एखाद्या राजाची महानता कशात मोजली जाते? त्याच्या साम्राज्याच्या विस्तारात, त्याच्या संपत्तीत की दिलेल्या वचनाला कोणत्याही परिस्थितीत जागण्यात? ही कथा आहे असुर असूनही आपल्या दानशूरतेसाठी आणि धर्मासाठी ओळखल्या जाणाऱ्या राजा बळीची. आणि ही कथा आहे भगवान विष्णूंच्या पाचव्या अवताराची, 'वामन अवतारा'ची', ज्यात त्यांनी एका लहान बटूच्या रूपात येऊन तीन पावलांमध्ये संपूर्ण ब्रह्मांड जिंकले.
प्रल्हादाचा नातू, राजा बळी, हा एक अत्यंत पराक्रमी आणि पुण्यवान असुर राजा होता. त्याने आपल्या सामर्थ्याने देवांचा पराभव करून स्वर्ग, पृथ्वी आणि पाताळ या तिन्ही लोकांवर आपले राज्य स्थापन केले होते. त्याच्या राज्यात प्रजा सुखी आणि समाधानी होती. पण देवांनी आपले राज्य गमावल्यामुळे त्यांची आई, अदिती, अत्यंत दुःखी होती. तिने भगवान विष्णूंना प्रसन्न करण्यासाठी कठोर व्रत केले. तिच्या भक्तीवर प्रसन्न होऊन भगवान विष्णूंनी तिच्या पोटी पुत्ररूपात जन्म घेण्याचे वचन दिले.
त्यानुसार, भगवान विष्णूंनी एका तेजस्वी ब्राह्मण बटूच्या रूपात जन्म घेतला, ज्याचे नाव होते 'वामन'. त्याच वेळी, राजा बळी आपले त्रैलोक्यावरील राज्य टिकवण्यासाठी नर्मदा नदीच्या काठी एक महान अश्वमेध यज्ञ करत होता. त्याने अशी प्रतिज्ञा केली होती की, या यज्ञाच्या वेळी कोणीही ब्राह्मण काहीही मागेल, तर तो त्याला रिकाम्या हाताने परत पाठवणार नाही.
हीच संधी साधून, वामन बटू त्या यज्ञस्थळी पोहोचला. त्या लहान मुलाचे तेज पाहून राजा बळी प्रभावित झाला आणि त्याने त्याचे स्वागत करून त्याला हवे ते मागण्यास सांगितले. त्याच क्षणी, असुरांचे गुरु शुक्राचार्य यांनी ओळखले की हा बटू म्हणजे दुसरे तिसरे कोणी नसून स्वतः भगवान विष्णू आहेत आणि ते बळीचे सर्वस्व हिरावून घेण्यासाठी आले आहेत. त्यांनी बळीला दान देण्यापासून रोखण्याचा खूप प्रयत्न केला.
पण राजा बळी आपल्या वचनापासून मागे हटला नाही. तो म्हणाला, "ज्यांच्या नावाने हा यज्ञ होत आहे, तेच भगवान विष्णू जर स्वतः माझ्याकडे याचक म्हणून आले असतील, तर यापेक्षा मोठे सौभाग्य कोणते?" असे म्हणून त्याने वामनाला तीन पावले जमीन दान देण्याचा संकल्प सोडला.
आणि संकल्प पूर्ण होताच तो चमत्कार घडला! त्या लहानशा वामनाने आपले विराट, त्रिविक्रम रूप धारण केले.
आता तिसरे पाऊल ठेवण्यासाठी जागाच उरली नव्हती. तेव्हा वामनाने राजा बळीला विचारले, "हे राजन, तू मला तीन पावले भूमी दान दिलीस. दोन पावलांत मी सर्व काही मोजले. आता सांग, माझे तिसरे पाऊल कुठे ठेवू?"
भगवंताचे ते विराट रूप पाहून राजा बळीचे डोळे उघडले. त्याला आपल्या अहंकाराची जाणीव झाली. पण पश्चात्ताप करण्याऐवजी, त्याने अत्यंत विनम्रतेने आणि शरणागतीने आपले मस्तक झुकवले आणि म्हणाला, "हे प्रभू, माझ्या संपत्तीपेक्षा मी मोठा नाही. आपण आपले तिसरे पाऊल माझ्या मस्तकावर ठेवा."
राजा बळीची ही वचनबद्धता आणि संपूर्ण शरणागती पाहून भगवान विष्णू अत्यंत प्रसन्न झाले. त्यांनी बळीच्या मस्तकावर पाय ठेवून त्याचा उद्धार केला, त्याला चिरंजीवी पद दिले आणि पाताळापेक्षाही श्रेष्ठ अशा 'सुतल' लोकाचे राज्य दिले. इतकेच नाही, तर स्वतः त्याचे द्वारपाल होण्याचेही वचन दिले.
या भागात ऐका:
राजा बळी असुर असूनही महान का मानला जातो?
शुक्राचार्यांनी विरोध करूनही बळीने दान का दिले?
भगवंताने तीन पावलांत त्रैलोक्य कसे जिंकले?
राजा बळीच्या कथेचा 'ओणम' या सणाशी काय संबंध आहे?
ही कथा आहे दानाचे महत्त्व, वचनाची पूर्तता आणि शरणागतीच्या शक्तीची. नक्की ऐका.
