De gedaanteverwisseling. Franz Kafka en de geboorte van Paul van Ostaijen als prozaïst

Nottebohmlezing door Matthijs de Ridder

Dit najaar geven we het woord aan auteurs en onderzoekers die op basis van de rijke collectie van de Erfgoedbibliotheek nieuw werk hebben gepubliceerd. Matthijs de Ridder vertelt waarom die ene bijzondere druk van Franz Kafka in onze collectie Paul van Ostaijen inspireerde als prozaïst. 

Op 6 juni 1924 overleed Franz Kafka aan tuberculose. Anders dan in dit Kafka-jaar stonden de kranten destijds nauwelijks stil bij de dood van de Tsjechische schrijver. Kafka was nog een onbekende in de Lage Landen. Paul van Ostaijen toonde zich wél bijzonder aangedaan. Hij vertaalde meteen een aantal van Kafka's vroege teksten en schreef een persoonlijke nota over de schrijver die was gestorven aan de ziekte die hij op dat moment wellicht al door zijn eigen lichaam voelde razen. 

Bio Matthijs de Ridder

Matthijs de Ridder belicht in deze lezing de bijzondere band tussen Franz Kafka en Paul van Ostaijen. Hij bladert door Van Ostaijens exemplaar van Die Verwandlung dat recent door de Erfgoedbibliotheek werd verworven en laat zien dat hoe de leergierige schrijver zijn komische talent scherpte aan het proza van Kafka. Hij staat bovendien stil bij de curieuze gelijkenissen tussen Van Ostaijens groteske Het gevang in de hemel (1920) en Kafka’s verhaal Een hongerkunstenaar (1921).

Nottebohmlezing door Bart De Wever

Dit najaar geven we het woord aan auteurs en onderzoekers die op basis van de rijke collectie van de Erfgoedbibliotheek nieuw werk hebben gepubliceerd. Bart De Wever doet het verhaal van Antwerpen uit de doeken, en daarvoor had hij onze collectie nodig.

Het verhaal van Antwerpen geeft inzicht in de geschiedenis van de stad. Het vertelt waar we vandaan komen, helpt ons te begrijpen wie we zijn en biedt inspiratie om te beseffen wie we willen worden. Uit de verhalen blijkt een liefde voor de stad en een liefde voor de stadsgemeenschap die er thuis is.

‘Het burgemeesterschap is niet gewoon een mandaat van de kiezer. Het is een ambt waarin je groeit. En terwijl je geleidelijk aan met dat ambt versmelt, geraak je in de ban van de stad. Antwerpen heeft een enorm mooi verhaal te vertellen. Maar dat verhaal vertelt ook iets over ons. De stenen van de stad spreken niet alleen over het verleden. Ze maken ons niet alleen fier uit nostalgie. Ze geven ons kracht om zelfbewust een nieuw elan te geven aan onze stadsgemeenschap. Net daarom is het zo belangrijk om dat verhaal te vertellen. Het verhaal van Antwerpen.’ — Bart De Wever

Nottebohmlezing op zondag 17 november 2024 in de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Nottebohmlezing door Steven Van Impe

Dit najaar geven we het woord aan auteurs en onderzoekers die op basis van de rijke collectie van de Erfgoedbibliotheek nieuw werk hebben gepubliceerd. Steven Van Impe neemt je mee naar 1140 toen het oudste boek van Antwerpen geschreven werd.

Het Missaal van Berchem is het oudste boek uit Antwerpen. Het werd geschreven rond het jaar 1140 in de verdwenen Sint-Michielsabdij. Zo’n driehonderd jaar later verhuisde het boek naar Berchem, waar het eeuwenlang gebruikt, bewaard en gekoesterd werd. Wat is dat Missaal van Berchem juist? Wat staat erin? Wie heeft het gemaakt? Hoe heeft het al die eeuwen overleefd? Op een deel van die vragen kunnen we nog geen uitgebreide of volledige antwoorden geven: het onderzoek is in veel opzichten nog maar net begonnen. Maar we weten toch al genoeg voor een eerste kennismaking.

Gedigitaliseerde versie

Bekijk het Missaal van Berchem hier alvast integraal online: https://dams.antwerpen.be/asset/dXfKYTVEkDSNJimKZQq7Njk7. Blader door de 205 gedigitaliseerde folio's of bladen van dit eeuwenoude manuscript. Je kan inzoomen op de kleinste details. Veel kijkplezier!

Bio Steven Van Impe

Steven Van Impe is master in de geschiedenis (Universiteit Gent) en de informatie-en bibliotheekwetenschappen (Universiteit Antwerpen) en doctor in de Letterkunde (Universiteit Antwerpen). Hij werkt sinds 2006 als conservator oude drukken en handschriften inde Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, en doet onderzoek naar de geschiedenis van de boekdrukkunst in de Zuidelijke Nederlanden in de zeventiende en achttiende eeuw.

Nottebohmlezing op zondag 27 oktober 2024 in de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Dit najaar geven we het woord aan auteurs en onderzoekers die op basis van de rijke collectie van de Erfgoedbibliotheek nieuw werk hebben gepubliceerd. Nico Wouters onderzocht hoe Antwerpen zich verzette tegen de Duitse bezetting.

Iedereen heeft al wel eens gehoord van de belangrijke rol die het Antwerpse verzet speelde bij de bevrijding van de haven in 1944. Maar waar kwam dat verzet vandaan? Het verzet in Antwerpen blijft vaak nog een grote onbekende. Het boek ‘stad in verzet’ brengt voor het eerst onze kennis samen. Hoe ontstond het verzet in Antwerpen en wat waren de belangrijkste organisaties? Welke rol speelde het verzet in de Antwerpse context? En bestond er zoiets als een specifiek Antwerps verzet?

In zijn lezing, geeft Nico Wouters eerst een algemeen overzicht en de belangrijkste conclusies. Hij gaat ook in op de belangrijkste kenmerken van het verzet in Antwerpen en wat ons dat kan leren over het verzet in Vlaanderen en België.

Bio Nico Wouters

Nico Wouters is hoofd van het Studiecentrum Oorlog en Maatschappij (CegeSoma/Rijksarchief) en gastdocent aan de Universiteit van Gent. Hij is een specialist van de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de naoorlogse herinneringspolitiek. Hij publiceerde onder meer Oorlogsburgemeesters (2004), de Führerstaat (2007), Gewillig België (2007, als co-auteur) en Bezet Bedrijf (2023) over de NMBS en de deportaties.  

Nottebohmlezing op zondag 6 oktober 2024 in de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Hoe klimaatverandering ons erfgoed bedreigt en wat daaraan te doen valt

Lezing & paneldiscussie

In het boek 'De toekomst van het verleden' luidt de Nederlandse kunsthistoricus Thijs Weststeijn de noodklok: klimaatverandering is een steeds grotere bedreiging voor ons erfgoed. Wereldwijd lopen musea, archieven, erfgoedbibliotheken, maar ook monumenten, binnensteden en cultuurlandschappen acuut gevaar. Naar aanleiding van het boek organiseerden deBuren en FARO een discussie in onze schitterende Nottebohmzaal op dinsdag 4 juni 2024.

De stijgende zeespiegel bedreigt Venetië, in Pakistan overstromen de 4.500 jaar oude ruïnes van Mohenjo Daro. Door inklinking van de Engelse veengrond bezwijkt de Muur van Hadrianus en door de toename van zout ontploffen de bakstenen van het opgegraven Babylon. Dichter bij huis beginnen de houten palen onder Amsterdam te rotten en door de waterbom in het oosten van België in 2021 liepen de collecties van archieven, musea en andere erfgoedplekken onherstelbare schade op. Tal van musea zijn al begonnen om hun collecties te verplaatsen naar klimaatbestendige depots. Maar of dat soelaas biedt?

Ook in Vlaanderen en Nederland staat het onderwerp steeds hoger op de agenda. In de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience ging Thijs Weststeijn in op de voornaamste punten in zijn boek. Vervolgens ging hij onder leiding van VRT-journalist Ann De Bie in gesprek met Bert Watteeuw (directeur Rubenshuis en Rubenianum) en Anne van Oosterwijk (directeur Collectie Musea Brugge). Hoe bedreigt de klimaatverandering erfgoed in de Lage Landen en welke locaties staan nu al onder druk? Hoever staan we met de bescherming van ons tastbare verleden? Gastheer was Thomas Martin van de Erfgoedbibliotheek.

Podcast

Beluister hier de integrale podcast van deze verhelderende avond.

Tom Dieusaert vertelt over het gevecht van één man tegen de machtigste multinational van de zeventiende eeuw: de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Een gevecht ‘waarbij hij anderhalf miljoen gulden zou verliezen maar toch zijn eer zou bewaren.’

Na de scheiding van de Nederlanden door de Tachtigjarige Oorlog was Isaac le Maire één van de honderden calvinistische, kapitaalkrachtige Antwerpse kooplui die einde zestiende eeuw in Amsterdam neerstreken. Daar werd hij een van de pioniers van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Maar zijn individualistische en tegendraadse karakter bracht hem onvermijdelijk op ramkoers met het staatsmonopolie van de VOC.

Hij was betrokken bij de ontdekking van wat New York zou worden door Henry Hudson. Hij werd een vertrouweling aan het hof van de Franse koning Hendrik IV. En uiteindelijk zou hij de doorgang ontdekken tussen de Atlantische en Stille Oceaan: de mythische Kaap Hoorn.

Tom Dieusaert deed historische onderzoeksjournalistiek en volgde het spoor van deze fascinerende figuur van Antwerpen, Egmond, Den Helder en Amsterdam tot in Patagonië en Kaap Hoorn.

Nottebohmlezing op zondag 26 mei 2024 in de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience’

Een vlaag van natte hond wurmt zich door dikke blauwe wierookwolken in de Onze-Lieve-Vrouwekerk. De penetrante geur van lijken in ontbinding vermengt zich met de parfumwalm van opgetutte kooplui. Aan een van de tientallen zijaltaren rinkelt voor de honderdste keer een bel. Orgelspel en klokkengelui overstemmen de kreet van een marktkramer bij het portaal. In het schemerduister, langs monumentale schilderijen en fluwelen gordijnen, turen heiligen naar de wirwar van kerkgangers. En wat te denken van de vrouwen die afgehakte vingers onder het altaar verstoppen?

Laat je in ‘De geuren van de kathedraal’ (genomineerd voor de Libris Geschiedenisprijs 2023) meevoeren naar een van dé hotspots van de 16de eeuw: de Onze-Lieve-Vrouwekerk, vanaf 1559 de kathedraal van Antwerpen. Dit majestueuze bouwwerk was het kloppend hart van de stad, waar diepgelovige parochianen het pad kruisten met hondenslagers, pelgrims en veehandelaars. De religieuze sereniteit was er soms ver te zoeken.

Het boek vloeit voort uit Wauters’ onderzoek waarmee ze promoveerde aan KU Leuven – Kunstwetenschappen. Haar proefschrift, getiteld ‘De beroering van de religieuze ruimte’, behandelt de oorspronkelijke omgang met religieuze voorwerpen. Het verloren gegaan interieur van de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekerk vormt het dynamische decor voor de zintuiglijke waarnemingen van geestelijken en parochianen. Door hun ervaringen te spiegelen aan de breed verspreide kennis van de zintuiglijke waarnemingen, wordt de beleefde realiteit in een logische, relateerbare structuur geplaatst. Quasi anekdotische gegevens en subjectieve getuigenissen worden via deze weg gebruikt om de fysieke en spirituele beleving van kerkgangers te achterhalen.

Wendy Wauters (°1983) behaalt in 2005 haar master Beeldende Kunsten aan St. Lukas Brussel. Na een loopbaan als art director gaat ze van start met de studie Kunstwetenschappen aan KU Leuven. In december 2021 promoveert ze aan haar alma mater met een meermaals bekroond proefschrift over de belevingswereld van de laatmiddeleeuwse kerkganger. Sinds 2022 werkt Wauters als hoofd collectievorming non-fictie voor de Antwerpse bibliotheken.

Ze is een veelgevraagd spreker en houdt ervan om de kleine verhalen van de 16de eeuw voor het voetlicht te brengen.

Nottebohmlezing op zondag 14 april 2024 in de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience’

Alexander Reeuwijk neemt je mee in de tijd, op ontdekkingsreis, einde achttiende, begin negentiende eeuw. Vaar mee naar het machtige eiland Nieuw-Guinea op het fluitschip La Coquille waar ook René Primevère Lesson aan boord was als scheepschirurg, apotheker en natuuronderzoeker. En zoek mee op de levende exemplaren van de mythische paradijsvogels in de vrije natuur, die in de lucht op een vallende ster gelijken.

‘ De kleine paradijsvogels vliegen sierlijk en met een golvende vlucht; de flankveren zijn achteloos weggestopt en vormen een gracieuze en luchtige pluim, die in de lucht op een vallende ster lijkt.’

De afgelopen eeuwen zijn er tal van prachtige, rijk geïllustreerde dierenboeken gemaakt, waarin wetenschap en kunst op een natuurlijke manier samenvallen. De Antwerpen Zoo bezit een grote collectie dierenboeken, die ze de sinds 2007 in langdurige bruikleen hebben gegeven aan de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.

Samen met Steven van Impe en Hay Wijnhoven heeft schrijver Alexander Reeuwijk, twee boeken uit die collectie, een monografie over paradijsvogels van Richard Bowdler Sharpe en een boek over duiven van Coenraad Jacob Temminck en Pauline Knip - de Courcelles, opnieuw uitgegeven en voorzien van inzichtelijke en informatieve inleidingen. Twee boeken, gemaakt door verschillende makers, over verschillende vogelsoorten in een verschillende periode en met een verschillende techniek.

In deze lezing vertelt Reeuwijk over deze verschillende aspecten, maar het belang van dit soort vogelboeken en uiteraard ook over de vogels zelf, ondersteund door mooie afbeeldingen uit de boeken.

Nottebohmlezing op zondag 17 maart 2024 in de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.

Al eeuwenlang heeft de mens de neiging om dingen te verzamelen en te bewaren, altijd koortsachtig op zoek naar nieuwe aanvullingen. Wat bezielt de verzamelaar? Wat schuilt er achter die bezitsdrang? Achter de zoektocht naar veel van hetzelfde? Verzameld! gaat over de passie van verzamelende mannen én vrouwen: kunstenaars en schrijvers, architecten en pantologen, filosofen en gewone mensen. Het gaat over het instrumentarium van de verzamelaar en waar die zijn bezittingen bewaart: huizen worden niet alleen verzameld, maar ook speciaal gebouwd om collecties in onder te brengen. Inge Misschaert verzamelde verhalen over historische en hedendaagse verzamelaars, en bracht ze onder in dit boek.

Inge Misschaert (1974) is germaniste, historica, kunsthistorica en archivaris. Ze geeft deeltijds les aan een middelbare school en aan de Universiteit van Gent. Daarnaast werkt ze aan een proefschrift over de Gentse architect-verzamelaar Pierre-Jacques Goetghebuer (1788-1866).

Nottebohmlezing op zondag 25 februari 2024 in de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.

In haar bakboek 'Van wafel tot koek' verrast Ysewijn de lezer met sprekende beelden en heerlijke recepten van de Lage Landen. Van traditionele roggebroden over knapperige krakelingen tot de vertrouwde Sinterklaaslekkernijen, Regula’s creaties nodigen uit om meteen zelf aan de slag te gaan.

Regula Ysewijn is culinair auteur en fotograaf. Ze heeft een passie voor historische recepten en hun verhalen. Daarnaast is Regula jurylid van Bake off Vlaanderen, de Vlaamse versie van het Britse programma The Great British Bake Off. Ze vertoeft vaak in Groot-Brittannië, waar ze meewerkt programma’s maakt voor BBC en meewerkt aan het magazine van Borough Market.

Nottebohmlezing op zondag 10 december in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.