Từ ngày 23-28/05/2025, tổng thống Pháp Emmanuel Macron công du ba nước Đông Nam Việt Nam, Indonesia, và Singapore. Giới quan sát cho rằng, bên cạnh các mục tiêu kinh tế, thương mại và đầu tư, chuyến công du này của nguyên thủ Pháp còn nhằm củng cố chiến lược Ấn Độ - Thái Bình Dương mà Pháp vạch ra từ năm 2018.
Đông Nam Á có vai trò như thế nào trong chiến lược này của Paris ? Và Pháp có thể đem đến điều gì cho ASEAN ? RFI Tiếng Việt đặt câu hỏi với nhà nghiên cứu Laurent Gédéon, giảng viên trường đại học Sư phạm Lyon.
----- ***** -----
RFI Tiếng Việt : Vì sao tổng thống Macron chọn đến thăm ba nước Việt Nam, Indonesia và Singapore ?
GV. Laurent Gédéon : Có lẽ chuyến thăm của tổng thống Emmanuel Macron nên được phân tích theo hai hướng : Thứ nhất là mối quan hệ gắn kết Pháp với mỗi nước trong ba quốc gia này với những đặc điểm riêng của từng nước, và thứ hai là cách thức mà các nước này hòa nhập vào tầm nhìn chung của Pháp về Ấn Độ - Thái Bình Dương.
Về quan hệ song phương với Việt Nam, trước hết cần lưu ý đây là chuyến thăm thứ năm của một tổng thống Pháp đến Việt Nam kể từ năm 1993 và sự kiện thể hiện sự gần gũi giữa hai nước. Pháp đã ký quan hệ đối tác chiến lược với Việt Nam năm 2013, mối quan hệ này đã trở thành Đối tác Chiến lược Toàn diện vào năm 2024 và điều đó minh chứng cho sự hội tụ giữa hai nước.
Trong bối cảnh tích cực này, có nhiều khả năng là Emmanuel Macron sẽ nỗ lực củng cố mối quan hệ song phương, nhất là trong các lĩnh vực không gian, hợp tác năng lượng và đường sắt.
Hợp tác trong các lĩnh vực quốc phòng và an ninh chắc chắn cũng sẽ được thảo luận. Tôi xin lưu ý là sự hợp tác này hiện tại dựa trên hai khía cạnh : Về mặt quân sự, chúng được thể hiện qua các chương trình đào tạo (chủ yếu là về quân y ) và các chuyến viếng thăm thường xuyên của các quan chức cao cấp quốc phòng của hai nước.
Về mặt chiến lược, mối quan hệ này được đặc trưng bởi cuộc đối thoại song phương, tập trung vào các vấn đề an ninh khu vực, nhất là ở Biển Đông, khu vực Pháp ủng hộ tự do hàng hải và luật pháp quốc tế.
Về quan hệ song phương Pháp và Singapore, hai nước đã tăng cường quan hệ trong những năm gần đây, qua các cuộc trao đổi cấp cao, bao gồm cả chuyến thăm Pháp của thủ tướng Singapore vào năm 2024. Trên bình diện quân sự, Pháp cũng có mặt, bởi vì nước này là nhà cung cấp vũ khí lớn thứ hai cho Singapore và cả hai nước hợp tác chặt chẽ trong các lĩnh vực công nghệ và quốc phòng. Nhìn chung, điều không thể phủ nhận là Singapore, với tư cách là trung tâm tài chính và công nghệ lớn ở châu Á, được coi là một đối tác chiến lược quan trọng đối với Pháp.
Cuối cùng, liên quan đến Indonesia, chúng ta nên nhớ rằng đây còn là quốc gia Đông Nam Á lớn nhất, một thành viên có ảnh hưởng của ASEAN và là quốc gia nắm giữ vai trò trung tâm trong chiến lược Ấn Độ - Thái Bình Dương. Hẳn quý vị còn nhớ là gần đây, vào ngày 226/03/2025, Jean-Noël Barrot ngoại trưởng Pháp đã đến thăm Jakarta trong khuôn khổ vòng công du châu Á bốn ngày đưa ông đến cả Trung Quốc và Singapore.
Nhân dịp này, hai nước đã ký một thỏa thuận nhằm cải thiện an ninh hàng hải trong khu vực có tên là « Dự án An ninh Cảng biển Ấn Độ - Thái Bình Dương » (Indo-Pacifc Port Security Project), tập trung vào việc bảo đảm an ninh cho các cảng Jakarta và Surabaya.
Rồi còn có mối hợp tác quân sự giữa Pháp và Indonesia đã được tăng cường trong những năm gần đây, chúng ta có thể nghĩ ngay đến việc Indonesia đặt mua 42 chiến đấu cơ Rafale vào năm 2024 cũng như mua hai tầu ngầm Scorpène Evolved của Pháp.
Nếu nhìn một cách tổng quát, cả ba nước này đều giáp Biển Đông và thêm vào đó, Singapore và Indonesia còn giáp với eo biển Malacca, do vậy ở đây còn có giá trị chiến lược của eo biển Malacca. Trong cả ba trường hợp, chúng ta thấy rằng Pháp đang phát triển mối quan hệ kinh tế và quân sự với các đối tác của mình và điều này chắc chắn sẽ củng cố năng lực gây ảnh hưởng gián tiếp của Paris trong khu vực.
Tuy nhiên, điều cần nhấn mạnh là Biển Đông không phải là trung tâm không gian Ấn Độ - Thái Bình Dương của Pháp, mà là nằm rìa « chân trời địa chiến lược » của Pháp. Bởi vì lợi ích của Pháp tập trung xa hơn về phía tây nam, xung quanh các vùng lãnh thổ thuộc chính quốc Pháp như Nouvelle Calédonie, Polynesie thuộc Pháp, đảo Réunion…).
Do vậy, tôi nghĩ rằng trong hợp tác quân sự giữa Pháp và ba nước này, rất khó phân biệt điều gì mang tính đơn thuần kinh tế, như bán vũ khí và điều gì là một phần trong tầm nhìn địa chính trị của Paris. Đây là một vấn đề cần theo dõi, nhất là khi xét đến sự biến đổi vị thế trong mối liên hệ với Bắc Kinh và cuộc cạnh tranh Mỹ - Trung.
Dù vậy, Pháp cũng nhìn nhận vai trò chủ chốt của ASEAN trong chiến lược Ấn Độ - Thái Bình Dương của mình. Paris trông đợi điều gì từ Đông Nam Á ?
GV. Laurent Gédéon : Như chúng ta đã thấy, Pháp tự coi mình là một cường quốc ở Ấn Độ - Thái Bình Dương với những vùng lãnh thổ nằm rải rác trên một phần khu vực này. Trong mọi trường hợp, Paris tìm cách khẳng định sự hiện diện ở đó theo hướng cân bằng và mang tính xây dựng theo các nguyên tắc của chiến lược Ấn Độ - Thái Bình Dương mà Pháp công bố năm 2018.
Trong bối cảnh này, Đông Nam Á mặc dù không phải là trung tâm đối với Paris nhưng vẫn được xem là một khu vực quan trọng cho vùng Ấn Độ - Thái Bình Dương, bởi vì nơi đây đang là đối tượng cạnh tranh gay gắt giữa một số cường quốc trong và ngoài khu vực, tất nhiên là giữa Mỹ và Trung Quốc, nhưng còn có cả Ấn Độ, Nhật Bản, Úc và thậm chí cả Nga.
Pháp chăm chút duy trì các mối quan hệ tốt đẹp với ASEAN và đã trở thành đối tác phát triển chính thức từ năm 2020. Một quy chế hữu ích cho phép đối thoại thường xuyên về mọi chủ đề. Paris xem ASEAN như là một đối tác thiết yếu trong việc thúc đẩy cách tiếp cận đa phương và toàn diện trong bối cảnh khu vực có nhiều căng thẳng gay gắt, đặc biệt là ở Biển Đông.
Đối với Paris, tầm nhìn chung với ASEAN được thể hiện qua sự tôn trọng luật pháp quốc tế, mong muốn thúc đẩy đối thoại đa phương và từ chối tham gia vào lô-gic đối đầu giữa các khối. Rõ ràng sự hội tụ quan điểm này đang tạo thuận lợi cho hợp tác giữa hai bên và mang đến cho Pháp cơ hội phát triển ảnh hưởng của mình trong khu vực một cách kín đáo, tránh đưa ra một lập trường có thể bị coi là quá đột ngột trong cuộc cạnh tranh đang diễn ra. Chính trong lô-gic này mà Paris thúc đẩy tự do hàng hải và ủng hộ vai trò trung gian của ASEAN trong xung đột ở Biển Đông.
Cuối cùng, ngoài khía cạnh an ninh và địa chiến lược, cần lưu ý rằng ASEAN còn là một thị trường tiềm năng quan trọng đối với Paris do tính năng động về kinh tế và tổng GDP vượt quá 3.500 tỷ đô la. Để phát triển quan hệ kinh tế, Pháp có thể dựa vào các Hiệp định Tự do Mậu dịch được ký giữa Liên Hiệp Châu Âu với một số nước trong vùng, chẳng hạn như giữa EU với Việt Nam hồi năm 2020.
Tại một khu vực đang bị giằng xé giữa hai cường quốc Hoa Kỳ và Trung Quốc, một cường quốc bậc trung như Pháp sẽ khẳng định vị thế của mình bằng cách nào ? Pháp có thể mang lại điều gì cho Đông Nam Á trong bối cảnh căng thẳng Mỹ - Trung ?
GV. Laurent Gédéon : Theo tôi, Pháp có nhiều điểm mạnh có thể giúp củng cố uy tín và tầm ảnh hưởng của mình trong khu vực.
Trước hết, trên bình diện ngoại giao, Pháp thể hiện như là một cường quốc độc lập, cả với Trung Quốc lẫn Hoa Kỳ, ngay cả khi có sự hội tụ địa chính trị thực sự giữa Paris và Washington. Đó còn là một cường quốc thúc đẩy đối thoại và cân bằng, đồng thời muốn tỏ ra thực tiễn và không áp đảo. Việc Paris từ chối lô-gic khối liên minh giúp Pháp thúc đẩy một trật tự quốc tế đa phương, dựa trên sự tôn trọng các quy tắc của luật quốc tế thay vì là một trật tự dựa trên thế tương quan lực lượng.
Tiếp đến, về mặt an ninh, Pháp muốn chứng tỏ là một cường quốc đáng tin cậy mà các nước trong khu vực có thể dựa vào để củng cố quyền chủ quyền mà không lo lắng bị thao túng theo cách này hay cách khác. Để đạt được điều dó, Paris phát triển chương trình hợp tác quân sự như đề cập ở trên với các nước thành viên của ASEAN, như thao dợt quân sự chung, chống khủng bố và cướp biển, an ninh mạng v.v…. Pháp còn thường xuyên nhấn mạnh đến sự tối thượng của luật quốc tế, nhất là về hàng hải, như được quy định bởi Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển.
Trong bối cảnh này, ASEAN là một tác nhân chủ chốt cho Paris, vốn dĩ cũng đang làm nổi bật tầm quan trọng của minh trong kiến trúc khu vực. Về mặt lô-gic, Pháp ủng hộ tất cả các cơ chế khu vực theo sáng kiến của tổ chức, như Diễn đàn Khu vực ASEAN (ASEAN Regional Forum – ARF) hay Thượng đỉnh Đông Á (East Asia Summit – EAS). Nhìn chung, lập trường của Pháp có vẻ quan trọng cho Đông Nam Á, bởi vì điều đó góp phần củng cố vị thế của ASEAN như là một tác nhân ngoại giao khu vực đáng tin cậy và thiết yếu trước những tham vọng của các đại cường.
Tuy nhiên, ở đây có một điểm đáng chú ý : Lập trường của Paris, kiên quyết theo quan điểm của Mỹ ngay từ đầu cuộc xung đột Ukraina trong bối cảnh vẫn còn nhiều cơ hội ngoại giao và địa chính trị song hành, có thể đã làm dấy lên nhiều nghi vấn ở Đông Nam Á và hạn chế các nỗ lực của Pháp để khẳng định mình là một cường quốc cân bằng trong khu vực. Rủi ro có khả năng sẽ xuất hiện, đặc biệt trong trường hợp căng thẳng Mỹ - Trung trở nên nghiêm trọng, khi mà đối với một số nước, Pháp cuối cùng rồi cũng sẽ ngả theo Mỹ.
Bất chấp các nỗ lực ngoại giao được triển khai, mức trao đổi thương mại giữa Pháp và các nước Đông Nam Á vẫn khá khiêm tốn. Nhiều nguyên nhân được nêu ra, chẳng hạn như Pháp thiếu hoặc có nguồn lực hạn chế để hỗ trợ tài chính cho cơ sở hạ tầng quy mô lớn hay cung cấp thiết bị quân sự. Ông có đồng tình với nhận định này ? Liệu chuyến đi Đông Nam Á của tổng thống Macron có thể bù đắp sự chậm trễ này, bất chấp những khó khăn nội tại về kinh tế và chính trị ?
GV. Laurent Gédéon : Tôi cho rằng chúng ta có lẽ nên tìm hiểu nguyên nhân khiến sự hiện diện của Pháp ở khu vực này còn khá khiêm tốn, đúng là có thực và khá tương đối trong việc thiếu ý chí chính trị mạnh mẽ và theo cách tương ứng, là thiếu tầm nhìn toàn diện rõ ràng, cũng như một chiến lược dài hạn của Paris tại Đông Nam Á.
Tuy nhiên, quan sát này cần phải được xem xét kỹ bởi lẽ sự hiện diện và ảnh hưởng của Pháp thay đổi tùy theo quốc gia và lĩnh vực, nhưng có một cảm giác chung là Pháp không có tầm nhìn địa chiến lược tập trung vào vùng Đông Nam Á và có thể hội nhập vào tầm nhìn rộng lớn hơn.
Chuyến thăm của tổng thống Macron quả thực có thể là cơ hội để tái thúc đẩy động lực ngoại giao và kinh tế của Pháp trong vùng, bởi vì Paris có nhiều lợi thế để quảng bá bên cạnh các đối tác châu Á.
Ví dụ, các doanh nghiệp Pháp chuyên về cơ sở hạ tầng, không gian, vận tải, nông nghiệp bền vững, môi trường, y tế và sức khỏe, chuyển đổi năng lượng … nhìn chung tất cả những tác nhân có liên quan đến công nghệ cao và đổi mới sáng tạo đều hiện có những cơ hội thực sự.
Đây chính là những gì tổng thống Pháp có thể nỗ lực đưa ra để làm nổi bật các lợi ích của mối hợp tác song phương dài hạn theo lô-gic đôi bên cùng có lợi, chứ không nhằm mục đích thuần túy khai thác tài nguyên.
Chúng ta cũng có thể nhắc đến lĩnh vực giáo dục mà Pháp có một thế mạnh thực sự và sở hữu nhiều lá chủ bài đáng kể, qua việc quảng bá văn hóa Pháp thông qua Cộng đồng Pháp ngữ, tiếp nhận sinh viên Đông Nam Á và hợp tác trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học.
Từ vài năm gần đây, Pháp tìm cách xích lại gần các cơ chế quân sự của ASEAN, nhất là ADMM+. Hiện tại, Pháp tham dự với tư cách là quan sát viên. Pháp được lợi gì khi tham gia vào cơ chế quân sự này ? Và điều gì còn cản trở Paris trở thành thành viên chính thức của nhóm ? Liệu chuyến công du này của ông Macron có thể mở ra một cơ hội cho Pháp gia nhập ADMM+ ?
GV. Laurent Gédéon : Pháp thực sự đang tìm cách tăng cường tham gia vào các diễn đàn an ninh khu vực ở châu Á, nhưng nước này vẫn chưa là thành viên chính thức của ADMM+, Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN Mở rộng (ASEAN Defence Ministers’ Meeting Plus). ADMM+ tập hợp 10 nước thành viên ASEAN cùng với 8 đối tác đối thoại toàn diện bao gồm các nước Ấn Độ, Hàn Quốc, Nhật Bản, Trung Quốc, Úc, New Zealand, Nga và Hoa Kỳ.
Lý do vì sao Pháp chưa phải là thành viên của ADMM+ có liên quan đến thực tế là cơ chế này ngay từ đầu đã giới hạn ở 18 thành viên. Trên thực tế, ADMM+ được thiết kế ngay từ lúc đầu chỉ bao gồm 10 nước thành viên ASEAN và 8 « đối tác đối thoại chiến lược toàn diện » với mục tiêu duy trì sự cân bằng địa chính trị mong manh, nhất là giữa các đại cường Mỹ, Trung Quốc, Nga… Những quy chế hiện nay không dự trù một sự mở rộng nào trừ khi có sự đồng thuận rõ ràng của tất cả các thành viên ASEAN. Nói cách khác, việc mở rộng như vậy đòi hỏi sự nhất trí của 10 thành viên ASEAN.
Hiện tại, trong bối cảnh căng thẳng khu vực, một số quốc gia thành viên, đặc biệt là những nước thân cận với Bắc Kinh, không ủng hộ việc đưa thêm một cường quốc mới vào diễn đàn này, nhất là một thế lực châu Âu, gần gũi với khối phương Tây, vì họ cho rằng động thái này sẽ làm thay đổi thế cân bằng cần thiết cho cuộc đối thoại đang diễn ra.
Thêm vào đó, Pháp không phải là đối tác đối thoại chính thức của ASEAN, mà là Đối tác Phát triển Bền vững kể từ năm 2020, một vị thế quan trọng nhưng khác với « Đối tác đối thoại toàn diện ». Điều cần lưu ý là tất cả các thành viên hiện tại của ADMM+ đều là « Đối tác đối thoại toàn diện ».
Nhưng nhờ vào các hoạt động quân sự và ngoại giao trong khu vực, Pháp không hoàn toàn vắng bóng trong định chế này, ngay cả khi không có ghế chính thức ở đó. Ví dụ, Pháp tham gia vào nhiều nhóm làm việc chuyên gia phụ thuộc vào ADMM+ với tư cách là quan sát viên hay khách mời tùy từng trường hợp. Pháp cũng tiến hành các cuộc tập trận chung với nhiều nước thành viên ASEAN và phát triển nhiều thỏa thuận quốc phòng song phương với một số nước trong vùng như Indonesia, Singapore hay Việt Nam.
Để tiến xa hơn, Paris chắc chắn sẽ phải tăng cường và mở rộng hợp tác quân sự với các nước thành viên ASEAN để tạo hiệu ứng lan tỏa trong khi vẫn nhấn mạnh đến lập trường hợp tác và không xâm phạm của Paris. Chiến lược này có thể sẽ dẫn đến việc, trong dài hạn, ASEAN xem xét lại lập trường của họ hiện nay và trao cho Pháp quy chế đối tác đối thoại đầy đủ của ASEAN, cho phép nước này có thể nộp đơn xin gia nhập ADMM+.
Singapore sẽ là điểm nhấn của vòng công du Đông Nam Á của tổng thống Macron. Tại đây, ông được mời tham dự và có bài phát biểu khai mạc Diễn đàn An ninh Shangri-La. Tổng thống Pháp sẽ đưa ra thông điệp gì cho các nước Đông Nam Á ?
GV. Laurent Gédéon : Theo tôi, Emmanuel Macron có thể nhấn mạnh một số điểm trong bài phát biểu này. Ông sẽ có thể trình bày quan điểm của Pháp về các cuộc xung đột toàn cầu và nhấn mạnh cam kết của Pháp đối với hợp tác quốc tế và một nền thương mại quốc tế dựa trên các quy tắc chứ không phải dựa trên sự cân bằng quyền lực.
Ông ấy cũng có thể làm nổi bật độ độ tin cậy và sự ôn hòa của Pháp và Liên minh châu Âu, trái ngược với những quốc gia sử dụng ngôn từ đe dọa hoặc tấn công nhiều hơn, chẳng hạn như Hoa Kỳ trong cuộc chiến thuế quan, hoặc Trung Quốc với những phát biểu có liên quan đến Biển Đông. Do đó, việc Pháp gắn bó với một hệ thống quan hệ quốc tế dựa trên chủ nghĩa đa phương, hợp tác và tuân thủ các quy tắc có thể được coi là một mô hình đối trọng hấp dẫn và là giải pháp thay thế cho logic của những người thúc đẩy chính sách ngoại giao mang tính cưỡng chế và trừng phạt hơn.
RFI Tiếng Việt xin cảm ơn nhà nghiên cứu Laurent Gédéon, giảng viên trường Sư phạm Lyon.
