Onderwijs leiden met hart en ziel

Te gast is pedagoge en onderzoekster Lisette Bastiaansen en we spreken over de pedagogische grondhouding van aandachtige betrokkenheid, een thema waarop ze is gepromoveerd bij Gert Biesta

We beginnen met het de pedagoog Otto Friedrich Bollnow, die rond 1960 schreef over de pedagogische relatie. Hij speelt drie keer met het woord stem: gestemdheid, bestemdheid en afgestemdheid. Gestemdheid gaat over de houding, visie en waarden, die de volwassene meebrengt, en over de juiste stemming voor het kind. Gestemdheid zouden wij pedagogisch klimaat noemen. Bestemdheid gaat over de bedoeling van de pedagogische relatie, zoals we nu zeggen: een zelfstandig persoon worden. Afgestemdheid betreft hoe de volwassene aansluit bij de ontwikkelingsfase en mogelijkheden van het kind. In het onderwijs associeren we dat met didactiek. 

In het tweede deel leren we de gestemdheid van Lisette zelf beter kennen. Haar stemming is in haar jeugd beïnvloed door zorg vanwege ziekte in het gezin. Enkele existentieel pedagogen en theologen bekrachtigden in haar vorming als pedagoge wat ze toen geleerd had over menselijkheid. En Gert Biesta ontlokte als haar pedagogisch promotor haar eigenheid als pedagoge.

We eindigen met haar vondst ‘aandachtige betrokkenheid’, die drie bewegingen kent: aandachtig zijn, waarmee je als volwassene open staat voor het kind, aanwezig zijn, waarmee je het kind leert naar binnen te gaan als subject, en betrokken-zijn, zodat het kind zich leer verbinden met anderen en de wereld. Wereldgerichtheid is voor haar ook het doel van de pedagogiek, niet kindgerichtheid. Daarom horen goed afgestemde kennis, hoge verwachtingen en omgaan met kwetsbaarheid er helemaal bij.

Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, de unieke schoolleidersopleiding vakbekwaam in Hilversum die ontworpen is vanuit 25 PO en VO scholen, waaronder internationale scholen, School Matters, dat schoolleiders op een positieve en ontwikkelingsgerichte manier helpt om duurzame verbeteringen in hun school te realiseren en op maat gemaakte scholing biedt, ook in-company, en de idyllische rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast is Jan Jaap Hubeek en we spreken over pedagogiek en goed onderwijs in tijden van AI. Jan Jaap is leraar geweest in PO, MBO en HBO, podcaster en bestuurder. Momenteel is hij directeur-bestuurder bij NIVOZ.

We beginnen met zijn pedagogische fascinatie voor AI aan de hand van het boek Frankenstein en de pedagogiek van Philippe Meirieu. De fout van dokter Frankenstein was dat hij de mens die hij maakte niet wilde begeleiden in de wereld, zelfs niet toen deze er zelf om vroeg. Zo is het ook de vraag wat AI vraagt van de pedagogische rol van de leraar.

In het vervolg deelt hij zijn voorlopige visie op goed onderwijs, pedagogiek en didactiek. Eerst via biografische ervaringen als leerling en meester, daarna via zijn ervaringen met het vrijeschoolonderwijs en zijn rol als NIVOZ-directeur-bestuurder. 

Goed onderwijs is voor hem altijd contextgericht en levensecht, waarbij de rol van didacticus en pedagoog samenkomen. Help het kind verder en zie het kind. Omdat onderwijs per context verschilt, moet onderwijs congruent zijn met wat je daarmee bedoelt. 

Voor Jan Jaap heeft die bedoeling te maken met vorming, geïnspireerd als hij is door Jan Bransen, en met leerlingen de gelegenheid bieden te verschijnen in de wereld met een eigen wil. Die wilsgedachte heeft hij van Gert Biesta en van het vrijeschoolonderwijs. Van Rob Martens leerde hij het belang van spelen, motivatie en de zelfdeterminatietheorie.

Tot slot gaat goed onderwijs over inclusie, medemenselijkheid en samen congruent en wakker zijn.

Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, onderwijsadvies School Matters en rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast is onderwijsfilosoof Piet van der Ploeg en we spreken over opvoedend onderwijs als remedie tegen wat hij noemt domheden in het onderwijs. Piet is lector Pedagogiek en Ethiek bij Academica en heeft zijn wortels in de Groningse School van Jan Dirk Imelman.

Piet vertelt eerst over zijn kennismaking met het onderwijsdenken van Imelman en diens triadische pedagogiek, oftewel de pedagogische driehoek: leerling-leraar-leerstof. Tot zijn verbijstering zag hij de pedagogiek verworden tot dyadisch en uiteindelijk monadisch, want nu is alles gericht op de leerling en diens eigenaarschap. De verzelving van het onderwijs noemt hij dat. Een van de domheden die hij waarneemt in het onderwijsveld.

In het vervolg gaan we in op andere onderwijsdomheden en hypes, zoals rondom de drie van Biesta en burgerschapsonderwijs. Tegenover kwalificatie, socialisatie en subjectificatie zet Piet de vier van Ballauff. Theodor Ballauff onderzocht drieduizend jaar onderwijsgeschiedenis en ontdekte ruim dertig onderwijsfuncties, die hij onderbracht in vier dimensies: kwalificatie, socialisatie, wereldverbetering en ontvorming. Dat laatste betekent dat leerlingen tijdens de kwalificatie, socialisatie en wereldverbetering ook leren om daarop fundamenteel kritisch te zijn. Zij moeten zich kunnen onttrekken aan de intenties en invloed van die eerste drie.

Kritisch denken kenmerkt ten slotte de onderwijsvisie van Piet zelf. Hij noemt die opvoedend onderwijs en schrijft daarover een boek. In lijn met Imelman en Ballauff gaat het hem bij onderwijs om weten en om geweten. Simpeler kan hij het niet maken.

Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, onderwijsadvies School Matters en rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast zijn onderwijspedagoog Joop Berding en toetsdeskundige Anke Swanenberg en we spreken over ambachtelijk onderwijs en formatief handelen, naar aanleiding van het prachtige boekje Het tractaat over het spieken van Cornelis Verhoeven, uitgegeven door Telos.

We gaan eerst in op de kern van de filosofie van het onderwijs van deze Nederlandse filosoof en classicus. Volgens Joop draait het bij Verhoeven om kennis en om de eruditie van de leraar, die door middel van de verwondering de interesse en de motivatie van de leerling wekt. Onderwijs gebeurt in een pedagogische relatie tussen leraar en leerling en in de school als een eigen biotoop. Verhoeven zet zich hiermee af tegen onderwijs dat enkel alleen gericht is op het snelle resultaat. Dat noemt hij de productie van schijn.

Deze filosofie van het onderwijs sluit wonderwel aan bij wat toetsdeskundige Anke zo aantrekt in formatief handelen en cijferloos werken. Vanuit het gedachtegoed van Dylan Wiliam onderscheidt zij de leer- en de presteerzone. Zolang leerlingen in de leerzone zitten, helpen formatief handelen en kwaliteitsbesef hen verder en moet je ze niet kwellen met beoordelingen, iets wat Verhoeven ook voorstaat voor examenleerlingen. In de presteerzone zullen leerlingen dan niet verrassend anders scoren op summatieve toetsen.

In het tweede deel van het gesprek gaan we dieper en persoonlijker in op de ervaringen, inspiraties en visies van Joop en Anke ten aanzien van goed onderwijs en het ambacht van de leraar.

Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, onderwijsadvies School Matters en rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast is onderzoekster en leerkracht Hannah Bijlsma en we spreken over haar boek Zicht op de les, dat gaat over het effectief verbeteren van leskwaliteit.

We gaan eerst in op haar proefschrift over het meten van leskwaliteit op basis van leerlingpercepties en hoe leraren daarmee omgaan. Die percepties worden onder meer beïnvloed door hoe leerlingen op een vak scoren en hoe populair leraren zijn. De leskwaliteit verbetert vlak na de feedback, maar dat effect ebt ook weer weg.

We leren Hanna daarna professioneel en persoonlijk beter kennen en gaan in op literatuur die haar inspireert. Het boek The hidden lives of learners heeft haar geleerd te focussen op het overbruggen van de gap tussen het leren van leerlingen en effectief leraarsgedrag. En Daniel Muijs leerde haar op welke terreinen leraren effectief gedrag moeten vertonen, zoals veilig lesklimaat, effectieve instructie, time on task en aansluiten bij voorkennis.

Ten slotte bespreken we de hoofdlijn van haar nieuwe boek, dat begint bij het zelf leren definiëren van leskwaliteit, wat Hannah dus niet voorkauwt, en gaat via de meetmethoden van leskwaliteit, zoals observeren, leerlingpercepties en docentenzelfevaluaties, naar expertgedrag, een gedeelde verbetercultuur en stevig onderwijskundig leiderschap.

Met haar prachtige zeilmetafoor geeft zij uiteindelijk haar visie op het leraarschap. Net als bij zeilen, kun je lessen effectief verbeteren met behoud van de magie en schoonheid van het gebeuren.

Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, onderwijsadvies School Matters en rustplek De vallei van het goede leven.

Op vrijdag 27 september 2024 verschijnt het hele gesprek met Hannah Bijlsma. Hier alvast de hoogtepunten...

Te gast is emeritus hoogleraar Erik Borgman met wie ik in twee delen spreek over goed onderwijs vanuit zijn visie op goed samenleven en goed leven. Deel 1 duurt ongeveer 1 uur. Deel 2 zoomt in op bestuur, toezicht en schoolleiding.

In het eerste deel spreken we over zijn visie op goed samenleven van waaruit hij naar goed onderwijs kijkt. Hij stelt dat wij mensen, ieder met de eigen visie op het goede leven, samen met anderen de samenleving opbouwen. Een samenleving is dus niet zo maakbaar dat je die van bovenaf bepaalt vanuit voorafbepaalde normen en economische standaarden.

Daarna spreken we over zijn visie op goed onderwijs. Hij ziet leerlingen als medebouwers van de samenleving en vindt dat goed onderwijs hen moet leren hoe je samen de samenleving opbouwt en vernieuwt. Dus ook onderwijs moet leerlingen niet kneden op basis van vooropgestelde economische standaarden en maatschappelijke normen. Leerlingen zijn  volgens hem bronnen. Ga er vanuit en sta ervoor open dat ze iets kunnen wat ze van tevoren vaak niet eens wisten dat ze het konden, en wat wij als leraren ook niet hebben bedacht. 

Na de samenvatting van deel 1 gaan we in deel 2 in op het belang van de vrijheid van en voor onderwijs, een infrastructuur die deze visie op goed onderwijs mogelijk maakt, en op wat bestuur, toezicht en schoolleiders hierin kunnen betekenen.

Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, de unieke schoolleidersopleiding vakbekwaam in Hilversum die ontworpen is vanuit 25 PO en VO scholen, waaronder internationale scholen, en door School Matters dat schoolleiders op een positieve en ontwikkelingsgerichte manier helpt om duurzame verbeteringen in hun school te realiseren en op maat gemaakte scholing biedt, ook in-company, en door rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast is Wouter Modderkolk en we spreken over de opdracht van onderwijs en over congruentie tussen intenties, ontwerp en pedagogisch handelen. Wouter is docent aan de Stichtse Vrije School in Zeist, onderzoeker bij het lectoraat ‘Waarde(n) van Vrijeschoolonderwijs’ en promovendus aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam.

Van het Vrijeschoolonderwijs heeft hij de overtuiging dat onderwijs gezondmakend moet zijn en leerlingen moet leren denken als een zelf, bij het lectoraat heeft hij verschillende onderzoeken gedaan naar de subjectiverende dimensie van onderwijs en in zijn promotieonderzoek bij leraren en schoolleiders zoekt hij naar congruentie tussen onderwijspedagogische intenties, onderwijsontwerp en pedagogisch handelen.

Wouter ziet zichzelf als pedagogisch troubadour, die vragen stelt, breedvormend onderwijs voorstaat en vooral dus congruentie wil brengen. In zijn werk heeft hij zowel oog voor de pedagogische relatie als de schoolcultuur en de pedagogische schoolleider. Hij is een verbindend en geen polemisch mens. Zelf zegt hij: ik ben voor iets en niet tegen iets anders.

Hoewel Wouter een Vrijeschoolleraar in hart en nieren is en zijn onderwijsidealen uit dat onderwijs stammen, richt hij zich op het brede onderwijsveld en vertaalt hij de taal van het Vrijeschoolonderwijs voor een breder publiek. Zo heeft hij bijvoorbeeld de Vrijeschoolideeën over reïncarnatie en de mens als geestelijk wezen vertaald in de metafoor van het briefje. Ga er eens als leraar vanuit dat iedere leerling een eigen briefje of opdracht heeft, help die leerling het eigen briefje te leren vinden en het te leren lezen.

Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.