Đổi dầu lửa lấy vũ khí, thiết bị quân sự và nguyên liệu chế tạo tên lửa : Phải chăng đó sẽ là thỏa thuận sắp tới giữa Iran và Trung Quốc ? Trong hai nhà bảo trợ cho chế độ Teheran, Bắc Kinh « hơn điểm » so với Matxcơva sau chiến dịch quân sự 12 ngày đêm Iran phải đương đầu với Israel và sau đợt tấn công của Hoa Kỳ nhắm vào các cơ sở hạt nhân Iran. Cả về an ninh lẫn kinh tế Teheran trông cậy nhiều vào Bắc Kinh.

Từ sau cuộc Cách Mạng Hồi Giáo năm 1979, rồi vụ bắt con tin Mỹ trong tòa đại sứ Teheran cho đến tận ngày hôm nay, Iran liên tục bị Hoa Kỳ và quốc tế trừng phạt. Sau giai đoạn 2015-2018 tưởng chừng phương Tây nới lỏng gọng kềm cấm vận, nhưng rồi năm 2018 Washington dưới thời tổng thống Donald Trump đã đơn phương ban hành những biện pháp nghiêm ngặt, trừng phạt Iran phát triển vũ khí hạt nhân. Một lần nữa các doanh nghiệp quốc tế vì sợ trừng phạt của Hoa Kỳ lần lượt rút lại các dự án đầu tư khỏi Iran, ngừng mọi giao dịch với quốc gia bị Washington đưa vào danh sách các « Nhà nước yểm trợ khủng bố ».

Trả lời RFI tiếng Việt, nhà báo Đài Phát Thanh Quốc Tế Pháp, ban tiếng Ba Tư Vahid Shamsoddinnezhad trước hết cho biết qua về bức tranh ảm đạm của nền kinh tế Iran :

« Hiện tại tình hình kinh tế Iran hết sức khó khăn, do bị áp lực từ các biện pháp trừng phạt. Các biện pháp trừng phạt đó chủ yếu do Mỹ ban hành và nhắm vào xuất khẩu dầu hỏa, vào ngành các khoản giao dịch tài chính. Hệ quả kèm theo là lạm phát ở mức hai con số, dao động từ 30 đến 40 % từ nhiều năm qua. Sức mua của các hộ gia đình bị chao đảo. Giá cả những mặt hàng thiết thực nhất, thuốc men, nhu yếu phẩm tăng lên đến mức chóng mặt. Cùng lúc đơn vị tiền tệ quốc gia -đồng rial, mất giá khiến hàng nhập khẩu càng thêm đắt đó. Iran rơi vào vòng luẩn quẩn của lạm phát. Đối với dân chúng, sống được qua ngày là cả một sự hy sinh to lớn. Một phần dân số bị đẩy vào cảnh nghèo khó và họ phải thích nghi với môi trường đầy bất trắc. Thất nghiệp tràn lan, lại càng khiến kinh tế thêm khó khăn ».  

Nguy cơ khủng hoảng trong xã hội

Thống kê gần đây nhất của Iran cho thấy 20 % thanh niên trong độ tuổi từ 19 đến 25 bị thất nghiệp, gần 35 % phụ nữ có bằng cấp bị gạt ra ngoài thị trường lao động. Cùng lúc, đơn vị tiền tệ quốc gia, đồng rial mất giá 50 % trong 6 tháng đầu năm 2025. Là một quốc gia dầu hỏa và có nhiều nguồn dự trữ về khí đốt, vậy mà Iran thường xuyên thiếu hụt năng lượng, bị mất điện nên phải đóng cửa các nhà máy, ảnh hưởng trực tiếp đến lĩnh vực sản xuất công nghiệp.

Nhà nghiên cứu Nima Khorrami học viện OSCE Bishkek-Kyrgyzstan trên báo The Diplomat hôm 03/07/2025 khẳng định, sau 2 đợt bị Israel và Mỹ thách thức về quân sự trong tháng 6/2025, Iran đang đứng trước hai nhu cầu cấp bách : Một là chấn chỉnh kinh tế để mong « giữ được khế ước xã hội » với người dân, qua đó bảo đảm sự tồn tại cho chế độ và hai là nhanh chóng gây dựng lại cả một hệ thống an ninh đã hoàn toàn sụp đổ. Teheran thực sự cần « gấp rút » trang bị vũ khí và mua thêm các thiết bị quân sự.

Chiếc phao kinh tế

Trong cả hai mục tiêu này Iran kỳ vọng nhiều vào các điểm tựa là Nga và Trung Quốc. Thế nhưng Bắc Kinh có phần chiếm ưu thế. Về kinh tế Trung Quốc hơn hẳn nước Nga. Nhà báo Vahid Shamsoddinnezhad giải thích :

« Về kinh tế, Nga và Trung Quốc là hai đối tác chính của Iran. Nhưng vai trò của Trung Quốc có phần quan trọng hơn, nếu không muốn nói đây là bình dưỡng khí duy nhất có trọng lượng. Bất chấp trừng phạt về dầu hỏa Mỹ ban hành, Trung Quốc vẫn nhập khẩu dầu của Iran với một khối lượng rất lớn và mua với giá rẻ. Bắc Kinh lách cấm vận của Mỹ. Điều đó giúp Trung Quốc vừa có dầu vừa duy trì ảnh hưởng ở khu vực Trung Đông. Về phía Teheran giao dịch với Trung Quốc nên Iran thu về ngoại tệ và tài trợ cho ngân sách quốc gia. Không có hàng của Trung Quốc thì kinh tế Iran còn bi đát hơn nữa cho dù một mình đối tác này không thể giúp Teheran giải quyết tất cả các vấn đề cơ bản vốn đã ăn sâu vào kinh tế Iran ».

Theo báo cáo của Cơ Quan Năng Lượng Mỹ công bố hồi tháng 5/2025, xuất khẩu dầu hỏa của Iran sang Trung Quốc trong năm 2024 « cao gấp đôi so với hồi 2022 ». Iran bán dầu với giá rẻ hơn từ 6 đến 8 đô la một thùng cho bạn hàng Trung Quốc. Dù bị cấm vận, « mỗi ngày, Iran vẫn xuất khẩu từ 1,2 triệu đến 1,5 triệu thùng dầu thô mà 90 % trong số đó chỉ để bán cho Trung Quốc ».

Iran trước thách thức « xây dựng lại » hệ thống phòng thủ

Bất chấp thỏa thuận hợp tác chiến lược mà Teheran ký kết với Bắc Kinh hồi 2021 hay hiệp ước « đối tác an ninh » ký kết với Matxcơva đầu năm 2025 cả Trung Quốc lẫn Nga cùng khoanh tay đứng nhìn Iran một mình đương đầu với hai trong số các cỗ máy quân sự lợi hại nhất thế giới là Mỹ và Israel. Vẫn nhà báo ban tiếng Ba Tư đài RFI Vahid Shamsoddinnezhad phân tích

« 12 ngày giao tranh với Israel đã để lại nhiều hậu quả nghiêm trọng đối với Iran. Chúng ta đã đề cập đến vế kinh tế, nhưng tai hại hơn nữa đối với Teheran là hệ thống phòng không của Iran hoàn toàn bị phá hủy. Chính vì thế mà Iran đã hối hả cầu viện Matxcơva để xây dựng lại hệ thống phòng thủ, mua thiết bị phòng không của Nga. Trước mắt kết quả không nhiều. Cùng lúc, Iran nhìn về phía Bắc Kinh, đặc biệt là sau khi chiến đấu cơ của Trung Quốc đã chứng minh tính hiệu quả trong cuộc xung đột giữa Pakistan và Ấn Độ hồi tháng 5/2025.  Iran mong muốn mua thiết bị quân sự của Trung Quốc và của Nga. Nhưng câu hỏi đặt ra là liệu rằng Bắc Kinh có sẵn sàng đáp ứng nguyện vọng đó của Teheran hay không, trong bối cảnh Washington  vẫn duy trì cấm vận với Iran, đồng thời quan hệ Mỹ -Trung đang rất phức tạp. Liệu Trung Quốc có sẵn sàng dương đầu với Hoa Kỳ và thỏa mãn yêu cầu của Teheran hay không ? Còn phải đợi thêm thời gian để trả lời câu hỏi này.   

Tờ L’Orient du Jour hôm 21/07/2025 tiết lộ, vào lúc Israel vẫn thuyết phục Hoa Kỳ « đánh tiếp » vào các cơ  sở hạt nhân ủa Iran, Teheran cần vũ khí tối tân. Chiến tranh Ukraina huy động gần như toàn bộ khả năng sản xuất vũ khí và đạn dược của Nga. Matxcơva khó có thể nhanh chóng thỏa mãn đòi hỏi của Teheran. Còn lại có Trung Quốc.

Thỏa thuận đổi dầu hỏa lấy vũ khí hiện đại ?

Tờ báo này trích dẫn nhiều nguồn tin thông thạo từ Teheran cho biết « dường như Iran yêu cầu Bắc Kinh cung cấp nhiều loại thiết bị quân sự và vũ khí tối tân như radar giám sát đến dàn phóng tên lửa địa đối không ». Đòi hỏi này đặt Trung Quốc vào thế khó xử, sứ quán Trung Quốc tại Israel đã bác bỏ tin trên. Giáo sư Figueroa đại học Groningue -Hà Lan, được tờ báo trích dẫn giải thích : vì những liên hệ chặt chẽ về kinh tế, Bắc Kinh không thể « bỏ rơi » Iran nhưng công khai yểm trợ chính quyền của giáo chủ Khamenei về mặt quân sự là « một nước cờ mạo hiểm » : Thứ nhất, Trung Quốc cũng rất ngại phản ứng khó lường của chính quyền Mỹ trong tay ông Donald Trump. Thứ hai, là ngoài Israel ra, Bắc Kinh tuyệt đối muốn tránh làm phật lòng một quốc gia thù nghịch khác với Iran là Ả Rập Xê Út. Riyad là một nhà xuất khẩu dầu hỏa « có trọng lượng hơn nhiều so với Iran ».

Nima Khorrami cân nhắc những được, thua nếu của Bắc Kinh trong trường hợp Trung Quốc trở thành « điểm tựa chính của Iran về an ninh, quốc phòng ».

Bài toán của Bắc Kinh

Giúp Iran, Trung Quốc được lợi gì ? Lợi thế đầu tiên là Trung Quốc càng thắt chặt thêm quan hệ với Iran cả về kinh tế lẫn chiến lược trong vùng eo biển Hormuz, bắt rễ vào Vịnh Ả Rập và nhất là dùng lợi thế với Teheran, kết nối một trục giao thương Irak, Iran với Pakistan … Bắc Kinh  kỳ vọng dự án xây dựng hành lang kinh tế nối liền Trung Quốc và Pakistan sẽ nhanh chóng cất cánh sau nhiều năm dậm chân tại chỗ.

Lợi thế thứ hai là Iran cũng sẽ trở thành một đầu cầu của Bắc Kinh ở Trung Đông và vùng Vịnh.

Điểm thứ ba đáng chú ý về mặt địa chiến lược, vẫn theo tác giả bài viết trên báo The Diplomat, là về lâu dài hợp tác với Iran góp phần giảm thiểu ảnh hưởng của Ấn Độ tại Trung Á, chận đứng tham vọng của New Delhi muốn gắn kết Ấn Độ với Trung Á và Afghanistan qua dự án « hành làng giao thương quốc tế Bắc -Nam INTSC mà ở đó Ấn Độ dự định đầu tư ồ ạt vào cảng Chabahar của Iran.

Tuy nhiên tất cả những tính toán đó của Trung Quốc cũng cần phải cân nhắc kỹ lưỡng bởi vì theo nhà nghiên cứu Nima Khorrami, hiện tại Bắc Kinh và Nhà nước Do Thái đang có nhiều chương trình họp tác về kinh tế và công nghệ. Trung Quốc có nhiều dự án đầu tư tại Israel.

Ngoài ra, « thân thiện » quá với Teheran, Trung Quốc có nguy cơ làm mất lòng cac quốc gia trong vùng Vịnh, vốn vẫn vẫn xem Iran là « kẻ thù ». Ả Rập Xê Út và Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất là những đối tác thương mại, và đặc biệt là những nguồn cung cấp năng lượng mà Bắc Kinh không thể bỏ qua.

Về yếu tố Hoa Kỳ : Vào thời điểm Mỹ-Trung đang lao vào một cuộc đối đầu cả về kinh tế, quân sự và nhất là công nghệ, cung cấp vũ khí cho quốc gia bị Hoa Kỳ coi là « kẻ thù » là một nước cờ đầy mạo hiểm.

Cuối cùng, trong chính sách đối ngoại của Bắc Kinh, « Iran không là đồng minh, hay đối tác ». Trung Quốc luôn coi Iran là một « mắt xích quan trọng về địa chính trị kềm tỏa ảnh hưởng của Mỹ ở khu vực Trung Đông ». Do vậy cho dù có hợp tác với Iran về quân sự, quốc phòng, thì tác giả bài nghiên cứu đăng trên báo Nhật Bản The Diplomat tin rằng, Trung Quốc đủ khôn ngoan để « tiếp sức cho Iran đủ mạnh để hưởng lợi một khi mà Teheran phải phụ thuộc vào Bắc Kinh ». Cùng lúc, Bắc Kinh sẽ dừng lại đúng lúc, tránh để Iran trở thành một quốc gia quá mạnh về quân sự để có thể trở thành một mối đe dọa, gây bất ổn ở Trung Đông. Điều này sẽ trái ngược với những quyền lợi của Trung Quốc.

 

 

 

 

 

 

 

