In deze aflevering openen we het onderwaterscherm van de ruimtelijke ordening. We hebben het over de grondexploitatie of kortweg ‘grex’, een belangrijk begrotingsinstrument voor gebiedsontwikkelingen. We onderzoeken eerst waar de grex vandaan komt en hoe dit instrument werkt. Vervolgens verbinden we de grondexploitatie aan het thema van seizoen 3: klimaat. Is het mogelijk om een grondexploitatie van de lange termijn te gebruiken? Of praktischer: hoe kunnen de baten van een klimaatadaptieve inrichting mee worden gewogen?

- Aeisso Boelman is econoom en partner bij Fakton een bedrijf dat adviseert over financiën en strategie in het ruimtelijk domein. Hij adviseert gemeenten bij het opstellen van grondexploitaties en is een veelgevraagd expert over de financiële kant van grond- en vastgoedbeleid. 

- Edwin Buitelaar is hoogleraar grond- en vastgoedontwikkeling aan het departement Sociale Geografie en Planologie van de Universiteit Utrecht. Hij doceert, onderzoek en publiceert onder meer over hoe gebiedsontwikkelingen tot stand komen, expertise bij de overheid en de rechtvaardigheid stad. 

Meer lezen?

- Edwin Buitelaar over de geschiedenis van de grondexploitatie.
- Peter Pelzer over de discontovoet in het stadsessay Verantwoordelijk voor de Toekomst (p.27-32)
- Aeisso Boelman over Klimaatrobuuste Grex en Een klimaatbestendige grondexploitatie, dit zijn de bouwstenen – Gebiedsontwikkeling.nu

In deze nieuwe aflevering van Onder Planologen staat een concept centraal dat in rap tempo de wereld verovert: de 15-minutenstad. De Colombiaans-Franse ontwerper en hoogleraar Carlos Moreno muntte de term, en Anne Hidalgo, burgemeester van Parijs, omarmde het. De 15-minutenstad stelt de bewoner centraal en gaat uit van nabijheid, diversiteit en dichtheid om zo een leefbare, slimme stad te realiseren. Niet alleen wereldwijd krijgt het concept veel aandacht, ook in Nederland zijn lokale en regionale overheden bezig het concept toe te passen. Lilian en Jannes willen alles weten over de potentie van de 15-minutenstad en togen daarom naar Utrecht, de (inter)nationale koploper op dit gebied.

 Gasten:

• Lot van Hooijdonk is sinds 2014 wethouder mobiliteit namens GroenLinks in de gemeente Utrecht. Ze staat binnen en buiten Utrecht bekend om haar ambitieuze plannen om van Utrecht (nog meer) een fietsstad te maken. Ook heeft de gemeente als ambitie van Utrecht een ’10-minutenstad’ te maken.
• Luca Bertolini is hoogleraar stedelijke mobiliteit en planologie aan de Universiteit van Amsterdam. Zijn onderzoek richt zich op de integratie van transport en landgebruik. Hij doet bijvoorbeeld onderzoek naar knooppuntontwikkeling, straatexperimenten en is tegenwoordig betrokken bij enkele Europese projecten over de 15-minutenstad.

 Meer lezen?

• Gemeente Utrecht (2021). Utrecht dichtbij: de 10-minutenstad. Ruimtelijke Strategie 2040.
• DUT (2024). Mapping of 15-minute city practices. Overzicht van Europese voorbeelden van de 15-minutenstad
• Provincie Zuid-Holland (2022). Hoe realiseren we 15-minutenwijken op regionale schaal? 
• Perry de Kruijf (2023). Hoe relevant is de 15-minutenstad? Platform Gras. Mooie beschouwing die de voors en tegens van het concept bespreekt.

In seizoen 3 van Onder Planologen stellen we een onderwerp centraal waar we als planologen niet meer omheen kunnen: klimaatverandering. We trappen het seizoen af met het concept Ruimte voor de rivier. Bekend als een Planologische KernBeslissing (PKB) die door velen geroemd is en die het rivierengebied vorm gaf. Margo van den Brink (RUG) promoveerde op dit onderwerp en neemt ons mee de details van deze aanpak in. Wat heeft Vitruvius bijvoorbeeld met rivieren te maken? Maar Ruimte voor de rivier kan gezien worden als een manier om naar onze delta (of moeras) te kijken. Dit perspectief wordt toegelicht door Maarten Kleinhans (UU). 

• Margo van den Brink is Universitair Hoofddocent Water en Ruimte aan de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen. Ze heeft veel onderzoek gedaan naar de PKB Ruimte voor de Rivier, onder meer naar de rol van de ontwerpers. Momenteel doet ze onderzoek naar drijvende toekomsten. 
• Maarten Kleinhans is Hoogleraar Biogeomorfologie van Rivieren en Estuaria. Hij onderzoekt hoe patronen van water, zand en vegetatie zich vormen. Daartoe gebruikt hij ook veelvuldig een ‘zandbak’, de Metronoom.  Volgens hem is er in Nederland sprake van 'deltaïficatie'. 

Meer lezen?

• Het rapport Wat wil de rivier zelf eigenlijk?
• Het essay Op Waterbasis
• Een artikel in de Volkskrant over klimaatadaptatie en ruimte. 
• Een artikel over de kwaliteitsdoelstellingen van RvdR in RO Magazine
• Een signalement in Rooilijn over het boek Ruimte voor de rivier

Een speciale aflevering van Onder Planologen om 2023 mee af te sluiten. Voor de verandering staken we de grens over, en behandelen we de Vlaamse ruimtelijke ordening. Waarom ziet de ruimtelijke ordening er voorbij Hazeldonk zo anders uit dan in Nederland? De drang naar planning lijkt niet niet hoog, maar de nood wel, aldus onze gasten, journalist Peter Renard en onderzoeker Michiel Dehaene (UGent). We bespreken de Vlaamse ruimtelijke ordening aan de hand van het idee van de ‘Nevelstad’. Volgens velen een adequate beschrijving van die alsmaar uitdijende brij van verstedelijking, zoals die te zien is in Vlaanderen. Maar hoe is dat zo ontstaan? Lilian en Jannes zakten af naar Antwerpen en kregen een geschiedenisles over het ontstaan van de verspreide verstedelijking in Vlaanderen.

Gasten:

• Peter Renard is journalist en hoofdauteur van het boek Met voorbedachten rade: De sluipmoord op de openbare ruimte, dat hij samen schreef met Tom Coppens en Guy Vloebergh. Hij werkte jarenlang voor het Vlaamse tijdschrift Knack en zit in de redactie van Samenleving & Politiek. Hij volgt de Vlaamse ruimtelijke ordening al enkele decennia, zie bijvoorbeeld het boek Wat kan ik voor u doen? Ruimtelijke wanorde in België: een hypotheek op onze toekomst (1995). Zijn recente boek Met voorbedachten rade kwam vorig jaar uit en ontleedt prachtig hoe het Vlaamse ruimtelijke ordeningsstelsel functioneert, of beter gezegd: niet functioneert.
• Michiel Dehaene is hoofddocent stedenbouw aan de vakgroep Architectuur en Stedenbouw aan de Universiteit Gent. Hij was eerder ook verbonden aan de KU Leuven en de TU Eindhoven. Zijn onderzoek richt zich onder andere op verspreide verstedelijking, waar de Nevelstad een voorbeeld van is. Hij publiceerde meerdere stukken over de Nevelstad, zoals in AGORA in 2003 en 2013. Recent werk van Michiel richt zich op hoe transitievraagstukken kunnen worden aangepakt in de Nevelstad.

Check vooral ook de shownotes op Rooilijn om meer te lezen over de onderwerpen die aan bod komen.

In de laatste aflevering van seizoen 2 besteden we aandacht aan marktpartijen in de ruimtelijke ordening. Hoe ontwikkelen publieke en private partijen samen de ruimte in ons land? Onder Planologen pluist het concept gebiedsontwikkeling uit, en leert over de grondmarkt, grondexploitatie en de rol van projectontwikkelaars. Ellen van Bueren (hoogleraar TU Delft) en Erwin van der Krabben (hoogleraar Radboud Universiteit Nijmegen) delen hun inzichten met ons. We hebben het over gebiedsontwikkeling van de toekomst met voorbeelden uit Brazilië, China, Finland en eigen land.

Gasten:

• Ellen van Bueren is hoogleraar Urban Development Management bij de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Ze begon ooit bij een stedebouwkundig bureau, en is gepromoveerd in de bestuurskunde. Met haar leerstoel in Delft werkt ze op het snijvlak van bestuurskunde en stedebouw, en ontwikkelt concepten en instrumenten voor een integrale gebiedsgerichte aanpak van hedendaagse stedelijke opgaven. Recentelijk startte ze een groot onderzoeksproject naar gebiedsontwikkeling en klimaatopgaven, RED&BLUE.
• Erwin van der Krabben is hoogleraar planologie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij is gespecialiseerd in vastgoed- en locatieontwikkeling en kan de grondmarkt als geen ander duiden. Op dit moment onderzoekt hij voor de Autoriteit Consument en Markt de grondmarkt in Nederland (lees hier meer). In zijn onderzoek en advieswerk werkt hij nauw samen met overheden, ontwikkelmaatschappijen, woningcorporaties en het bedrijfsleven. Hij kan de grondmarkt dus als geen ander duiden.

Hoe zat het ook alweer met de Vijno, de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening? Met de val van het Kabinet Kok-II in 2002 verdween deze uitgebreide en ambitieuze nota van het toneel. Achteraf bleek deze nota een scharnierpunt in de nationale ruimtelijke ordening. We blikken in deze aflevering terug met hoofdrolspeler Jan Pronk, die als minister van VROM de nota voorbereidde. Ook schuift Wim Derksen aan, de voormalig directeur van het Ruimtelijk Planbureau. Een blik achter de schermen over hoe er politiek wordt bedreven over de ruimte, zodat je snapt waarom het inrichten en ordenen van de ruimte een politiek gevecht is.

Gasten:

• Jan Pronk was Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu in het kabinet Kok-II namens de PvdA. Eerder was hij Minister van Ontwikkelingssamenwerking en had hij verschillende functies bij de Verenigde Naties. Als Minister van VROM bereidde hij vanaf 1998 de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening voor, met als titel ‘Ruimte maken, ruimte delen’. De nota werd goedgekeurd door het kabinet, maar door de val van het kabinet (vanwege Srebrenica) nooit in het parlement behandeld. Pronk vertrok uit de politiek en was later nog o.a. voorzitter van Vluchtelingen Organisaties Nederland en hoogleraar aan het ISS. Hij is een klassieke sociaaldemocraat die opkomt voor de zwakkeren in de samenleving en die met zijn economie-achtergrond vraagstukken rationeel aanvliegt. Luister ook zijn eigen podcast over de sociaaldemocratie, en zijn idealen, die samen met De Correspondent werd ontwikkeld.
• Wim Derksen is oud-directeur van het Ruimtelijk Planbureau (2002-2008) en kent de ruimtelijke ordening in verschillende hoedanigheden. Hij werkte op het snijvlak van bestuur, politiek, beleid en wetenschap: zo was hij hoogleraar bestuurskunde in Leiden, lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, en Chief Scientist bij VROM. In zijn toegankelijke blog reflecteert hij regelmatig op politieke en bestuurlijke ontwikkelingen.

De opname vond plaats op het ISS in Den Haag. Met dank aan Jasper de Boer voor de technische ondersteuning op locatie.

Onder Planologen eert het werk van Willem Steigenga, de eerste hoogleraar planologie in Nederland. In zijn inauguratie (1962) muntte hij de term ‘sociaal-ruimtelijke konstruktie’. Met dit concept verbond hij de “analyse en deskriptie” van geografen met het utopisch denken van stedebouwkundigen. Steigenga-experts Arnold van der Valk (emeritus hoogleraar landgebruiksplanning Wageningen Universiteit) en Michiel van Meeteren (Universiteit Utrecht) keerden hun archieven binnenstebuiten voor ons, en vertellen ons wat we van zijn werk kunnen leren. Een aflevering met een flinke dosis historisch besef over het jonge wetenschapsveld planologie, met als uitsmijter het inzicht waarom planologen moeten kunnen wiebelen.

Gasten

• Arnold van der Valk is emeritus hoogleraar landgebruiksplanning aan Wageningen Universiteit, en was jarenlang verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is gespecialiseerd in de ruimtelijke ordening van Nederland, en haar wetenschapsbeoefening. Van der Valk is o.a. bekend van de klassieker Rule and Order: Dutch Planning Doctrine in the Twentieth Century (1994; met Andreas Faludi). Tegenwoordig maakt hij zich hard voor een duurzamer voedselssyteem in Amsterdam en is hij betrokken bij initiatieven als de Food Council MRA en Voedsel Verbindt.
• Michiel van Meeteren is universitair docent sociale geografie aan de Universiteit Utrecht. Eerder was hij verbonden aan Loughborough University en de Universiteit van Gent. Zijn onderzoek richt zich op hoe stedelijke regio’s en economieën veranderen door mondialisering, technologie en ongelijke ontwikkeling. Een van zijn interesses is het reconstrueren van vroegere theorievorming door gebruik te maken van de biografieën van Nederlandse geografen en wetenschappers, waaronder Willem Steigenga.

Veel steden roepen het enthousiast: samen maken we de stad. Maar hoe inclusief is die stad tegenwoordig nog? Onder Planologen ontrafelt in deze aflevering de holle frase die de inclusieve stad vaak is. Lorien Beijaart van Studio L A gebruikt de architectuur om de inclusiviteit in steden te vergroten, en Nanke Verloo (Universiteit van Amsterdam) doet al jarenlang onderzoek naar conflicten en burgerparticipatie in de stad. De inclusieve stad vraagt om onderzoek naar de geschiedenislagen en -verhalen van een plek, en om het stellen van duidelijke kaders en verwachtingen tussen bestuurder en bewoner. Wie denkt dat dit een open deur is, kan zich afvragen: waarom gaat het dan nog zo vaak mis?

Gasten:

• Lorien Beijaert is architect en vormt samen met Arna Mačkić architectenbureau Studio L A.  Studio L A zet architectuur in om steden inclusiever te maken. Hun architectonische projecten gaan over in- en uitsluitingsmechanismen, vluchtelingenkwesties en de collectieve identiteit. Studio L A heeft verschillende prijzen gewonnen, zoals de Groninger Architectuurprijs (2021) voor het Geheugenbalkon. 
• Nanke Verloo is universitair docent Stedelijke Planologie aan de Universiteit van Amsterdam. In haar onderzoek naar burgerparticipatie en inclusieve stadsontwikkeling richt ze zich op conflict als kans voor democratisering. Nanke heeft een achtergrond in de antropologie en bestuurskunde, en voert op dit moment haar NWO VENI-onderzoek uit. Ze doet hiervoor etnografisch (actie-)onderzoek, waar hier meer over te lezen is.

Een nieuw seizoen Onder Planologen! Op de NOVI-conferentie bediscussieerden we de lagenbenadering. Deze benadering staat weer volop in de belangstelling, omdat water en bodem sturende principes zouden moeten worden in de ruimtelijke ordening. We duiken met Rijksadviseur Jannemarie de Jonge en historicus Auke van der Woud de diepte in: hoe kan de lagenbenadering ons grip op ruimte en tijd geven? Onder Planologen leert denken in structuren en de lange lijnen, en hoort over de kracht van ontwerp.

Gasten:

• Jannemarie de Jonge, Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving, en landschapsarchitect en partner bij Wing.
• Auke van der Woud, emeritus hoogleraar architectuur en stedenbouwgeschiedenis (Rijksuniversiteit Groningen) en schrijver van boeken als De Nederlanden - Het lege land 1800-1850 en Het Landschap, De Mensen. Zie ook een interview met hem in de Volkskrant.

In de voorlopig laatste aflevering bespreken we een concept dat in de toekomst alleen maar belangrijker wordt: adaptatie. De bodem daalt, de zeespiegel stijgt en drinkwater wordt schaars. Hoe bewegen we mee met de natuur? En waar plannen we al die woningen dan? Is er een ander perspectief op planologie nodig, dat flexibeler is en onzekerheid omarmt? Een meanderende Onder Planologen op zoek naar een toekomst die onzeker is, maar te belangrijk om niet te behandelen.  

• Anne Loes Nillesen is de oprichter en directeur van stedebouwkundig adviesbureau Defacto. Ze ontwerpt een ruimtelijke orde die zich meer rekenschap geeft van het klimaat (o.a. in Nederland en Bangladesh). Zie bijvoorbeeld ‘Resilience by Design’ waarin ze verkent hoe de regio Amsterdam zich beter kan voorbereiden op klimaatadaptatie.
• Ward Rauws is Universitair Hoofddocent Planologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij onderzoekt en doceert over adaptieve planning, onder meer over buurten, logistiek en studentenhuisvesting. Bij de Universiteit van Nederland verscheen zijn publiekslezing Is de ideale stad een bouwpakket?.

Deze aflevering behandelt het sciencefictionboek Ministry for the Future van Kim Stanley Robinson, dat gaat over radicale vormen van klimaatadaptatie en -mitigatie.