ แล้วก็ความต้องการให้ชีวิตเจริญงอกงาม ความเชื่อมั่นว่าในการเวียนว่ายตายเกิดนี้ การเกิดเป็นมนุษย์เป็นโอกาสทองที่จะละบาป บำเพ็ญกุศล ชำระจิตใจของตนให้ขาวสะอาด ชีวิตเราจะมีคุณค่า มีความหมายก็ด้วยการปฏิบัติธรรม

การหาความสุขทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ มันก็เป็นความสุขระดับหนึ่งแต่ว่ามันผิวเผินมาก แล้วการที่โรคที่ระบาดที่สุดในปัจจุบันจะไม่ใช่โควิด ก็เป็นโรคซึมเศร้า โรคซึมเศร้าสำคัญที่สุดเพราะคนไม่มีเป้าหมายชีวิตที่ตอบสนองความต้องการที่แท้จริงของจิตใจ ใช้ชีวิตวิ่งหาความสุขแบบผิวเผินมากก็จิตหลักลอย มันก็ทำให้เกิดมีความผิดปกติทางจิตใจมากมาย

ฉะนั้นการปฏิบัติธรรมจึงเป็นสิ่งที่สำคัญ สิ่งที่จำเป็น สิ่งที่จะนำไปสู่ความรู้สึกภาคภูมิใจในชีวิต ความรู้สึกว่าชีวิตมีความหมายได้ คือเราต้องคิดพิจารณาในลักษณะที่ทำให้เกิดกำลังใจ

ถ้าขาดฉันทะ เกิดความเห็นชอบเกิดขาดศรัทธาในความเป็นมนุษย์ของเราแล้ว มันก็อยู่เป็นวันๆ ก็เสียเวลาเป็นประจำ เพราะไม่มีเป้าหมายที่ชัดเจนที่ดีกว่า เพราะฉะนั้นความเพียร ความพยายาม ความอดทน สิ่งเหล่านี้จะเกิดขึ้น เมื่อเรามีอุดมการณ์ในการฝึกตน

พระอาจารย์ชยสาโร

ก่อนการเจริญภาวนาที่ถูกต้อง เราควรสวดมนต์ไหว้พระก่อนหรือไม่ หรือว่าเมื่ออยากปฏิบัติก็นั่งสมาธิได้เลย?

การไหว้พระ การสวดมนต์ ก็เป็นการปฏิบัติธรรมเช่นเดียวกัน ไม่ใช่ว่าไหว้พระ สวดมนต์ก่อนปฏิบัติ ประโยชน์ของการไหว้พระ สวดมนต์ ก็คือการที่เรามีกิจกรรมที่ทำให้มีความเปลี่ยนแปลงหรือมีความรู้สึกออกจากโลก ออกจากความวุ่นวาย ออกจากภาระหน้าที่อะไรต่างๆ เข้ามาสู่พระธรรม เป็นกุศโลบายที่จะเปลี่ยนอารมณ์ แล้วการไหว้พระด้วยสติ การสวดมนต์ด้วยสติเป็นการเตรียมจิตที่ดี ก่อนที่จะเข้าสู่การเจริญสมาธิภาวนา

การไหว้พระ การสวดมนต์ในหมู่คณะ ถ้าอยู่ในกลุ่มเพื่อนหรืออยู่ที่วัด ก็มีส่วนสำคัญในการสร้างความรู้สึกสมานสามัคคีกัน ถ้าอยู่คนเดียวเวลาจำกัดก็แล้วแต่จริตนิสัย บางคนสวดมนต์จิตใจจะเบิกบาน จิตใจจะปล่อยวางความคิดฟุ้งซ่านวุ่นวายได้ง่าย ก็เป็นกุศโลบายที่สำคัญ

สำหรับบางคนก็ไม่ถูกจริตกับการทำวัตรสวดมนต์เท่าไร ก็ทำได้เฉยๆ ไม่รู้สึกอะไรมาก ก็ถ้าอย่างนั้นก็ไม่ต้องทำมาก ทำน้อยๆ มันก็อยู่ที่เวลาเราด้วย อยู่ที่จิตใจ จริตนิสัยเราด้วย แต่การไหว้พระและการสวดมนต์สั้นๆ สองนาทีสามนาที มันไม่ได้ใช้เวลาอะไรมาก แต่ว่าเป็นการเตรียมหรือการเริ่มการปฏิบัติธรรมในรูปแบบที่สวยงาม

พระอาจารย์ชยสาโร

ทำไมพระถึงไม่ควรฟังเพลง?

ก็มีเหตุผลหลายประการ ประการแรกก็คือ เวลา คือพระเป็นผู้ที่ต้องมุ่งมั่นต่อการศึกษา การปฏิบัติ การเผยแผ่ธรรม เพราะฉะนั้นกิจกรรมอันไหนที่ไม่เหมาะกับสมณะ ไม่เหมาะกับผู้ที่ออกจากโลกเพื่อความเจริญทางธรรม เราก็ไม่ควรจะยุ่งเกี่ยว เพราะถือว่าเป็นการเสียเวลา

สอง สมณะหรือว่านักบวชเป็นผู้ที่มีหน้าที่พิสูจน์ให้โยมเห็นว่า ถึงแม้ว่าจะไม่มีความสุขกับสิ่งบันเทิงต่างๆ ก็ยังมีความสุขได้นะ ความสุขที่เกิดจากปฏิบัติธรรม การศึกษาและการปฏิบัติ เพราะฉะนั้นคำพูดของพระท่านจะมีน้ำหนัก ในเมื่อท่านเองก็ทำเป็นตัวอย่าง แต่ถ้าท่านก็ โอย...ไม่ต้องฟังเพลงก็ได้ ไม่ต้องไปเสียเวลา แต่ท่านเองก็ชอบฟัง คำพูดของท่านก็คงไม่มีน้ำหนักเท่าไร

ทีนี้ในการปฏิบัติเราแบ่งความสุขออกเป็น ๒ ประเภท เรียกว่า อามิสสุข กับ นิรามิสสุข อามิสสะ แปลว่า อามิส คือ รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส ได้ความสุขจากการเห็นสิ่งสวยงาม การได้ฟังเพลงอันไพเราะ เป็นต้น อันนี้เรียกว่าได้ความสุขเพราะอามิส เพราะรูปเป็นอามิส เพราะเสียงเป็นอามิส

แต่ถ้าเราปฏิบัติธรรม เราฝึกจิตให้พ้นจากสิ่งเศร้าหมองในจิตใจ จิตใจพ้นจากนิวรณ์ ความสุขอีกแบบหนึ่งเกิดขึ้น ไม่ใช่ความสุขจากการสัมผัสสิ่งนอกตัว แต่ความสุขที่เป็นธรรมชาติของจิตที่พ้นจากนิวรณ์ พ้นจากกิเลส ถึงจะชั่วคราวก็ตาม

เพราะฉะนั้นในการที่จะเข้าถึงความสุขประเภทนี้ เราก็ต้องยอมสละความสุขทางเนื้อหนัง ความสุขประเภทอามิสสุขบ้าง ฉะนั้นการที่ไม่ฟังเพลง ไม่หาความบันเทิงต่างๆ ก็เป็นส่วนหนึ่งในการช่วยให้พระได้สำรวม ได้เสียสละความหลงใหลทางโลก เพื่อจะเข้าสู่หลักธรรม

พระอาจารย์ชยสาโร

เราจะสามารถอยู่ร่วมกันกับเพื่อนต่างศาสนาได้อย่างไรโดยไม่รู้สึกขัดแย้ง?

ก็ไม่เห็นจะเป็นปัญหาอะไร เพราะว่าเราถือว่าเราทุกคนเป็นเพื่อน เกิด แก่ เจ็บ ตาย ทั้งนั้น ไม่ว่าจะเป็นผู้นับถือศาสนาอะไรก็แล้วแต่ ที่จริงดูประวัติศาสตร์ของประเทศไทย ก่อนหน้านี้ความสามัคคีในสังคมไทยนี่เป็นที่น่าชื่นชม

อย่างพระผู้ใหญ่เล่าถึงสมัยก่อนในปักษ์ใต้ ชาวพุทธ ชาวอิสลามนี่สมานสามัคคีกันดีมาก เวลาชาวพุทธจะสร้างโบสถ์ เพื่อนชาวอิสลามมาช่วยกันสร้าง เวลาจะสร้างมัสยิด ชาวพุทธก็ช่วยกันสร้าง ไม่ถือว่าศาสนาเป็นเรื่องใหญ่

แล้วเอกลักษณ์ของพุทธศาสนาเรา ให้ในการที่เราไม่ถือว่า การขึ้นสวรรค์หลังตาย ขึ้นอยู่กับความเชื่อในคัมภีร์ แต่เราเชื่อว่าการขึ้นสวรรค์ ขึ้นอยู่กับคุณงามความดี ฉะนั้นถ้าชาวพุทธแต่ไม่มีคุณงามความดีอยู่ในตัว ก็ไม่ขึ้นสวรรค์เหมือนกัน แต่ถ้าเป็นชาวคริสต์ ชาวอิสลาม แล้วก็ไม่มีศาสนา แต่ถ้าเป็นคนดีมีความซื่อสัตย์สุจริต เอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ เขาก็มีสิทธิ์ขึ้นสวรรค์ได้เหมือนกัน

ในเมื่อชาวพุทธเราไม่มีอุดมการณ์ในการที่จะบังคับหรือที่จะชักชวนให้คนที่นับถือศาสนาอื่นหันมาเป็นพุทธ พุทธเราก็อยู่กับใครก็ได้ เราก็ไม่เป็นปัญหา แต่เขาจะเป็นปัญหากับเรานี่ก็เป็นอีกเรื่องหนึ่ง

อย่างไรก็ตามสิ่งหนึ่งที่ต้องเตือนทุกคน ถ้าเราเป็นพุทธแล้ว เราควรจะรักศาสนาของตัวเอง อย่าเพิ่งทิ้งศาสนาของตัวเองง่ายๆ ทุกวันนี้ถ้าคนไทยชาวพุทธไปแต่งงานกับคนต่างศาสนา ส่วนมากจะทิ้งศาสนาตัวเอง ซึ่งอาตมาไม่เห็นด้วยในข้อนี้นัก อาตมาว่าถ้ารักกันได้ เราก็น่าจะอยู่ด้วยความเคารพซึ่งกันและกัน เคารพในศาสนาและความคิดเห็นที่ไม่ตรงกันได้

ฉะนั้นในความเมตตาต่อกัน ความเคารพต่อกันและกัน การคำนึงถึงสิ่งที่เหมือนกันมากกว่าสิ่งที่แตกต่างกัน ก็ถือว่าเป็นหลักที่เราจะอยู่ร่วมกันได้

พระอาจารย์ชยสาโร

เราจะจัดการตัวเราและลูกๆ อย่างไรในกรณีที่ทะเลาะกัน อีกฝ่ายชอบบอกว่าพ่อแม่ชอบเข้าข้างพี่บ้างหรือเข้าข้างน้องบ้าง?

ก่อนอื่นเราก็ต้องมั่นใจว่า มันไม่จริง เพราะว่าคุณพ่อคุณแม่ทุกคนมักจะบอกว่าไม่เข้าข้าง แต่บางทีก็มีเหมือนกัน อาจจะมีโดยไม่รู้ตัว เพราะฉะนั้นเราก็ต้องระมัดระวัง อย่าให้มีการเข้าข้างลูกคนใดคนหนึ่งเป็นอันขาด อย่างไรก็ตามมันก็จะมักจะเป็นอย่างนี้เป็นประจำว่า พี่บอกว่าคุณพ่อคุณแม่เข้าข้างน้อง น้องก็หาว่าเข้าข้างพี่ ก็ถือว่าเป็นโลกธรรมของผู้ปกครอง ซึ่งบางทีจะให้เหตุให้ผลนี่...ถ้าเขาเชื่ออย่างนั้นแล้ว ก็คงจะเชื่อไป แต่เราก็ต้องพยายามให้เห็นในทุกสิ่งทุกอย่างที่เราทำได้ว่า ไม่ใช่อย่างนั้น แต่จะให้ทุกสิ่งทุกอย่างที่มันตรงกันทั้งพี่ทั้งน้อง หรือว่าเป็นผู้ชายผู้หญิง คนละวัย คนละสิ่งแวดล้อมกัน มันเป็นไปไม่ได้แล้ว

เพราะฉะนั้นอย่าให้ถึงกับการทะเลาะกัน เพราะถือว่าทะเลาะกันก็ต้องทะเลาะกันทั้งสองฝ่าย แต่ถ้าลูกน้อยใจเมื่อไร ก็ไปร้องเรื่องนี้ เราก็ต้องวางใจให้เป็นอุเบกขา แล้วถามตัวเองว่ามีส่วนเป็นจริงไหม ถ้าหากว่าไม่ใช่เลย เราก็ต้องพยายามดูความรู้สึกที่อยู่เบื้องหลังคำพูดของลูก ว่าลูกรู้สึกอย่างนั้นใช่ไหม รู้สึกอย่างนี้ใช่ไหม เพราะในครอบครัวหรือว่าคนที่อยู่ใกล้ชิดกัน บางทีพอมีอารมณ์แล้วก็พูดอะไรออกมา บางสิ่งบางอย่างไม่น่าฟัง หรือว่าพูดเพื่อให้อีกฝ่ายหนึ่งเสียใจ เจ็บใจ แต่เราไม่ควรจะโต้ตอบเพราะเรื่องจะไม่จบ แต่พยายามดูความรู้สึก จะเป็นความน้อยใจ เสียใจ โกรธ อะไรก็แล้วแต่ พยายามดูความรู้สึกที่อยู่เบื้องหลังคำพูด เพื่อจะนำไปสู่การระงับคดี ระงับกรณี

พระอาจารย์ชยสาโร