प्रश्नावली हे साधन विकसित करणे कौशल्याचे काम आहे. त्यातील प्रत्येक बाबीचा काळजीपूर्क विचार केला तर उत्तम प्रश्नावली बनवता येते, व त्यामुळे तथ्यसंकलन उत्तम होऊ शकते. 

प्रश्नावली तयार करताना कोणकोणते मुद्दे लक्षात घ्यावेत, कोणते प्रश्न विचारावेत, कोणते विचारू नयेत, प्रश्नांचा क्रम काय असावा, ते कसे लिहावेत या मुद्द्यांची सोदाहरण चर्चा या भागात केली आहे. 

प्रश्नावली जितकी चांगली असेल तितके सर्वेक्षण चांगले होऊ शकते. संशोधनाचा विषय कोणताही असला तरी प्रश्नवाली तयार करण्याचे काही मूलभूत नियम, पद्धती समान असतात. या भागात त्या मूलभूत संकेतांची चर्चा करण्यात आली आहे. 

प्रश्नावलीतील प्रश्नांचे शब्दांकन कसे असावे, प्रश्न विचारण्याच्या पद्धती कोणत्या ते यापुढील भागांत पाहणार आहोत. 

सर्वेक्षण ही संख्यात्मक संशोधनपद्धती माध्यम संशोधनात मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाते, कारण माध्यमांच्या ग्रहणकर्त्यांकडून उपयुक्त माहिती त्याद्वारे मिळवता येते. सर्वेक्षण कस करावे, त्यातील महत्त्वाच्या पायऱ्या, सर्वेक्षण करण्याचे वेगवेगळे मार्ग, त्यांचे फायदेतोटे या मुद्द्यांची चर्चा या भागात केली आहे.

इंग्रजीत Research methodology Research Method अशा दोन भिन्न संज्ञा प्रचलित आहेत. मराठीतही तो फरक करणे आवश्यक आहे. त्यासंबंधीचे विवेचन या भागात केले आहे. 

तसेच माध्यमांच्या संदर्भात संख्यात्मक व गुणात्मक संशोधन म्हणजे काय, ते कसे केले जाते, त्यांत फरक काय आहेत, तेही या भागात ऐकायला मिळेल. 

Roger D. Wimmer व Joseph R. Dominick यांच्या  Mass Media Research या पुस्तकाचा त्यासाठी आधार घेतला आहे. 

तुमचा अभिप्राय व सूचना [email protected] या पत्त्यावर जरूर कळवा. 

योग्य नियोजन नसेल तर कोणतेही काम अयशस्वी होण्याची शक्यता वाढते. संशोधनप्रक्रियेच्या बाबतीत तर ते अगदीच खरे आहे. संशोधन ही विचारपूर्वक, शास्त्रशुद्ध पद्धतीने करण्याची गोष्ट असल्याने त्यातील प्रत्येक बाबीचा सांगोपांग विचार होणे आवश्यक आहे. आधी वाचलेले संशोधन अहवाल आणि संशोधनपद्धती, नमुना निवड पद्धती, अभ्यासविषय यांचे ज्ञान यांच्या आधारे संशोधनाची आखणी करणे आवश्यक असते. ही आखणी करणे म्हणजेच संशोधनाचा आराखडा तयार करणे. तो का करावा, कसा करावा, कोणकोणत्या मुद्द्यांचा त्यात विचार करवा या प्रश्नांची उत्तरे या भागात मिळतील.

कोणतेही शास्त्रीय संशोधन पूर्णतः नवीन, स्वतंत्र असत नाही. आपल्या संशोधनविषयाशी प्रचलित सिदधांत उपलब्ध असू शकतात, किंबहुना असतातच. अशा सिद्धांतांचा शोध घेऊन त्यांच्या आधारे आपल्या विषयाकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन, रूपरेषा आणि व्याप्ती ठरवणे, अभ्यासाची चौकट आखून घेणे महत्त्वाचे आहे. ते ठरवणे हा संशोधनप्रक्रियेतील महत्त्वाचा टप्पा आहे. सैद्धांतिक चौकट ठरवणे म्हणजे त्या सिद्धांताचा पुरस्कार करणे नव्हे. तर दिशादर्शनासाठी त्याचा वापर केला जातो. संशोधनाच्या अंती त्या सिद्धांताला पुष्टी मिळू शकते किंवा त्याचा प्रतिवादही केला जाऊ शकतो.

सैद्धांतिक चौकटीचे महत्त्व पटले तरी संज्ञापनाविषयीचे सिद्धांत माहीत नसणे हा एक मोठा अडसर ठरू शकतो. त्यासाठी https://www.communicationtheory.org/ या संकतस्थळावरील यादीचा उपयोग होऊ शकतो. मात्र त्यावर दिलेल्या सिद्धांतांविषयी अधिक सखोल वाचन करणे आवश्यक आहे. डेनिस मॅक्वेल यांचे ‘मास कम्युनिकेशन थिअरी’ हे पुस्तकदेखील उपयुक्त आहे. स्टीफन लिटलजॉन व केरेन फॉस यांनी संपादित केलेला ‘एनसायक्लोपीडिया ऑफ कम्युनिकेशन थिअरी’ हा दोन खंडांचा कोशही चांगला संदर्भस्रोत आहे.

काही सूचना, शंका असल्यास जरूर [email protected] या इमेल पत्त्यावर संपर्क करा.

आपला संशोधनविषय अगदी जगावेगळा आहे, त्यासंबंधी काहीही संशोधन याआधी झालेलं नाही असं मानणं ही संशोधनाच्या प्रक्रियेतली सगळ्यांत मोठी चूक ठरू शकते. 

आपल्या विषयासंबंधी आधी झालेल्या संशोधनांचा शोध कसा घ्यावा, त्यातून काय निवडावं, ते संशोधन अहवाल कसे वाचावे, त्या वाचनाचा, त्यांच्या चिकित्सक समीक्षेचा काय उपयोग होतो हे या भागात सांगितलं आहे. 

संशोधन पद्धती कशी ठरवली, गृहीतकं कशी मांडली, संशोधन प्रश्न कशाच्या आधारे ठरवले, समर्पक सैद्धांतिक चौकट कशी निश्चित केली या आणि अशा अनेक कळीच्या प्रश्नांची अचूक उत्तरं संशोधकाला योग्य प्रकारे घेतलेल्या पूर्वसाहित्याच्या आढाव्यातूनच मिळू शकतात. म्हणूनच संशोधनप्रक्रियेतील हा टप्पा व्यवस्थित समजून घेणं आवश्यक आहे. 

संशोधनाच्या प्रक्रियेत विविध संदर्भ वापरून आपल्या संकल्पना समजून घेणे, अभ्यासविषयाची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी जाणून घेणे, आकडेवारी माहीत करून घेणे अत्यावश्यक असते. त्यासाठी विविध संदर्भस्रोत उपलब्ध असतात, व ते मोठ्या प्रमाणावर वापरावे लागतात. संशोधन अहवाल लेखनातही ती सर्व माहिती, व्याख्या, सिद्धान्त इ.चा उल्लेख करावा लागतो. ते करत असताना संदर्भस्रोताचा निर्देश करणे आवश्यक असते. त्याच्याही विविध पद्धती ठरलेल्या असतात.

संदर्भस्रोतांचे महत्त्व, अहवालात त्यांचा निर्देश का आणि कसा करावा हा या भागातील संवादाचा विषय आहे. 

एपीए संदर्भनिर्देशन पद्धतीची सविस्तर माहिती https://apastyle.apa.org/style-grammar-guidelines/references/examples येथे मिळेल.

तुमच्या सूचना, मते इ. पाठवण्यासाठीचा माझा पत्ताः [email protected]

या भागात काही संशोधकांच्या अभ्यासांची उदाहरणे देऊन कशा प्रकारचे विषय संशोधनासाठी घेता येतात, संशोधन अभ्यासांची शीर्षके काय असतात हे स्पष्ट केले आहे. संशोधनाची व्याप्ती निश्चित करणे, आणि ती शीर्षकांतून स्पष्ट करणे का अवश्यक आहे तेदेखील यात सांगितले आहे.

तुमच्या सूचना [email protected] या पत्त्यावर जरूर कळवा.

माध्यम संशोधनाच्या प्रक्रियेची सुरुवात चांगला विषय ठरवण्यापासून होते. परंतु हा टप्पा वाटतो तितका सोपा नाही. आपला विषय योग्य आहे हे ठरवण्यासाठी कोणत्या कसोट्या आहेत ते या भागात जाणून घेऊयात. चांगले विषय कसे सुचतात तेही या भागात कळेल.