Năm năm sau vụ hỏa hoạn, Nhà thờ Đức Bà Paris tại Pháp đã trở lại chào đón công chúng từ khắp nơi trên thế giới, sau đại lễ mở cửa chính thức từ ngày 07/12/2024. 

Những tiếng chuông thánh thót từ Nhà Thờ Đức Bà, sau 5 năm lặng yên, đã ngân lên trở lại, vang vọng khắp các khu phố trung tâm thủ đô Pháp. Âm thanh phát ra từ hai ngọn tháp chuông, nơi đã từng khiến cả thế giới nín thở, lo sợ không biết lửa có sẽ lan ra, nuốt chửng, thiêu rụi toàn bộ Nhà thờ Đức Bà hay không, theo dõi sát sao những vòi nước từ đội ngũ lính cứu hoả.

Những hàng rào chắn trước Nhà thờ Đức Bà nay đã được dỡ bỏ, để lộ trở lại mốc Km số 0 của thủ đô Paris, để những du khách mộng mơ về Paris có thể đứng đó và ước được quay trở lại kinh đô ánh sáng một lần nữa theo như lời đồn. Cây cầu gỗ mộc mạc, nối đại lộ Quai de Montebello, bắc qua sông Seine, dẫn vào chân nhà thờ, bị các tấm phông bạt trắng che chắn, nay đã thông thoáng, tấp nập người qua lại, lộ ra những ổ khóa của các đôi tình nhân. 

Nhà thờ Đức Bà Paris đã chính thức mở cửa lại hôm 7/12, theo lời hứa của tổng thống Pháp Macron, sau 5 năm tu sửa theo nguyên trạng, với các màn trình diễn nghệ thuật hoành tráng, cùng sự góp mặt của nhiều nguyên thủ quốc gia và lãnh đạo chính phủ. Lần đầu tiên từ 5 năm qua, cây đàn organ khổng lồ được đặt phía trên, gần với nóc của nhà thờ, phát ra những âm thanh vang dội trong bầu không khí linh thiêng của buổi thánh lễ trang trọng.

Công chúng có thể đến thăm Nhà thờ kể từ ngày 10/12, nhưng phải đặt chỗ từ trang mạng chính thức của Nhà thờ, dù là miễn phí. Những du khách ngẫu hứng, không chuẩn bị trước, hoặc không đặt được vé vào vì kín chỗ, phải đợi đến cuối thứ Bảy, từ ngày 14/12, mới có thể vào tham quan công trình hơn 800 tuổi, nhưng phải xếp hàng. Thời gian chờ từ 5 đến 10 phút, nhưng có thể lên đến 30 phút, tùy theo thời điểm, hàng người có thể nối dài từ cửa vào cho đến tận gần cầu Pont-Cardinal Lustigier.

Đọc thêm : Công trình trùng tu Nhà thờ Đức Bà Paris: Một kỳ tích

Anh Marius, một tình nguyện viên hỗ trợ tại lối vào, cho biết : « Nhà Thờ Đức Bà Paris dự trù tiếp đón khoảng 17 triệu người, tức là mỗi ngày khoảng 40.000 người. Do vậy, chúng tôi duy trì việc đặt trước chỗ trên mạng để mọi người có thể đến thăm nhà thờ dễ dàng hơn.»

Nhà thời Đức Bà Paris (Notre Dame de Paris), đứng sừng sững giữa bầu trời thủ đô Pháp, như một nhân chứng lịch sử, đã đi vào những vần thơ, áng văn của nhiều thi hào Pháp. Đối với nhiều người Pháp, Nhà Thờ Đức Bà Paris là một biểu tượng, tượng trưng cho văn hóa Pháp. Bà Anne, một cư dân của thủ đô Paris, xếp hàng để vào Nhà thờ dự thánh lễ, được tổ chức hàng ngày theo các khung giờ khác nhau, cho biết : « Chúng tôi đã chờ từ 5 năm qua, chúng tôi chỉ đợi sự kiện này. Với tôi, Nhà Thờ Đức Bà Paris, đại diện cho thủ đô, cho nước Pháp, cho những giá trị của riêng tôi. Tôi rất vui mừng khi nhà thờ được tân trang. »

Đối với bà Aline Arnaud, một du khách đến từ miền nam nước Pháp, «thật khó tin khi có thể chứng kiến Nhà thờ tái sinh từ đống tro tàn, bởi vì Nhà thờ là một nơi mang tính biểu tượng của Pháp, là nơi của những cuộc hội tụ, mở cửa đón mọi người, ngay cả với những người không theo đạo Công giáo. »

Sự kiện này cũng thu hút nhiều người Pháp, chưa từng đặt chân đến Nhà thờ trong những năm qua, quyết định ghé thăm công trình thế kỷ này, như trường hợp của Bastien Dumas, đến từ thành phố miền nam Toulouse: « Công trình này giống như biểu tượng của Paris, với tất cả các bức tượng ở bên trong. Chúng tôi đã xem những hình ảnh trên truyền hình, cũng như biết được cách mà các nghệ nhân trùng tu như thế nào. Chúng tôi cũng muốn đến tận nơi để xem tiến độ của công trình tu bổ này và những gì mà họ đã làm được ».

Đối với du khách quốc tế như cô Emma, từ Canada, đến du lịch ở Paris trong dịp này, thì không thể bỏ lỡ việc đi thăm Nhà thờ Đức Bà trong lộ trình của mình, « nhất là khi mình nằm trong số những người đầu tiên vào thăm công trình này kể từ khi mở cửa lại ». Cô cho biết « rất vui mừng vì có thể vào trong, mặc dù số khách du lịch rất đông ».

Nhà thờ mở cửa tất cả các ngày trong tuần từ 7 giờ 45 đến 19 giờ. Thời gian mở cửa vào cuối tuần sẽ muộn hơn. Các thánh lễ được tổ chức hàng ngày. Đối với một số người theo Công giáo, như cô Sandrine, đến từ vùng ngoại ô Paris, « Nhà thờ Đức Bà như chiến nôi của Thiên chúa giáo ở Pháp, là một biểu tượng tôn giáo đối với tôi ».

Không chỉ khách du lịch hay các con chiên mong đợi được ghé thăm Nhà thờ Đức Bà. Cha xứ Armand d’Harcourt, đến từ thành phố Mulhouse, miền đông bắc nước Pháp, cho biết : « Mặc dù có rất đông khách du lịch, nhưng nhà thờ vẫn là một nơi để cầu nguyện cùng với bản ngã tâm hồn. Nhà thờ Đức Bà Paris, giống như nhà thờ mẹ ở Pháp. Vụ hỏa hoạn đã cho thấy đức tin vẫn còn đó, trong nhiều người dân Pháp và thậm chí là trên toàn thế giới. Nhà thờ mở cửa lại là một biểu tượng lớn về niềm hy vọng cũng như về một khởi đầu mới. »

Những hình ảnh đầu tiên về Nhà thờ Đức Bà sau khi trùng tu, đã được loan tải một ngày trước lễ mở cửa chính thức bởi kênh truyền hình Pháp France 2, nhân chuyến thăm của tổng thống Pháp Emmanuel Macron cùng phu nhân. Phía Pháp khẳng định cho thế giới tìm lại hình ảnh nguyên bản của Nhà thờ Đức Bà, mà « chưa ai từng thấy » từ hơn 800 năm qua. Cuộc trùng tu này cũng là dịp để gột rửa những bụi bặm, phong rêu trên những tấm kính, trên những pho tượng, hay trên trần của nhà thờ, vốn đã bị nhuốm màu thời gian.

Hai du khách Mỹ, bà Lyndsy và chồng, đã từng ghé thăm Nhà thờ cách nay nhiều năm, cho biết có thể « khám phá nhiều thứ hơn », Nhà thờ được trang hoàng lại, sáng sủa hơn rất nhiều so với trước kia. Tuy nhiên, một số du khách khác thì lại hoài niệm về nét cổ kính xưa cũ, minh chứng cho tuổi đời 8 thế kỷ của công trình giữa lòng thủ đô Paris. Cô Sandrine không hài lòng về việc tu sửa khiến cho Nhà thờ Đức Bà trở nên "quá sáng", "quá trắng". “Tôi không chắc là nhà thờ đã từng trông như thế, giống với bảo tàng vậy.” Nhưng cô cũng rất vui vì nhà thờ Đức Bà “đã được cứu”.

Công trình theo kiến trúc Gothic mở lại cánh cửa đón khách trở lại cũng là một tin tốt lành đối với các dịch vụ du lịch xung quanh khu phố, sau 5 năm vắng khách. Theo France Info, trong tuần mở cửa đầu tiên, doanh thu của những quán cà phê, nhà hàng hay khách sạn của khu phố đã tăng 25% so với cùng kỳ những năm trước đó.

Cho đến nay, công trình biểu tượng của Paris vẫn mở cửa miễn phí cho khách du lịch, trừ lối vào những nơi cầu nguyện riêng, hoặc lên tháp chuông. Hồi tháng 10 vừa qua, bộ trưởng văn hóa Pháp đã đề xuất thu phí vào cửa 5 euro đối với khách du lịch, khi mở cửa trở lại vào tháng 12. Theo bộ trưởng Pháp, biện pháp này có thể thu về 75 triệu euro mỗi năm, giúp bảo tồn các nhà thờ trên khắp nước Pháp. Vì “khắp nơi ở châu Âu, muốn đến thăm các công trình tôn giáo kiệt tác đều phải trả phí”.

Tuy nhiên, đề xuất này bị Giáo hội Công giáo Pháp phản đối, viện dẫn luật năm 1905 về tách biệt Giáo hội với Nhà nước, quy định các nhà thờ phải mở cửa miễn phí cho công chúng. Giáo hội cũng cho rằng không thể tách biệt người tham dự lễ thánh và du khách, và việc thu phí sẽ ảnh hưởng đến sứ mệnh truyền giáo của họ. Vụ việc đã gây tranh cãi tại Pháp. Anh Sebastien Dumas, du khách đến từ Toulouse, cho rằng “nếu việc thu phí có thể hỗ trợ công trình tu bổ nhà thờ thì tại sao không, nhưng tôi nghĩ rằng một di sản của Pháp thì nên mở cửa miễn phí cho tất cả mọi người”.

Cha xứ Armand d’Harcourt thì cho rằng Nhà thờ Đức Bà Paris trước hết là một nhà thờ, là một nơi có thể đón nhận mọi tầng lớp xã hội, những người nghèo nhất cho đến những người giàu nhất. Tôi cho rằng hành động thu phí vào cửa giống như là đánh cắp tiền của người dân Pháp, hơn nữa khoản ngân sách đổ vào cũng không ít, cũng như đóng góp từ nhiều người khác.”

Việc tu bổ phía bên ngoài Nhà thờ, đặc biệt là phần mái, sẽ vẫn tiếp tục trong vài năm nữa. Thành phố Paris cũng công bố kế hoạch tân trang, phủ xanh khu vực xung quanh Nhà thờ Đức Paris. Khu vực hầm để xe, nằm dưới sân trước của nhà thờ, sẽ được tu bổ lại, với hiệu sách và các quán cafe, khu vực tiếp đón, quầy thông tin cho du khách (ước tính 14 đến 15 triệu người mỗi năm).. Một lối đi dạo sẽ được xây dựng, nối khu vực tiếp tân với bờ sông Seine.

Khu vườn ở mặt sau của nhà thờ cũng sẽ được mở rộng, trồng thêm 160 cây xanh, kết hợp với một công viên ven sông Seine, dài 400 m. Tổng cộng 4,7 hectare bao quanh nhà thờ sẽ được quy hoạch lại. Công trình sẽ bắt đầu từ mùa thu năm 2025 và dự trù hoàn thành vào năm 2028, với kinh phí khoảng 50 triệu euro.

Quảng trường Jean-XXIII, bị hư hại nặng do các giàn giáo của công trường tu bổ, sẽ được khôi phục theo thiết kế của thế kỷ 19. Du khách sẽ có thể tham quan nhà thờ Đức Bà từ phía nam.

Toà thị chính Paris cho biết mục tiêu của kế hoạch này là điều chỉnh cảnh quan xung quanh “kiệt tác kiến trúc Gothic”, bị ảnh hưởng bởi trận hỏa hoạn năm 2019, cũng như đối phó với sự nóng lên toàn cầu.

Thành phố cũng nêu ra khó khăn trong việc thực hiện dự án này, làm sao quy hoạch lại mà không ảnh hưởng đến cảnh quan của khu phố, “có giá trị di sản cao, được công nhận và bảo vệ”, vì rất gần với địa điểm “Paris, bờ sông Seine", được ghi vào danh sách di sản thế giới của UNESCO từ năm 1991.

Năm nay đã 65 tuổi, Astérix và Obélix khiến nhiều người ghen tị, không thêm nếp nhăn, vẫn tràn năng lượng và hài hước như ban đầu. Thành công của người hùng xứ Gaule có lẽ nhờ vào ý đồ ngay từ đầu của tác giả René Goscinny : Astérix không được đẹp trai như hình tượng anh hùng lúc bấy giờ để được tự do châm biếm mà không bị chỉ trích.

Astérix nổi tiếng xuyên suốt nhiều thế hệ vì sự hài hước tinh tế. Khó mà kìm được tiếng cười trước cách chơi chữ, những lời thoại và tình huống hài hước. Mỗi nhân vật là một cá tính riêng - bên cạnh một Astérix mưu trí và thông minh là một Obélix võ biền và ngây thơ - khiến câu chuyện thêm đa dạng và phong phú. Mỗi tập Astérix là một chuyến du hành trong không gian và thời gian. Dù bối cảnh là xứ Gaule cổ đại, nhưng các cuộc phiêu lưu của Astérix vẫn có ý nghĩa trong xã hội đương đại, như cuộc kháng chiến chống quân xâm lược La Mã có thể được hiểu là biểu tượng cho cuộc đấu tranh giành độc lập, tự do đặc biệt vào thời điểm Astérix ra đời.

Astérix xuất hiện vào tháng 09/1959 khi tác giả René Goscinny và họa sĩ Albert Uderzo muốn tìm một câu chuyện đậm chất Pháp, độc đáo và dân dã cho tạp chí Pilote vừa được họ thành lập. Và họ nảy ra ý tưởng nói về người Gaulois, tổ tiên của người Pháp, theo giải thích của tác giả René Goscinny :

“Lạ là ở Pháp, người ta quên mất người Gaulois. Chúng tôi nghĩ đến họ và thấy may mắn là đã nảy ra ý tưởng rất đơn giản, đơn giản đến mức tôi nghĩ không còn ai nghĩ tới nữa. Chúng tôi giống như người Mỹ khám phá lại miền Viễn Tây, chúng tôi đã tìm ra miền Viễn Tây của mình, đó là người Gaulois (…) Người Gaulois là những người cực kỳ năng động. Khi họ không đánh ai, họ ăn rất nhiều, uống cũng rất nhiều và chỉ sợ một điều, đó là trời sập. Người Gaulois cũng là bài lịch sử đầu tiên chúng ta học trên lớp, ai cũng biết người Gaulois. Đơn giản là tôi muốn đưa chút hài hước vào điều vẫn được xử lý rất nghiêm túc. Sự hài hước luôn có tác động mạnh hơn”.

Sự hài hước khó có thể ăn nhập với một nhân vật chính là anh hùng đẹp trai, thân thiện. Dưới bút vẽ của họa sĩ minh họa Albert Uderzo, Astérix đầu tiên không như hình hài hiện nay, theo thổ lộ của ông trong chương trình Samedi-Jeunesse năm 1968 của đài RTS Thụy Sĩ : “Astérix lúc đầu cao lớn, giống Vercingétorix nhiều hơn (1). Nhưng hình dáng bây giờ hoàn toàn khác. Có lẽ tôi không cảm nhận được như Goscinny. Ông ấy nghĩ ngay đến một người thấp bé, hay càu nhàu, luôn sẵn sàng đánh nhau. Sau khi trao đổi với nhau, tôi sửa lại bản vẽ và rút kích thước của Astérix xuống còn một nửa”.

Goscinny dí dỏm giải thích ý đồ đằng sau hình ảnh một Astérix thấp bé, mũi to, nhưng lại thân thiện dễ thương. Sự hài hước cũng được cài trong tên của các nhân vật trong Astérix :

“Chúng tôi nghĩ đến việc tạo ra một anh hùng thậm chí không đẹp trai bằng chúng tôi, nên phần nào chúng tôi hài lòng. Hơn nữa, chúng tôi có thể khiến nhân vật đó hài hước hơn, bởi vì khi anh hùng quá đẹp trai, những người không đẹp trai bằng sẽ ghen tị. Tôi vẫn ghen tị một chút với tất cả mọi người. Vì thế, khi tôi nhìn nhân vật của mình, tôi đọc thấy vui. (...)

Chúng tôi lấy cảm hứng từ tên Vercingétorix. Tất cả các tên đều kết thúc bằng “ix”, như Ambiorix... Ý tưởng đến rất nhanh và chúng tôi hào hứng bắt tay vào sáng tác nhân vật. Astérix, Obélix, rồi đến Assurancetourix, Panoramix… Sau đó gần như thành trào lưu. Có nghĩa là khi người ta gọi điện cho chúng tôi, họ yêu cầu được nói chuyện với ông “Uderzix” hoặc ông “Goscinix””.

René Goscinny (14/08/1926 - 05/11/1977) khởi nghiệp là họa sĩ minh họa cho một hãng quảng cáo ở Mỹ ở Buenos Aires sau khi tốt nghiệp trường Pháp, vì ông di cư cùng gia đình đến Achentina. Năm 1952, ông tham gia sáng lập và điều hành tạp chí Mad ở New York dành cho thị trường và khán giả Mỹ của đài truyền hình Bỉ TV Family. Sau 14 số (14 tuần), chương trình đành bỏ cuộc. Trong buổi phỏng vấn với Toutatis năm 1966 trên đài truyền hình Bỉ RTBF, René Goscinny nhớ lại khoảng thời gian “đau khổ”, trong tòa soạn vắng lặng, “tôi đã khóc trước một tờ báo đã chết (…) Tôi có cả một nghĩa trang nhỏ chôn những tờ báo đã chết của mình”.

Goscinny còn sáng tác và vẽ Thuyền trưởng Bibobu (Le capitaine Bibobu) và Dick Dicks, nhưng cũng đã dừng, dù ông thấy “không tồi”. Viết kịch bản có lẽ phù hợp với ông hơn:

“Viết kịch bản là một nghề ít được biết đến, đặc biệt là ở châu Âu (thập niên 1960-1970). Không có trường dạy viết kịch bản, không có chương trình đào tạo chính thức để trở thành người viết kịch bản truyện tranh. Tôi bắt đầu là một nhà thiết kế, tôi vẽ truyện tranh. Tôi không phải là một nhà thiết kế giỏi và tôi thấy công việc này rất vất vả, nhất là vì tôi minh họa kịch bản của chính mình và chúng rất khó minh họa. Cho nên phải điên mới minh họa được các kịch bản của tôi”.

Tuy nhiên, cho mỗi ý tưởng, ông đều tìm được một họa sĩ “tâm đầu ý hợp” để minh họa, như những cuộc phiêu lưu của Astérix : “Một tập Astérix được viết như sau. Trước tiên chúng tôi ngồi lại với nhau, tìm ý tưởng ban đầu về cuộc phiêu lưu. Sau khi đã nhất trí thì chúng tôi phải tìm tài liệu, bởi vì phải tìm hiểu rất nhiều. Uderzo vẽ, tôi viết lời thoại. Tôi viết tóm tắt một cách chi tiết nhất rồi đưa cho Uderzo xem. Chúng tôi thảo luận xem có đồng ý với nhau không. Từ đó tôi cắt từng cảnh giống như kịch bản điện ảnh. Còn Uderzo minh họa những cảnh đó bằng tài năng hiếm có và quen thuộc của ông ấy”.

Astérix hay Lucky Luck - một sáng tác nổi tiếng khác của Goscinny, đều có ẩu đả, đánh nhau, hoặc đấu súng (trong Lucky Luck), nhưng lại có rất ít người chết. Đây cũng là chủ đích của tác giả : “Tôi cố tình làm như vậy, vì tôi lên án bạo lực và vì bản thân tôi cực kỳ nhát. Nhưng thực ra, chính ủy ban giám sát báo chí thanh niên buộc chúng tôi phải hết sức cẩn thận. Đó là lý do tại sao trong Lucky Luke, có đấu súng rất nhiều, nhưng không bao giờ có người bị thương, thậm chí chẳng ai bị thương vì đạn cả”.

Trong suốt 65 năm, tính cách của nhân vật chính Astérix vẫn còn giá trị cho tới nay. Tuy nhỏ bé nhưng Astérix dũng cảm và dùng mưu trí để phá vỡ kế hoạch của kẻ thù, kể cả đội quân La Mã - khác với những anh hùng luôn dùng đến sức mạnh. Astérix luôn cổ vũ đồng đội thể hiện tự tin, dũng cảm trước kẻ xâm lược. Chiến lược gia thông minh còn là một thủ lĩnh kín tiếng, khiêm nhường, nhưng cũng là một người bạn chân thành, nhất là với Obélix, nhân vật được họa sĩ Uderzo rất thích vì có những nhược điểm của một người bình thường : lo âu, bực dọc… thay vì mang những ưu điểm của một anh hùng. 

Astérix và đồng đội đến Việt Nam từ thập niên 1990. Tập đầu tiên Astérix Người Gaulois được Nhà xuất bản Kim Đồng dịch và phát hành ngày 30/11/1997. Để kỉ niệm 20 năm phát hành ở Việt Nam, NXB Kim Đồng và Viện Pháp tại Hà Nội đồng tổ chức triển lãm về Chuyến đi vòng quanh xứ Gaule của Astérix (Tour de Gaule d’Astérix, tập 5). Astérix lại làm người hùng trong suốt năm 2024 vì tròn 65 tuổi và nhân dịp Pháp tổ chức ngày hội thể thao thế giới Olympic và Paralympic. Tại Việt Nam, NXB Kim Đồng và Viện Pháp tổ chức cuộc thi vẽ tranh và tạo lời Astérix chơi thể thao cùng các bạn trẻ Việt Nam song song với hoạt động ra mắt tác phẩm Astérix ở Thế vận hội (Astérix aux Jeux olympiques).

Tiếng Việt nằm trong số khoảng 100 thứ tiếng mà Những cuộc phiêu lưu của Astérix được chuyển ngữ với hơn 350 triệu bản được phát hành trên toàn thế giới. Điểm khó khi dịch tập truyện tranh Astérix là phải làm thế nào diễn tả một cách trọn vẹn và tinh tế cách chơi chữ và óc hài hước đặc trưng Pháp, hoặc những sự kiện trong lịch sử Pháp, như vụ tấn công xe bưu điện Lugdunum (thành phố Lyon ngày nay, trong tập 5 Chuyến đi vòng quanh xứ Gaule của Astérix). Thách thức này đã được Goscinny nêu lên trong buổi phỏng vấn trên đài truyền hình Pháp ngày 29/08/1967 : 

“Đúng là có nhiều vấn đề. Một số điều có thể dịch được, nhưng tiếc là những điểm khó dịch thì vẫn gặp trên toàn thế giới. Ví dụ trong "Vụ xe bưu điện Lugdunum", khi xem bản dịch tiếng Tây Ban Nha, tôi không thích và tôi đề nghị họ thay đổi vì phần dịch không có ý nghĩa, đó là một sự kiện khá là khó dịch, vì ban đầu chuyện được dành cho độc giả Pháp. Tuy nhiên, bên cạnh đó cũng có những bản dịch rất hay, rất xuất sắc, như bản dịch sang tiếng Anh”.

65 năm sau, người hâm mộ lại được phiêu lưu với Astérix và những người bạn trong triển lãm nghệ thuật tiếp cận ở Atelier des Lumières (Astérix, le Voyage Immersif, từ ngày 18/10/2024 đến 05/01/2025) và tại bảo tàng sáp Grévin Paris. René Goscinny có thể toại nguyện với mong muốn từ cách đây 65 năm : Được tiếp tục làm lâu nhất có thể công việc tuyệt vời nhất, bạc bẽo nhất, khó khăn nhất trong mọi công việc : Đó là làm cho các bạn cười !

(1) Vercingétorix (82-46 TCN), thủ lĩnh và là vua của dân tộc Celte vùng Arvernes (Auvergne ngày nay), người đã đoàn kết các bộ lạc Gaule trong cuộc nổi dậy chống đế chế La Mã trong giai đoạn cuối của chiến tranh xứ Gallia do Julius Caesar khởi xướng.

Ngày 15/04/2029, hình ảnh ngọn lửa thiêu rụi mái Nhà thờ Đức Bà Paris (Notre-Dame de Paris), đã khiến cả thế giới bàng hoàng. Cuộc trùng tu tái thiết lại nhà thờ ngay lập tức đã được phát động, với thách thức phục hồi nguyên trạng trong vòng 5 năm. Đối với cư dân Paris, dù theo đạo hay vô thần, Notre - Dame như một công trình "bảo vệ" bầu trời thủ đô.

Từ 5 năm qua, thay cho tiếng chuông Nhà thờ Đức Bà như thường lệ, cư dân tại quận 5 của thủ đô Pháp đã dần quen với những tiếng búa gõ, dùi khoan, hay những tiếng cần cẩu đinh tai nhức óc. Nằm cách nhà thờ chưa đầy 100 mét, bên bờ hữu sông Seine, căn hộ của bà Élise với ban công có góc nhìn toàn cảnh lên Nhà thờ Đức Bà Paris. Sống tại đây từ năm 1967, bà có thể chiêm ngưỡng công trình biểu tượng của thủ đô Pháp, cả ngày lẫn đêm, cũng như chứng kiến cảnh từng chiếc xà lan bị ngọn lửa thiêu rụi, cảnh tượng cho đến nay vẫn còn ám ảnh bà.

“Khi đỉnh chóp của nhà thờ bị ngọn lửa nuốt chửng, nhiều người tập trung tại con đường nhỏ ở gần sông và tất cả đồng thanh thốt lên tiếng “Ah”, sững sờ, thể hiện nỗi thất vọng, sự khó hiểu, cũng như bất lực. Âm thanh ấy vọng đến tận căn hộ nhà tôi, và được lưu giữ ở trong tâm trí tôi. Còn một âm thanh khác, đó là âm thanh của ngọn lửa, của lò lửa, với những tiếng rắc rắc, thiêu cháy Nhà thờ Đức Bà Paris, và khó có thể hiểu được âm thanh đó nếu không sống gần Nhà thờ chỉ hơn trăm mét. Âm thanh đó cứ ám ảnh tôi, thậm chí ngay cả ngọn lửa lò sưởi trong những căn nhà ở quê cũng khiến tôi không chịu được trong một thời gian.”

Vụ hỏa hoạn xảy ra ngày 15/04/2019 khiến cả thế giới bàng hoàng, sững sờ và tiếc nuối, đã thiêu rụi phần mái của nhà thờ, phủ đen hầu như toàn bộ phía bên trong bởi khói bụi tàn tro. Ngọn lửa chỉ được dập tắt một ngày sau đó, các biện pháp “khẩn cấp” ngay lập tức được thực hiện, ngăn chặn khả năng công trình 800 năm tuổi có thể bị sụp đổ.

Đến tháng 09/2021, các biện pháp bảo đảm an toàn cho Nhà thờ Đức Bà đã được hoàn thành( từ khử chì, chống thấm, lắp đặt móc treo để ngăn mái vòm bị sập, cố định, gia cố các giàn giáo…). Công cuộc trùng tu, phục hồi Nhà thờ gần như nguyên trạng, chính thức được bắt đầu. Công trình “thế kỷ”, theo nhận định của tổng thống Pháp Emmanuel Macron, huy động 250 công ty xuất sắc cũng như hơn 500 thợ thủ công, tất cả được lựa chọn theo kỹ năng của họ trong từng lĩnh vực (kiến trúc sư, kỹ sư, nhà khảo cổ học, nhà bảo tồn, nhà khoa học, thợ xây, thợ đá, thợ mộc, thợ giàn giáo). Trong vòng 24 giờ sau vụ hỏa hoạn, gần 340.000 nhà tài trợ từ 150 quốc gia trên thế giới đã quyên góp khoảng 800 triệu euro nhằm trùng tu Nhà thờ.

Đọc thêm : Phục dựng Nhà thờ Đức Bà Paris : Nhiều khám phá bất ngờ dưới lớp tro tàn

Nhà thờ Đức Bà Paris chính thức mở cửa trở lại với công chúng vào ngày 08/11. Bên trong Nhà thờ đã được trùng tu, khôi phục giống với nguyên bản, nhưng mang màu sắc tươi sáng hơn, thay vì màu thời gian cổ kính, qua những hình ảnh được hé lộ đầu tiên vào tuần trước. Tuy nhiên cuộc trùng tu, đặc biệt là ở phần mái và phía bên ngoài Nhà thờ, vẫn tiếp tục.

“Tôi rất thích những chiếc cần cẩu, những giàn giáo, hay những người thợ cheo leo trên mái khiến Nhà thờ có ‘sức sống’. Tôi thích những tiếng ồn, những tiếng búa gõ. Thật khó có thể tưởng tượng rằng cách nay 800 năm, những người thợ cũng gõ búa vào gỗ đẩy xây dựng nhà thờ, dĩ nhiên là trong điều kiện nô lệ không dễ dàng. Và 800 năm sau, việc này vẫn tiếp tục. Đối với tôi, đây là một điều kỳ diệu. Notre-Dame đang sống thực sự. Họ xây dựng lại nhà thờ theo một cách khác, có phần giống với nguyên bản nhưng với rất nhiều thứ mới mẻ, từ công nghệ mới cho đến việc bảo đảm an toàn, làm sao để không xảy ra hoả hoạn một lần nữa.”

Nhà thờ bị đóng cửa từ 5 năm qua đã khiến các con phố vốn nhộn nhịp, đông đúc khách du lịch trở nên ảm đạm, bị thu hẹp lại bởi các rào chắn và giàn giáo. Các cơ sở kinh doanh lấy du lịch làm nguồn thu chủ yếu chịu tác động nặng nề, chưa kể đại dịch Covid-19, như trường hợp của ông Laurent Pagny, quản lý cửa hàng lưu niệm “Aux chimères de Notre-Dame”, từ năm 1957, ngay sát lối vào Nhà thờ Đức Bà. Doanh thu của cửa hàng đã giảm đi hai phần ba.

Ông nói: “Mọi người có thể thấy là chúng tôi chỉ kinh doanh nhỏ. Không chỉ tôi mà những nhà hàng, quán cà phê hay quán kem, ai cũng bị tác động, chúng tôi kinh doanh thua lỗ từ 6 năm qua. Không gian bị thay đổi, chúng tôi gặp khó khăn bởi vì cả con đường “rue du Cloitre” được lắp đặt thêm các hàng rào của công trường, nên không có nhiều người qua lại. Những người đi qua thường không dừng lại, giống như những chiếc xe ô tô đi trên đường cao tốc vậy. (Với việc Nhà thờ mở cửa trở lại), chúng tôi hy vọng rằng những du khách qua đường giờ đây sẽ có thời gian để dừng lại và ghé vào cửa hàng của chúng tôi”.

Ở phía bên kia bờ sông Seine, dù không bị các giàn giáo chắn đường, làm thay đổi cảnh quan, nhưng tình hình kinh doanh cũng không mấy khả quan hơn. Bà Christine Gorin, quản lý nhà hàng Auberge Notre Dame, từ hơn 40 năm qua cho biết  : “ Trước kia, nhà hàng chúng tôi tiếp rất nhiều khách Ý, đến vào dịp Giáng Sinh, và chúng tôi đã mất đi lượng khách này cũng như những người đến lễ thánh vào nửa đêm và đến ăn tối ở nhà hàng của chúng tôi.” Tuy nhiên, bà hy vọng rằng tình hình sẽ sớm khởi sắc hơn với việc Nhà thờ mở cửa trở lại: “ Tôi mong là khách du lịch sẽ sớm quay lại. Hiện tôi đã có một số yêu cầu đặt chỗ của các nhóm khách người cao tuổi, các hiệp hội vào tháng Tư, tháng Năm tới. Họ là những người đến xem triển lãm, đến ăn tại nhà hàng, rồi đi thăm Notre-Dame. Chúng tôi bắt đầu có những đơn đặt chỗ như vậy”.

Nói đến những người gắn bó ngày đêm với Notre-Dame, không chỉ có những cư dân xung quanh, những hàng quán sáng đèn hàng ngày bên Nhà thờ, mà còn cả những người bán sách ven sông Seine thơ mộng, trở thành cảnh quan không thể thiếu trong những tấm post-card về Nhà thờ Đức Bà Paris. Bà Françoise Louvet đã mở sạp bán sách ngay sát lưng nhà thờ. Bà không ngờ rằng 5 năm đã trôi qua và nay việc trùng tu đã kết thúc. Bà cho biết việc kinh doanh của mình không bị ảnh hưởng nhiều bởi “ban đầu luôn có những người tò mò đến để xem chuyện gì đã xảy ra với Nhà thờ Đức Bà, sau đó, phải nói rằng không có ngày nào là không có người dừng lại và hỏi tôi về tiến triển của việc trùng tu. Mọi người đang đi ngang qua, chụp ảnh với giàn giáo và cảnh xung quanh. Có thời điểm, Notre- Dame trông giống như một con côn trùng mắc vào mạng nhện do bị nhiều giàn giáo che phủ.”

Tình yêu với Paris, với vị trí đắc địa này, đã giữ chân bà Françoise bên sạp sách, ở bờ hữu sông Seine từ 54 năm qua. Bà nói : “Tôi là một người vô thần. Tôi không tin vào Chúa. Tôi không đặc biệt thích những công trình tôn giáo, nhưng Notre-Dame thì rất đặc biệt. Notre-Dame là lịch sử của Paris, là Victor Hugo. Và đó là cảnh quan mà tôi yêu thích từ bao lâu nay, tôi luôn cảm thấy như ở nhà của mình”.

Mặc dù Nhà thờ Đức Bà Paris Notre-Dame sẽ mở cửa trở lại cho công chúng, với  dự trù thu phí vào cửa 5 euro, nhưng công cuộc trùng tu vẫn còn kéo dài trong nhiều năm nữa. Du khách đến thăm Nhà thờ Đức Bà khó có thể phát hiện ra những đường ống được lắp đặt một cách kín đáo, sẵn sàng phun ra hàng triệu giọt nước siêu nhỏ để chữa cháy, tránh tái diễn kịch bản năm 2019. Đây là nhà thờ đầu tiên ở Pháp sử dụng hệ thống phun sương nhằm phòng cháy chữa cháy.

Dự án trùng tu lớn nhất ở châu Âu cho đến nay, đã tiêu tốn khoảng 550 triệu euro trong tổng số tiền quyên góp, và còn khoảng 150 triệu cho việc trùng tu thêm phía bên ngoài Nhà thờ.

Vào năm 2017, Notre-Dame đã chào đón 12 triệu du khách. Giáo phận dự kiến ​​sẽ tiếp đón từ 14 đến 15 triệu du khách vào năm 2025. Cũng như nhiều người Pháp, bà Elise cho biết sẽ sớm ghé thăm Nhà thờ Đức Bà. “Tôi là người vô thần, nhưng công trình ngay trước mặt tôi đây, giống như một chú mèo lớn bảo vệ tôi vậy. Đối với tôi Notre-Dame ở đó và sẽ luôn ở đó, bất biến."

Thái độ kềm chế của tổng thống Mỹ John F. Kennedy và sự khôn ngoan của lãnh tụ Liên Xô, Nikita S. Khrushchev đã tránh cho nhân loại một thảm họa hạt nhân ở đầu thập niên 1960. Không chỉ là đối thủ của nhau, Kennedy-Khrushchev còn là những đồng minh trong nhiệm vụ gìn giữ hòa bình. Nhà sử học Georges Ayache trở lại với cuộc đấu trí giữa Nikita S. Khrushchev và John F. Kennedy trong tác phẩm Những cuộc đối đầu trong lịch sử của nhân loại. (Tạp chí phát lần đầu ngày 20/10/2016) 

Vào lúc quốc tế cảnh báo trước nguy cơ kịch bản chiến tranh lạnh tái diễn, vị lãnh tụ cuối cùng của Liên Bang Xô Viết, Michael Gorbatchev, lo ngại khi thấy Washington và Matxcơva đang « tiến gần tới lằn ranh đỏ ». Ngoại trưởng Đức Frank-Walter Steinmeier không lạc quan hơn khi cho rằng : tình hình hiện nay còn « nguy hiểm hơn cả so với thời kỳ chiến tranh lạnh ».

Trong bối cảnh căng thẳng đó, đầu tháng 10/2016 dưới sự điều hành của Alexis Brezet và Vincent Tremolet de Villiers, hơn 20 nhà sử học, nghiên cứu, cựu nhân viên ngoại giao, nhà báo, nhà văn vừa cho ra mắt công chúng một tập hợp nói về 20 cuộc đối đầu đánh dấu lịch sử của nhân loại, từ thời Đại Đế Alexandre, hơn 300 năm trước Công Nguyên, cho đến cuộc song đấu Michael Gorbatchev - Boris Eltsine cuối thập niên 1980 đánh dấu ngày tàn của Liên Bang Xô Viết : Les Grands Duels qui ont fait le monde, Nhà Xuất Bản Perrin.

Nổi bật hơn cả là cuộc đọ sức tay đôi giữa hai ông « K », Kennedy-Khrushchev ở vào đầu thập niên 1960, với đe dọa hạt nhân tiềm tàng, được Georges Ayache nhà sử học và cũng là một nhà ngoại giao kể lại.

Vào mùa thu năm 1960, Hoa Kỳ chuẩn bị bầu lại tổng thống. Nixon hay Kennedy sẽ trở thành vị tổng thống thứ 35 trong lịch sử của nước Mỹ ? Điện Kremlin thận trọng theo dõi tình hình từ xa. Các cuộc thăm dò cho thấy, phó tổng thống Richard M. Nixon, ứng cử viên của đảng Cộng Hòa, một chính khách nổi tiếng chống cộng ở Mỹ, chiếm lợi thế so với thượng nghị sĩ John F. Kennedy của đảng Dân Chủ.

Tại Matxcơva, lên cầm quyền từ năm 1953, Nikita S. Khrushchev từng có dịp tiếp xúc với Nixon thực sự bất ngờ trước thắng lợi của Kennedy, một chính trị gia « còn quá trẻ để ngồi vào chiếc ghế tổng thống ». Mật vụ Liên Xô có một số thông tin về vị thượng nghị sĩ trẻ tuổi, nổi tiếng là « tay chơi » này : JFK là một cậu công tử con nhà giàu, tốt nghiệp đại học Harvard, đẹp như tài tử điện ảnh, nổi tiếng ăn chơi và dễ làm phụ nữ xiêu lòng.

Kennedy, dành nhiều thời gian để du thuyền hơn là lui tới Thượng Viện. Mật vụ KGB còn nắm rõ cả hồ sơ bệnh lý của Kennedy : họ biết ông đã nhiều lần suýt chết, bị đau cột sống và mắc một chứng bệnh hiểm nghèo, phải chích cortisone với liều lượng mạnh để cầm cự.

Theo lời tác giả, chỉ cần Mật vụ Liên Xô tung hồ sơ bệnh lý của Kennedy ra cho công chúng, là cũng đủ vĩnh viễn chôn vùi giấc mơ bước vào Nhà Trắng của thượng nghị sĩ bang Massachusetts. Đắc cử tháng 11/1960, John Fitzgerad Kennedy chính thức nhậm chức đầu tháng Giêng năm sau.

Trong khi đó ở Matxcơva, tổng bí thư Đảng Cộng Sản, Nikita Sergueievitch Khrushchev đã củng cố vị thế trên bàn cờ chính trị Liên Xô từ năm 1953, sau cái chết của Stalin. Xuất thân từ một gia đình nông dân, thủa trẻ Khrushchev từng lao động trong các lò rèn ở Donbass, miền đông Ukraina hiện nay, nhiều lần vào sinh ra tử trong các trận chiến trước khi từng bước thăng tiến trong guồng máy Đảng.

Trên con đường thăng tiến đó, Nikita Sergueievitch Khrushchev đã từng bước qua không ít xác người. Dưới những năm tháng Stalin, ai ai cũng phải vận dụng mọi thủ đoạn, mánh khóe xảo quyệt để tồn tại. Sống sót được dưới gọng kềm của Stalin đã là một kỳ công, ngồi vào chiếc ghế của Stalin để còn vạch trần tội ác của Stalin cũng là những thành tích không kém.

Nói cách khác, nếu như Jonh F. Kennedy, 43 tuổi, là một chính trị gia ít kinh nghiệm sống trong nhung lụa, phía bên kia võ đài, Nikita S. Khrushchev, 64 tuổi, là một con cáo già đã quá từng trải.

Dưới con mắt tinh đời của Khrushchev, Kennedy là một nhà chính trị tay mơ. Điều đã được chứng minh qua chiến dịch đổ bộ lên Vịnh Con Heo, Cuba tháng 4/1961. Chiến dịch đó là một thất bại ê chề của tình báo CIA với đồng thuận của tân chính quyền Kennedy, chống chế độ Fidel Castro.

Từ điện Kremlin, Khrushchev lại càng thích thú khi thấy JFK phải cầu viện Nixon cố vấn trên hồ sơ Cuba, hay như hình ảnh trên bìa báo Life cho thấy một, Kennedy khép nép như cậu học trò đứng bên ông thầy, tướng Eisenhower sau một cuộc họp ở Camp David.

Trong thời kỳ chiến tranh lạnh, Kennedy lên cầm quyền vào lúc quan hệ giữa Washington và Matxcơva xấu đi đáng kể sau vụ máy bay dọ thám U-2 của Mỹ bị phát hiện và bắn hạ trên bầu trời dãy núi Ural của Liên Xô (hồi tháng 5/1960), rồi kế tới là hồ sơ Cuba.

Nhưng hơn bao giờ hết Washington và Matxcơva ý thức được là đôi bên cần nối lại đối thoại. Kennedy - Khrushchev dự trù họp thượng đỉnh tại Vienna, Áo vào tháng 6/1961.

Nikita S. Khrushchev đến Vienna với quyết tâm « hỏi tội » Mỹ về vụ máy bay dọ thám U-2 và muốn chứng minh với quốc tế, Liên Xô là một siêu cường, ngang hàng với Mỹ. Đành là chưa giàu có như Mỹ, nhưng Liên Xô đã qua mặt Hoa Kỳ trong cuộc chạy đua chinh phục không gian.

Theo nhà sử học và ngoại giao Georges Ayache, Khrushchev bằng mọi giá phải ghi được một bàn thắng tại Vienna về mặt ngoại giao để đánh lạc hướng công luận trong nước trước hàng loạt những khó khăn kinh tế. Chủ nhân điện Kremlin cũng biết rằng thành phần bảo thủ trong đảng chỉ chờ cơ hội để bắt Khrushchev « đền tội » sau khi đã hạ bệ Stalin.

Không xem thường đối thủ nhưng Khrushchev nghĩ rằng, ông sẽ dễ dàng áp đảo được Kennedy, cái ông tổng thống « còn nhỏ tuổi hơn con trai » của mình.

Về phía Kennedy, vị tổng thống trẻ tuổi này của nước Mỹ cũng cần một thắng lợi ngoại giao. Chẳng vậy mà, trước khi lên đường tới Vienna, Kennedy đã phải dừng chân ở Paris để tham khảo ý kiến tổng thống Pháp, vị lão tướng Charles de Gaulle.

Thượng đỉnh Kennedy-Khrushchev mở ra trong hai ngày 03 và 04/06/1961 tại thủ đô nước Áo. Hơn 1.500 phóng viên quốc tế tập hợp về Vienna để đưa tin.

Về hình thức, lãnh đạo hai nước họp kín với một dàn cố vấn trong bầu không khí « giá lạnh ». Như thông lệ, Khrushchev dùng những lời lẽ đao to búa lớn để hù dọa đối phương. Kennedy càng tỏ ra chừng mực và từ tốn chừng nào, Khrushchev lại càng lấn lướt chừng nấy. Thậm chí theo lời một người trong cuộc, Khrushchev « mắng » Kennedy như mắng trẻ con.

Về nội dung thượng đỉnh Vienna, Kennedy muốn tập trung vào hồ sơ nguyên tử, Khrushchev sau khi dậy cho tổng thống Mỹ một bài học về thuyết Mác-Lênin, đòi Nhà Trắng giải quyết dứt điểm về quy chế của Tây Berlin, công nhận hai nước Đông và Tây Đức. Đây là lần thứ ba Matxcơva đòi Washington trở lại hồ sơ này.

Với Liên Xô ốc đảo Tây Berlin giữa lòng nước Đông Đức cộng sản là một cái gai : sự phồn thịnh của Tây Berlin càng làm lộ rõ cách biệt về đời sống giữa hai khối Tự Do và Cộng Sản. Khoảng cách đó hủy hoại những nỗ lực tuyên truyền của khối Xã Hội Chủ Nghĩa.

Kết thúc hai ngày họp, thượng đỉnh Vienna không đem lại một kết quả cụ thể nào. Trước khi ra về Khrushchev dọa Kennedy và phương Tây trước viễn cảnh nổ ra chiến tranh. Tổng thống Mỹ lễ phép đáp lời Chủ tịch Liên Xô : « Nếu như vậy thưa Ngài, thì chiến tranh sẽ xảy ra. Đó sẽ là một mùa đông buốt giá… »

Rời Vienna, Khrushchev biết rõ ông đã áp đảo được đối phương và buông lời nhận xét về Kennedy như sau : « Hắn quá trẻ, chưa đủ già dặn, rất thông minh, nhưng quá nhu nhược ».

JFK thì buột miệng than với các cộng tác viên là ông đã thực sự bị Khrushchev « xơi tái ». Nhưng qua cuộc chạm trán đó, Kennedy tin chắc tổng bí thư Đảng Cộng Sản Liên Xô chỉ muốn « nắn gân » nước Mỹ : Matxcơva sẽ không khai chiến vì Berlin hay vì Đông Đức, bởi « có điên mới lao vào cuộc chiến » mà Khrushchev chắc chắn không phải là người điên.

Kennedy không nhượng bộ tại Vienna lần này, nhưng Khrushchev hy vọng sẽ có cách « trị » ông tổng thống Mỹ còn non tay này. Matxcơva đợi cơ hội.

Tháng 08/1961, điện Kremlin ngỡ rằng thời cơ đã đến. Trong đêm 12 rạng sáng ngày 13/08/1961, chính quyền Water Ulbricht bất đầu xây dựng bức tường « ô nhục » như để thách thức Washington. Căng thẳng Đông-Tây gia tăng thêm một nấc vào tháng 10 cùng năm khi chiến xa của Mỹ và Liên Xô « đối mặt » nhau trong nhiều giờ đồng hồ. Chỉ cần một tiếng súng, một sự cố nhỏ cũng đủ dẫn đến những hậu quả tai hại khôn lường.

Không xảy ra chiến tranh, nhưng bức tường Berlin lại càng làm xấu thêm hình ảnh của Liên Xô trong công luận quốc tế.

Tại Washington Kennedy chịu áp lực của phe diều hâu chủ chiến. Ở Matxcơva, Khrushchev cũng không thoải mái hơn dưới sức ép của cơ quan Mật Vụ KGB và bên quân đội.

Đầu năm 1962, viện cớ bảo vệ chế độ Castro ở Cuba, Liên Xô bí mật triển khai tên lửa, tàu ngầm, đưa quân sang sát cạnh lãnh thổ Hoa Kỳ. Kremlin thừa biết, sau thất bại ê chề ở Vịnh Con Heo, Mỹ không động chạm tới Cuba, nhưng Liên Xô muốn dùng lá bài Cuba để mặc cả với Mỹ về quy chế của Berlin. Tháng 10 cùng năm, kế hoạch của Liên Xô bị phát hiện.

Tiếp theo đó là một cuộc khủng hoảng kéo dài trong 13 ngày. Tên lửa SS-4 của Liên Xô có sức công phá lớn gấp 200 lần so với quả bom đã thả xuống thành phố Hiroshima.

Phe diều hâu chủ trương « ra tay trước » đối phương. Kennedy do dự và một lần nữa ông bị chỉ trích là « nhu nhược ». Trên thực tế, với Dean Rusk và Robert McNamara ở vị trí bộ trưởng Ngoại Giao và Quốc Phòng, JFK không « do dự hay yếu đuối ». Nhà Trắng nhìn thấy rõ nước cờ của điện Kremlin : triển khai tên lửa tại Cuba để mặc cả với phương Tây về Berlin. Kennedy nêu lên nghi vấn : Biết đâu, Liên Xô cũng e bom nguyên tử của Mỹ ?

Còn tại Matxcơva, phe bảo thủ và diều hâu Liên Xô cũng dồn Khrushchev vào chân tường. Bên quân đội cũng chủ trương « đánh trước ».

Ngày 22/10/1962 trong bài diễn văn để đời, tổng thống Kennedy chính thức thông báo phát hiện vũ khí của Nga tại Cuba, ban hành lệnh phong tỏa hòn đảo này. Không đi đến chiến tranh, nhưng thái độ của Mỹ không có chút gì là « nhu nhược ». Thông điệp của Nhà Trắng được chủ nhân điện Kremlin đón nhận như một tin vui. Khrushchev ý thức được rằng, Kennedy không tấn công ngay lập tức, có nghĩa là Washington tạm gác giải pháp quân sự sang một bên. Chiến tranh sẽ không xảy ra.

Tối ngày hôm đó, Nikita S. Khrushchev an tâm đi xem hát : đó là buổi trình diễn của nam danh ca Mỹ Jerome Hines.

Khác với Khrushchev, Kennedy không chơi đòn rung cây dọa khỉ, nhưng trong cuộc đọ sức tay đôi giữa hai ông « K », phần thắng đã nghiêng hẳn về phía Washington. Dù vậy Kennedy đã để ngỏ một cánh cửa, không để đối phương mất mặt.

Sau một số các cuộc trao đổi trực tiếp, JFK lo ngại Khrushchev không hoàn toàn làm chủ tình hình ở Matxcơva. Đôi bên nhanh chóng tìm được thỏa thuận quy định Liên Xô rút vũ khí khỏi Cuba. Mỹ thì cam kết không động chạm đến chế độ Castro ở La Habana, và rút tên lửa Jupiter đặt tại Thổ Nhĩ Kỳ.

Sau trận đối đầu kịch liệt đó, mở ra một thời kỳ « tan băng » - tiêu biểu nhất là đường dây điện thoại đỏ Hot Line giữa Nhà Trắng và điện Kremlin. Tổng thống Kennedy liên tục có những phát biểu hòa hoãn hướng về phía Liên Xô. Đổi lại, Khrushchev đã bằng lòng đàm phán với Mỹ về một thỏa thuận hạt nhân.

Trong trên dưới một ngàn ngày tại Nhà Trắng, John F. Kennedy cùng với Nikita S. Khrushchev đã là tâm điểm trên sân khấu chính trị quốc tế, để rồi cả hai nhà lãnh đạo này đều bước vào hậu trường gần như cùng lúc.

Tổng thống Mỹ, JFK bị ám sát tại Dallas tháng 11/1963. Tổng bí thư Đảng Cộng Sản Liên Xô Nikita S. Khrushchev qua đời năm 1971 trong sự quên lãng của công luận và mang theo niềm cay đắng : bảy năm trước đó, ông bị hạ bệ. Sự nghiệp của Khrushchev đã khép lại khi khủng hoảng tên lửa Cuba bước vào hồi kết.

Nhà sử học Georges Ayache kết luận : Trong trên dưới một ngàn ngày ở cương vị tổng thống Hoa Kỳ, Kennedy đã chứng minh ông là một vị nguyên thủ có đầu óc thực tiễn, một nhà lãnh đạo bình tĩnh và quyết tâm. Những đức tính đó của Kennedy càng làm lộ rõ hình ảnh một Nikita Khrushchev thùng rỗng kêu to.

Ngày Kennedy qua đời, phu nhân tổng bí thư Khrushchev đã bất ngờ khóc khi bà đến tòa đại sứ Mỹ ở Matxcơva ký sổ tang. Một tuần sau, bà Kennedy, gửi thiệp cảm ơn đến lãnh đạo Liên Xô với lời lẽ cảm động và bất ngờ không kém. Jacqueline Kennedy viết : Từng là những đối thủ của nhau, nhưng hai ông Kennedy và Khrushchev lại là những « đồng minh trước quyết tâm để thế giới không bị phá hủy (…) Các vị đã tôn trọng lẫn nhau và đã có thể tìm ra một tiếng nói chung (…) Những vĩ nhân ý thức được rằng, họ cần kềm chế, còn những kẻ xoàng xĩnh thường bị nỗi sợ hãi và sự kiêu ngạo thôi thúc (…) Phải chi mà trong tương lai, những con người tầm thường cũng có thể cùng ngồi vào bàn đàm phán trước khi dùng đến vũ lực … ».

Chiến tranh, thời cuộc xoay vần, nỗi bất hạnh không có chỗ đứng trong tranh của Pierre Bonnard (1867-1947). Chịu ảnh hưởng của Gauguin, của hội họa dân gian Nhật Bản, một thoáng gì của Matisse, của Renoir, nhưng Bonnard sớm khẳng định ông vẽ tranh để « tô điểm cho cuộc đời ». (Tạp chí phát lần đầu ngày 08/05/2015). 

Tranh của Bonnard tràn đầy nhựa sống. Cảnh sinh hoạt thường ngày trên đường phố Paris, khu vườn ở Normandie hay chỉ đơn thuần là tô sữa bên cửa sổ, dưới cây cọ của Bonnard tất cả đều trở nên sống động hơn, thơ mộng hơn, xanh tươi hơn. Đằng sau ánh sáng chan hòa, những đường nét sinh động, là một thoáng lo âu, là một chút gì dễ vỡ, là « những thiên đường đã mất ».

Bảo tàng Mussée d’Orsay quận 7 Paris tổ chức cuộc triền lãm « Pierre Bonnard, Peindre l’Arcadie » từ ngày 17/03/2015 đến 19/07/2015, quy tụ hơn 150 tác phẩm hội họa và một số những bức ảnh đen trắng tiêu biểu cho từng giai đoạn sáng tác trong hành trình nghệ thuật gần 60 năm của một họa sĩ bậc thầy cuối thế kỷ thứ XIX, nửa đầu thế kỷ XX.

« Pierre Bonnard, Peindre l’Arcardie »

Arcadie là một vùng núi ở miền nam Hy Lạp. Trong thần thoại, đấy là chốn thanh bình nơi địa đàng. Như tên gọi của nó, triển lãm ở bảo tàng Musée d’Orsay đã tập hợp những tác phẩm của ông phù thủy thổi nhựa sống vào trong tranh, dù đó là cảnh đồng quê vùng Normandie miền bắc nước Pháp hay là những chân trời bát ngát dưới nắng vàng rực rỡ, dưới sắc biếc của miền nam ven bờ Địa Trung Hải, hay chỉ đơn thuần là cảnh một cô gái trong buồng tắm, một bức khỏa thân bên lò sưởi, một tác phẩm nature morte hay một bức chân dung tự vẽ.

Ở bất cứ khung trời nào, thế giới của Bonnard luôn toát lên một sự hài hòa giữa con người với cảnh vật chung quanh. Isabelle Cahn, quản thủ bảo tàng Musée d’Orsay :

« Tranh của ông nói về sự sống, về hơi thở, về những chuyển động trong cuộc đời, về thời gian về những gì không nắm bắt được. Nhìn dưới góc độ đó, phải nói là danh họa Bonnard đã đặt ông trước một thách thức rất lớn ».

Xem tranh của Bonnard, ta như nghe được cả tiếng lá xào xạc, tiếng chim hót, như cảm thấy được cả vị ngọt của những quả cam vàng mọng nước, hay những ngọn gió thổi vào một gian phòng …

Để tạo được những cảm giác như vậy là cả một sự tìm tòi công phu về cách sắp đặt từng chi tiết trong tác phẩm của mình, là cách sử dụng màu sắc rất tinh vi chỉ Pierre Bonnard mới có được. Bên cạnh những gam màu nóng, như vàng, nâu, đỏ, luôn kèm theo một vài sắc tía, ngả về màu tím, xanh lơ. Chính những sắc màu đệm đó phản ảnh những giày vò nội tâm, những vết thương thầm kín mà tác giả đã cố tình không đưa vào tranh của ông.

Giám đốc điều hành bảo tàng Bonnard tại Le Cannet, vùng Côtes d’Azur Véronique Serrano nhận xét :

« Ông làm việc với một gam màu khá giới hạn nhưng ông đã phối hợp những màu sắc đó với nhau, để thổi hồn vào mỗi tác phẩm của mình, để mỗi tác phẩm của Bonnard đều có sức lôi cuốn lạ thường. Bonnard thường được xem là người ‘tô điểm cho cuộc sống’, là họa sĩ ‘đem lại hạnh phúc’ cho thiên hạ. Trong khi đó như chính ông đã từng tâm sự : ‘kẻ hay hát, chưa hẳn là đã yêu đời hay hạnh phúc’. Đâu đó, những bức tranh rực rỡ sắc màu như thể là cách để ông che giấu những vết thương nội tâm. Đó cũng là hình thức để ông cưỡng lại nỗi hoang mang sâu thẳm ».

Trong gian trưng bầy đầu tiên của triển lãm « Pierre Bonnard, Peindre l’Arcadie » bảo tàng Musée d’Orsay giới thiệu đến người xem những tác phẩm trong thời kỳ Pierre Bonnard chịu ảnh hưởng rất lớn của nghệ thuật hội họa dân gian Nhật Bản với những motif đan xen vào nhau mà điển hình là bức bình phong Paravent à trois feuilles - thực hiện năm 1889. Trong đó, Bonnard mượn từ màu đỏ thẫm của hội họa Nhật Bản đến ánh trăng vàng, từ hình ảnh con chim hoàng yến, trĩ, hạc đến những bụi trúc hay cụm thạch thảo của phương đông.

Cũng trong thời kỳ này, Pierre Bonnard đã thực hiệu nhiều bức tranh rất lạ, chẳng hạn như tác phẩm Intimité – thân mật (năm 1891), mà trong đó, ta thấy một người đàn ông ngồi hút tẩu thuốc. Bên trái là một người đàn bà chìm trong bóng tối. Ở phía trước của hai người, là một bàn tay với một tẩu thuốc pipe thứ nhì, lớn hơi quá khổ so với phần còn lại của tổng thể bức tranh. Thậm chí khi mới nhìn thoáng qua, chưa chắc ta đã trông thấy bàn tay to lớn đó và khói thuốc gần như tan trong những hình vẽ của giấy dán trên tường.

Với Intimité, Pierre Bonnard đã đan xen những motif vào nhau, như vừa để đánh lừa người xem, nhưng vừa để tạo ra một bầu không khí cho bức tranh của mình. Ta như cảm nhận được chút gì thân mật, ấm cúng và cả mùi thơm của khói thuốc đang lan tỏa ra khắp căn phòng.

Tính tinh nghịch, đùa giỡn với không gian của một Pierre Bonnard thủa trẻ được xác định một lần nữa với tác phẩm Danceuses (1896) mà ở đó tác giả vẽ những cô vũ nữ của nhà hát Opéra như thể ông chụp hình các cô từ trên cao nhìn xuống.

Con người thầm kín của Bonnard

Năm 1947 khi Bonnard qua đời, Pablo Picasso, một cây đại thụ khác của làng hội họa thế giới trong thế kỷ XX, thốt lên rằng : « Vẽ như Bonnard thì không phải là vẽ ». Trong mắt cha đẻ của trường phái lập thể này, Bonnard là một họa sĩ hời hợt, chỉ hướng về những đề tài mang tính nhẹ nhàng. Nhưng có lẽ tác giả của những Guernica hay Người Đàn bà Khóc đã không cảm được sự hoang mang, sự chua xót của Bonnard qua những bức chân dung tự vẽ vào năm 1930, 1931, 1939- 1945.

Tuổi già, nỗi cô đơn, hiện rõ trên khuôn mặt của người trong gương. Đôi mắt u uẩn của Bonnard trong bức chân dung tự vẽ năm 1945 thể hiện thái độ cam chịu của một con người đã đi gần hết cuộc đời. Ở đây ta thấy Pierre Bonnard trong một chiếc áo nâu gần như một chiếc áo ca sa, trong tư thế của một nhà sư Nhật Bản. Ông hơi mỉm cười như nụ cười của Rembrandt trong bức chân dung tự họa cuối cùng.

Nhưng bi tráng hơn cả là bức tự họa được Bonnard đặt cho cái tên Le Boxeur- Võ sĩ quyền anh. Mình trần, khuôn mặt chìm trong bóng tối, nhưng đủ để cho thấy những vết bầm dập của thời gian. Bonnard trong tư thế của một võ sĩ quyền anh, chung quanh là ánh sáng vàng nhạt. Ánh sáng nhạt và hơi bệnh hoạn đó đã được tác giả tạo lại trong một bức chân dung khác ông thực hiện năm 1939-1945. Nhưng lần này Bonnard trong gương chỉ còn là một chiếc bóng lập lờ, của một người đang gần đất xa trời.

Marthe, nguồn sáng tác vô tận

Đôi mắt u uẩn của Pierre Bonnard trong các bức chân dung tự họa đang nhìn thấy những gì ? Phải chăng ông đang hồi tưởng lại thân hình ngọc ngà, mềm mại, của Marthe ở độ tuổi đôi mươi ? Marthe là người mẫu, là nguồn sáng tác bất tận, là người tình và người vợ, là người theo chân ông gần suốt ¾ cuộc đời. Bà là bến đỗ, là nữ thần hộ vệ là một phần linh hồn của danh họa Pierre Bonnard.

Nàng là người đàn bà tóc vàng ngồi bên cạnh con mèo trắng trong La Femme au Chat (1912), là chủ đề của La sieste – Giấc ngủ trưa năm 1900. Marthe là nguồn cảm hứng của cả chục bức khỏa thân trong phòng tắm mà ông miệt mài sáng tác trong hơn hai mươi năm trời. Ông đưa cặp vú căng tròn của cô vào bức họa La Cheminée- Lò sưởi năm 1916.

Hình bóng Marthe luôn ẩn hiện trong những khu vườn của ông ở vùng Normandie hay Côtes d’Azur. Dưới bút pháp của Pierre Bonnard, thân hình của Marthe không hề có một nếp nhăn, như thế dấu ấn thời gian không đọng lại trên nước da trắng ngà của người con gái ông đã quen khi mới vừa 26 tuổi. Đôi mắt xanh lơ và thân hình quyến rũ của cô gái bán hoa vải ở phố Pigalle cũng là những cánh cổng sắt, cô lập ông với thế giới bên ngoài.

Liên hệ giữa Bonnard với Marthe đã được đưa vào tác phẩm L’Homme et la Femme, tranh sơn dầu sáng tác năm 1900. Marthe và Pierre sau một cuộc ân ái. Người đàn bà ngồi trên giường, vuốt ve con mèo. Người đàn ông khỏa thân, trực diện với chính mình trong gương. Giữa họ là một tấm bình phong ngăn cách hai thế giới nội tâm khác biệt.

Isabelle Cahn, quản thủ bảo tàng Musée d’Orsay nói về ảnh hưởng và vị trí của cô gái bán hoa vải, Marthe đối với Bonnard :

« Marthe đã đem lại rất nhiều cho Bonnard về mặt cá nhân. Chàng họa sĩ trẻ tuổi con nhà lành, Pierre Bonnard đã bị thân hình gần như tuyệt hảo của cô làm choáng ngợp. Trong gần 20 năm, thân hình ngọc ngà đó không ngừng là đề tài được ông đưa vào hội họa và cả nghệ thuật nhiếp ảnh nữa. Ngược lại Bonnard ít khi tập trung vào khuôn mặt của người tình ».

Histoire d'eau

Loạt tranh khỏa thân trong phòng tắm thực hiện vào những thập niên 1920- 1930, chiếm riêng một gian trưng bày với chủ đề « Histoire d’eau ». Những vật dụng trong phòng tắm, từ gạch đá hoa đến giấy dán tường, từ tấm màn cửa, thảm, gương, bồn tắm … đều được tác giả bố trí như để bọc lấy một thân hình mảnh mai, thụ động. Nu dans le bain hay Nu dans la baignoire … cho thấy mức độ gần gũi giữa Bonnard với người mẫu của ông. 

Năm 1925 Pierre Bonnard thành hôn với Marthe sau hơn 20 năm chung sống. Vài tuần lễ sau, người tình của ông, Renée Monchaty, kết liễu cuộc đời. Sau này người ta mới biết, người mẫu trong série tranh khỏa thân của Bonnard, không nhất thiết là Marthe.

Normandie- Côtes d’Asur, chốn địa đàng

Vào cuối đời Pierre Bonnard tâm sự « Không bao giờ có nghệ thuật nếu không có thiên nhiên ». Ánh sáng muôn màu, lung linh vì hơi nước, thay đổi từng giờ bên dòng sông Seine uốn lượn của vùng Normandie đã thuyết phục Bonnard năm 1912 mua một căn nhà trên ngọn đồi ở Vernonnet, cách không xa khu vườn Giverny của Monet.

Hơn một chục năm sau, sắc màu của vùng nắng ấm miền nam, biển biếc của bờ Địa Trung Hải đã làm ông xiêu lòng. Bonnard tậu thêm một căn hộ thứ nhì ở Le Cannet vùng Côtes d’Azur, về ở gần Renoir. Dù rất khâm phục hai danh họa bậc thầy của trường phái ấn tượng là Renoir và Monet, nhưng khác với Monet và Renoir, Pierre Bonnard vẽ theo ký ức để, như chính ông định nghĩa : vẽ để « giữ lại một khoẳnh khắc phù du ».

Nếu như khung trời miền Bắc là nguồn cảm hứng cho những Eté en Normandie – Mùa hè ở Normandie, Le Jardin Sauvage- Vườn hoang, Le Paradis terrestre –Địa Đàng, La Symphonie pastorale- Bản giao hưởng đồng quê, thì nắng ấm chói chang của vùng Côtes d’Azur là nơi Pierre Bonnard đã sáng tác ra những La Palme – Cành cọ (1926), L’Atelier du Mimosa (1939-1946) với những chùm mimosa vàng rực rỡ khoe sắc bên kia khung cửa sổ, là cây hạnh đào lộng lẫy trong mùa nở hoa, L’Amandier en fleur (1946-1947).

Màu vàng và gam màu nóng vẫn là chủ đạo, nhưng Bonnard đã pha vào đó những sắc tía, xanh, tím. L’Amandier en fleur là tác phẩm cuối cùng của Pierre Bonnard. Trong đó, sắc xanh nước biển ẩn hiện bên những chùm hoa trắng. Đó cũng là những chùm hoa cuối cùng ông « tô điểm cho đời » hay đấy là những hình ảnh ông vĩnh viễn mang đi khi từ dã trần gian ? Pierre Bonnard từ trần một ngày sau khi ông hoàn tất Cây hạnh đào trong mùa nở hoa.

« Imposteur » (Kẻ mạo danh) là tựa đề album phòng thu thứ sáu của Julien Doré. Lần này, nam ca sĩ trở lại với những bài hát cover hầu như 100% của Pháp, được xem như là sở trường của anh, kể từ khi Julien Doré thành danh trên sân khấu nhạc Pháp, cách đây gần hai thập niên.

Vào năm 2007, nam ca sĩ Julien Doré đã đoạt được giải nhất cuộc thi hát truyền hình Nouvelle Star (phiên bản tiếng Pháp của American Idol), anh trở nên nổi tiếng nhờ nhạc phẩm « Moi, Lolita » (nguyên tác của Alizée). Khi hát bài này, nam ca sĩ đã đeo một chiếc kẹp tóc (như thể anh đang đóng vai một cô gái ngỗ nghịch lém lỉnh), kỷ niệm này đã in sâu vào tâm trí của khán giả Pháp, biểu tượng của chiếc kẹp tóc màu vàng vì thế được chọn làm hình bìa của tập nhạc cover của Julien Doré.

Album « Imposteur » (Kẻ mạo danh) gồm 17 ca khúc chọn lọc. Phiên bản cao cấp deluxe có thêm hai bản nhạc bổ sung. Đó là giai điệu « Fais moi une place » để tưởng nhớ Françoise Hardy, đã qua đời trong năm 2024, cùng với « Elle est d'ailleurs » (Em xa nghin trùng) của Pierre Bachelet, mà làng nhạc Pháp chuẩn bị kỷ niệm 20 năm ngày giỗ trong năm tới.

Khi ghi âm lại các bài hát ăn khách của nhiều nghệ sĩ khác, Julien Doré thường thay đổi lối tiếp cận, đem lại sự hóm hỉnh của mình, tạo thêm nhiều điệu bộ phong cách, cho dù bài hát sau đó có trở thành một tiết mục biểu diễn trên sân khấu hay không. Trên đĩa hát này, có sự góp mặt của nhóm L5 trong video clip « Toutes les femmes de ta vie » và ba bản song ca với Sharon Stone, Francis Cabrel và Hélène Ségara, vốn đã từng ghi âm trước đây nhạc phẩm « Sara perché Ti Amo »,  trên album « Amaretti » của cô, phát hành vào năm 2016.

Trên tuyển tập album gồm các bản ghi âm lại, Julien Doré dành một vị trí quan trọng cho dòng nhạc Pháp nói chung, nhạc pop những năm 1980 nói riêng, tiêu biểu qua những giai điệu nổi tiếng như « Les démons de minuit » của nhóm Images, « Les Sunlights des Tropiques » của Gilbert Montaigné và nhất là « Mourir sur scène » (Chết trên sân khấu) của Dalida.

Cách đây gần hai thập niên, giới yêu nhạc cũng đã khám phá giọng ca của Julien Doré qua bản cover « Chết trên sân khấu », nhân vòng chung kết cuộc thi hát truyền hình Nouvelle Star. Ở đây một lần nữa, người hâm mộ tìm lại kỷ niệm khó quên của buổi biểu diễn vào năm 2007, trên album mới của mình Julien Doré ghi âm lại bài hát « Mourir sur scène » với một bản phối mới.

Một bản nhạc ăn khách khác của Dalida cũng thu hút được nhiều sự quan tâm trong album thứ 6 của Julien. Khi ghi âm lại nhạc phẩm « Paroles Paroles » từng được tác giả Pham Duy phóng tác sang tiếng Việt thành nhạc phẩm « Những lời mê hoặc », nam ca sĩ đã đảo ngược phần đối đáp. Lời ca trước đây của Dalida sẽ do anh trình bày. Còn phần thoại của thần tượng điện ảnh Alain Delon lại được dành cho ngôi sao màn bạc Mỹ Sharon Stone. Ý tưởng của bản song ca này đã được giữ kín trong nhiều tháng qua.

Theo lời kể của Julien Doré, anh đã gặp ngôi sao màn bạc Sharon Stone tại liên hoan điện ảnh Cannes cách đây vài năm. Sharon Stone đến Cannes để tổ chức các đêm dạ hội gây quỹ từ thiện. Còn Julien Doré thì được mời biểu diễn trong buổi tiệc bế mạc. Hai nghệ sĩ trò chuyện làm quen với nhau, nhưng không nghĩ là họ có dịp gặp lại. Cho đến một ngày kia, Julien liên lạc với Sharon qua mạng xã hội và ngỏ ý mời Sharon hợp tác để ghi âm bản nhạc « Paroles Paroles « (Những lời mê hoặc), điều mà Sharon Stone đã nhận lời ngay.

Trung thành với phong cách hóm hỉnh khôi hài (Julien cố tình hát lệch nhip, hát sai một số nốt nhạc) nhưng anh vẫn tạo được những khoảnh khắc nhẹ nhàng duyên dáng trong tác phẩm. Julien Doré thử kết nối dư âm của ký ức với những khoảnh khắc hiện tại, chính cũng vì con tim luôn nhớ nhung khắc khoải, cho nên trong tâm hồn u hoài, kỷ niệm buồn vẫn chưa nhạt phai.

Trong gần 80 năm sự nghiệp, Camille Saint-Saëns sáng tác hơn 600 nhạc phẩm. Trong tủ sách đồ sộ đó của nền âm nhạc Pháp, có một thoáng bóng hình thành phố Sài Gòn, thời còn là thuộc địa Đông Dương.

Dòng chữ « Saigon, 1895, Avril » đánh dấu thời điểm Camille Saint-Saëns hoàn tất vở opéra Frédégonde trong những ngày tháng ông thả bước ở Đông Dương : Sài Gòn, Chợ Lớn, Vũng Tàu, Côn Đảo là những nơi ông đã đi qua.

Ngày 13/02/1895 đích thân toàn quyền Đông Dương Armand Rousseau ra tận bến cảng Sài Gòn đón người bạn thân Camille Saint-Saëns. Ông lưu lại thành phố được mệnh danh là Hòn Ngọc Viễn Đông vài tuần trước khi tiếp tục hành trình đến Côn Đảo, nơi một mối thâm giao là Louis Jacquet điều hành nhà tù khét tiếng Poulo Condore.

Trong không khí của vùng nhiệt đới này Camille Saint-Saëns đã soạn nốt hai chương sau cùng trong vở ca nhạc kịch Frédégonde còn dang dở. Trong một bức thư còn lưu lại về những ngày tháng tại Đông Dương, người nhạc sĩ này đã viết « Phong cảnh Côn Sơn tuyệt đẹp, tôi chưa từng được thấy trên đời (…) Tiếc là chẳng hiểu biết gì nhiều về con người, về văn hóa và nhất là âm nhạc xứ này ».  

Thật ra trước khi đặt chân đến Đông Dương, Camille Saint-Saëns từng có dịp tiếp cận với âm nhạc phương Đông nhân hội chợ triển lãm toàn cầu Exposition Universelle Paris năm 1889. Nhưng khác hẳn với nhạc sĩ Claude Debussy (1862-1918), Saint-Saëns không bị nhạc ngũ cung hay những nhạc cụ cổ truyền phương Đông làm mê hoặc. Trong một bài nghiên cứu, ông viết : âm thanh phát ra từ những nhạc cụ xa lạ ấy làm ông liên tưởng đến « tiếng mèo kêu, đến những tiếng kêu thảm khốc của những con vật bị hành hình ».  

Những ngày tháng ở Sài Gòn, Chợ Lớn, ông đã nhiều lần đi « xem hát » và dường như chất nhạc thuần túy Á Đông đó không mảy may làm Camille Saint-Saëns thay đổi quan điểm. Nhưng điều đó không cấm cản Saint-Saëns tự nhận và được xem là một trong những gương mặt tiêu biểu của trường phái nghệ thuật Phương Đông – Orientalisme.

Năm 1872 vở opéra thứ ba trong sự nghiệp của Camille Saint-Saëns mang tựa đề Công Chúa Da Vàng – La Princesse Jaune, nhân vật chính trong vở ca nhạc kịch đó yêu say đắm một nàng tiên Nhật Bản dù chỉ là một mối tình trong mơ. Bản thân Saint-Saëns cả đời chưa hề đặt chân lên xứ hoa anh đào.

Âm hưởng rất Á Đông, mà chúng ta vừa nghe qua trong đoạn cuối chương thứ nhì bản Concerto số 5 cho dương cầm- còn được gọi là bản Concerto Ai Cập, được Camille Saint-Saëns sáng tác tại Louxor năm 1896. Ông đã đưa giai điệu của một bản tình ca dân gian Ai Cập vào tác phẩm này. Tiếng hát của anh lái đò với thang âm ngũ cung trên xứ sở của những vị vua pharaon là tiếng gọi viễn du, là lời mời Camille Saint-Saëns neo lại con thuyền sáng tác trên dòng sông Nil.

Bị bệnh suyễn từ bé, nhạc sĩ Camille Saint-Saëns không chịu được thời tiết của những mùa đông ẩm ướt ở Pháp nên ông rất thường tìm đến những vùng nắng ấm. Tác giả của Le Carnaval des Animaux - Lễ hội hóa trang của các loài thú, đã 15 lần đến Ai Cập, 6 lần dừng chân tại quần đảo Canarie, 19 lần sang Algeri và chính tại thủ đô Alger ông đã trút hơi thở cuối cùng ngày 16/12/1921.

Là một nhạc sĩ phong cầm và piano, một nhạc trưởng tài hoa, một nhà soạn nhạc đa tài để lại nhiều dấu ấn trong hầu hết các thể loại âm nhạc từ thính phòng, đến giao hưởng, và kể cả trong thế giới opéra, trong suốt sự nghiệp, Camille Saint-Saëns rất thường phải sống xa nhà : ông từng biểu diễn tại Nga, hai lần sang Hoa Kỳ, lặn lội đến tận Brazil hay Achentina ...

Khi định mệnh lần lượt cướp đi hai cậu con trai lúc tuổi còn thơ, ông không còn thiết tha với cuộc sống gia đình. Camille Saint-Saëns gần như ly thân với người vợ trẻ -thua ông đến hơn 20 tuổi. Rất thường xuyên qua thư từ, ông liên lạc với mẹ, người đã đưa ông bước vào thế giới âm nhạc. Năm 1888 khi bà mất, không còn gì giữ chân người nghệ sĩ này ở Paris hay ở quê nội là thành phố Dieppe. Tác giả từng tâm sự : những chuyến đi xa là cách duy nhất để Saint-Saëns hy vọng tìm lại được chính mình. Và đúng như thế : ông rong ruổi đi từ Ceylan đến Malta, từ Tunis đến quần đảo Canaries của Tây Ban Nha, sang tận Đông Dương.

Suite Algérienne, Africa, Giai điệu Ba Tư, Công Chúa Da Vàng, Bình minh trên sông Nil … là một số những tác phẩm mang tên những vùng đất Camille Saint-Saëns đã đi qua.

Camille Saint-Saëns là một nhạc sĩ dấn thân. Ở vào thời kỳ Anh, Pháp, Hà Lan đua nhau chinh phục những vùng đất mới, nhạc sĩ Saint-Saëns thường xuyên lui tới Algeri, thuộc địa của Pháp hay Ai Cập, vùng lãnh thổ thuộc về vương quốc Anh. Nhưng lập trường của Camille Saint-Saëns rất rõ ràng : « Thành phố Alger đủ thơ mộng để cho những người châu Âu đến đây sống một cuộc đời vương giả nhưng thay vì bảo tồn văn hóa bản địa đẹp đẽ ấy, thì người ta lại phá hủy những đền đài cổ kính và tráng lệ của Algeri để kiến thiết những khu nhà Tây xấu xí ».

Trong thư gửi đến người bạn tâm giao là Louis Gallet ngày 04/01/1896 nhạc sĩ Saint-Saëns mạnh mẽ lên án châu Âu « biến thế giới muôn màu muôn thể thành một khối thuần nhất đến là nhàm chán ».

Đối với một người mà « bốn bể là nhà», ông không thể chấp nhận chính sách thực dân.

Một điểm nổi bật khác trong tư tưởng của Camille Saint-Saëns là ông rất chú trọng vào tinh thần bác ái và bình đẳng xã hội. Trong tác phẩm Danse Macabre - vũ điệu của những bộ xương khô, sáng tác năm 1874 ông phổ nhạc một bài thơ mang tên Bình Đẳng và Bác Ái của thi sĩ Henri Cazalis. Ở cõi vĩnh hằng hai bộ xương của một bà bá tước và một anh thợ hàn tự do và hạnh phúc khiêu vũ bên nhau. Hạnh phúc trong giây phút đó khiến thế gian phải ganh tị.

Những nhạc sĩ bậc thầy như Rossini của Ý hay Franz Liszt của Hungary đã nhanh chóng nhìn thấy Camille Saint-Saëns là một nghệ sĩ tài hoa. Liszt từng thốt lên rằng Saint-Saëns là nhạc sĩ phong cầm « xuất sắc nhất trên đời ». Nhiều năm sau đó đến lượt nhạc sĩ Claude Debussy quả quyết rằng « Saint-Saëns là người am hiểu âm nhạc của thế giới hơn ai hết ! ».

Trong lịch sử âm nhạc Pháp, Camille Saint-Saëns là một trong những tác giả có sự nghiệp bền bỉ nhất. Ông đã dễ dàng xuyên qua hai thế kỷ 19 và 20, vượt qua hai cuộc chiến giữa Pháp và Đức. Hai đợt giao tranh với Đức ấy là một vết thương trong lòng Camille Saint-Saëns, bởi Đức là quê hương của những nhạc sĩ như Bach, Mendelson, Wagner mà ông hằng ngưỡng mộ. 

Camille Saint-Saëns liên tục là người mở đường : với tác phẩm quatuor đầu tiên dành cho kèn saxo, là người tiên phong đưa điệu tango vào dòng nhạc « cổ điển », năm 1908 lại cũng Saint-Saëns là người đầu tiên soạn nhạc phim. Có lẽ chính vì thế mà nhạc phẩm Aquarium trong tập nhạc Le Carnaval des Animaux - Lễ hội hóa trang của các loài thú được chọn là nhạc hiệu mỗi mùa Liên hoan điện ảnh quốc tế Cannes.

(Tạp chí phát lần đầu ngày 01/01/2022)

Quầy bán đèn và đồ trang trí làm từ bìa carton và giấy cũ thu hút mọi ánh nhìn trong phiên chợ trên quảng trường Saint-François ở thành phố Lausanne, Thụy Sĩ. Bị thu hút vì những nét tinh xảo, khéo léo như thổi hồn cho tác phẩm, du khách còn ngỡ ngàng hơn khi phát hiện rằng tất cả đều được làm từ đồ phế thải. Đó là những sáng tạo theo nghệ thuật tái chế (Recycle Art).

Phong trào nghệ thuật này tái sử dụng rác thải để tạo ra các tác phẩm nghệ thuật, trong đó có một số phương pháp nổi tiếng : Nghệ thuật tái chế (recycle art), nâng cấp (upcycling), nghệ thuật bằng bìa cứng (cardboard art), cắt dán (collage)… Trong nghệ thuật bìa cứng, bìa cứng (carton) là vật liệu chính, nhờ có nhiều lớp, dễ sử dụng nên được chế tác, cắt hoặc gấp lại để tạo ra các tác phẩm điêu khắc và đồ nội thất. Bìa carton hiện được sử dụng nhiều trong thiết kế hiện đại và mang lại nét đặc trưng và sự vững chắc cho đồ vật.

Béatrice và Christophe Richoz, cặp vợ chồng nghệ nhân, say sưa giới thiệu sáng tạo từ xưởng l’Atelier Enchanté của họ, từ những sản phẩm lớn, như cây đèn, chụp đèn… đến những đôi khuyên tai vừa sang trọng vừa độc đáo.

“Cây đèn này được làm từ đăng ten carton. Đó là tấm bìa cứng có rãnh, được đặt chồng lên nhau, rất tỉ mỉ, đúng từng ly từng tí. Và thường là do chồng tôi làm. Sau đó, chúng tôi hoàn thiện, tạo cảm giác như là gỗ bào. Chiếc bình lớn này, cũng như những viên đá cuội kia, đều được làm từ ren carton, xếp chồng lên nhau, bên trong được nhồi giấy. Trước tiên, chúng tôi vẽ hình lên bìa cứng, dán các tấm bìa lên nhau, cắt theo hình vẽ và cuối cùng là gọt tỉa và mài theo tạo hình. Chúng tôi để rỗng trong bình hoa để có thể cắm cành khô hoặc hoa khô.

Những viên đá nằm ở phía dưới cũng thế. Chúng tôi nhặt những viên sỏi ở rìa hồ và muốn làm giống như vậy. Chúng tôi muốn tạo thêm các đường viền tự nhiên như thật, cho nên sau khi làm các bước như dán bìa chồng lên nhau, tạo hình, rồi cắt theo hình vẽ, cuối cùng là thêm những nét uốn lượn để tạo cảm giác hòn đá bị nước mài mòn”.

Bên cạnh những tác phẩm làm từ bìa carton, còn có rất nhiều đồ vật, những chiếc đĩa hoặc đôi bông tai, được làm bằng giấy bồi. Đây là một kỹ thuật tái chế khác song song với tái chế bìa carton, có nguồn gốc từ thành phố Lecce, vùng Puglia, miền nam Ý. Theo giải thích của bà Béatrice Richoz, “La cartepesta” - kỹ thuật bồi giấy - sử dụng bột mì và nước, dây, rơm và giấy để tạo ra những tác phẩm tinh tế, mềm mại. Những nghệ nhân, những nhà điêu khắc ở Lecce là bậc thầy trong “Nghệ thuật hoành tráng” trong suốt thế kỷ XV đến XVIII ở Ý, mang lại mọi biểu cảm cho những bức tượng nhỏ, thể hiện tinh tế những nét gấp trên trang phục, hoặc vết nhăn trên bàn tay. Rất nhiều tác phẩm theo kỹ thuật này vẫn được bảo tồn trong các Vương cung thánh đường hay nhà thờ.

“Ban đầu, chúng tôi làm bằng giấy bồi. Sau đó chúng tôi theo học một khóa sáng tạo các bức tượng Chúa giáng sinh ở thành phố Lecce, Ý. Những tác phẩm đó đẹp đến nỗi chúng tôi muốn mang hết về nhà. Và chúng tôi bắt đầu làm, nhưng ở đây (Thụy Sĩ), những nhân vật đó lại không được hiệu quả cho lắm, nên chúng tôi chuyển sang làm những món đồ trang trí nho nhỏ cho lễ Giáng sinh, Phục sinh. Rồi từng bước một, chúng tôi bị cuốn vào công việc này, lúc nào cũng nghĩ : À, mình có thể làm được cái này và thế là chúng tôi chuyển sang làm đèn và chụp đèn.

Ví dụ như chiếc chụp đèn được làm từ đăng ten bìa hình bông hồng. Chúng tôi cắt các dải bìa cứng, sau đó tạo thành những hình bông hồng, rồi dán lần lượt những bông hồng đó lên khuôn làm chụp đèn. Chúng tôi làm thành hai mảng, gọt dũa bên trong và bên ngoài, sau đó ghép dán hai mảnh đó lại với nhau. Và bên trong có thể treo đèn mang lại ánh sáng dịu nhẹ.

Trước đây khi chưa quen, chúng tôi mất đến một tuần để làm mỗi chụp đèn như vậy nhưng giờ thì mất ít thời gian hơn. Giai đoạn chuẩn bị và hoàn thiện là mất thời gian nhất. Sau đó, chúng tôi thêm cả bìa cứng đun trong nước để tạo cảm giác thô thô mà rất nhiều người thích”.

Mỗi sản phẩm là một màu sắc riêng vì hoàn toàn làm thủ công. Chất liệu sơn, vẽ cũng được chọn cẩn thận vừa để bảo vệ người sử dụng vừa thân thiện với môi trường. Ví dụ những đôi khuyên tai được phết thêm một lớp vec-ni để hồ dán không dính vào da.

“Hoặc với chiếc đĩa bằng giấy vò nát kia, tôi muốn tạo cảm giác như được làm bằng da khi nhìn vào. Sau đó, chúng tôi dùng bột màu hoặc màu acrylic, màu nước để vẽ lên trên. Chúng tôi luôn cố sử dụng bột màu hoặc những chất tự nhiên nhiều nhất có thể hoặc màu acrylic, tôi nghĩ nó cũng không quá tệ, hoặc chúng tôi để nguyên.

Còn mỗi bình hoa lớn như vậy phải mất 8 đến 10 ngày để làm, từ lúc bắt đầu dán các tấm bìa và cắt tỉa theo hình vẽ. Tất cả những tấm bìa carton đó đều được chúng tôi đi nhặt. Chúng tôi biết một cửa hàng bán khung tranh và thường được giao hàng. Các thùng carton của họ thường chắc, sạch và đẹp. Chúng tôi đến lấy và mang về xưởng, trải trên sàn rồi dán chồng lên nhau. Đôi khi chúng tôi cũng thay đổi chiều của các tấm bìa để tạo ra những hình dạng khác. Sau đó, chúng tôi cắt và hoàn thiện. Thường phải mất 8 đến 10 ngày, vì còn phải chờ carton sấy khô, ép chúng để tạo hình. Sau đó, thường thì chúng tôi dán thêm những hình nhỏ khác để tạo dáng cho tác phẩm”.

Nghệ thuật tái chế không phải là phong trào mới nhưng ngày càng thu hút thêm nhiều “tín đồ” -  những người quan tâm bảo vệ môi trường và tìm thấy nguồn cảm hứng sáng tạo trong những vật bị bỏ đi vì tưởng chừng vô dụng. Trong loại hình nghệ thuật này, phương pháp tái chế có lẽ là phổ biến nhất. Chất thải được chuyển đổi để tái sử dụng, hoặc được biến thành thiết kế bối cảnh và triển lãm. Eve de Jong là một trong số những nghệ sĩ nổi tiếng trong loại hình này với dự án Mount Plastic - một loạt tác phẩm điêu khắc làm từ nắp và nắp nhựa.

Ngoài ra, còn phải kể đến phương pháp nâng cấp nhằm tăng giá trị hoặc mang lại một công dụng mới cho phế thải, ví dụ để ghép thêm vào các tác phẩm, điêu khắc hoặc hội họa. Một phương pháp rất thịnh hành khác trong nghệ thuật tái chế là cắt dán, kết hợp với nghệ thuật trừu tượng, ví dụ dùng các mảnh tạp chí, sách, nhãn hiệu, bao bì, thậm chí hàng dệt may để làm nên những tác phẩm mới, đưa rác thải trở lại cuộc sống. Tất cả đòi hỏi những ý tưởng độc đáo. Bà Béatrice Richoz cười và chỉ vào đầu, giải thích :

“Tất cả xuất phát từ chiếc hộp này. Thực ra chúng tôi luôn luôn tìm tòi. Khi bắt đầu một việc gì đó, chúng tôi không muốn ngồi yên một chỗ mà luôn tìm kiếm điều mới lạ, những ý tưởng mới và giờ đã trở thành thói quen. Mỗi khi nhìn một điều đơn giản, chúng tôi luôn tự hỏi : Mình có thể là được gì ngoài điều hoặc đồ vật mà mình nhìn thấy. Có nghĩa là hình dung xa hơn những gì mà người ta có thể thấy”.

Họ biến ý tưởng của những người khác thành hiện thực, theo “đặt hàng”. Họ tham gia thiết kế và làm đạo cụ bằng giấy vụn và carton cho các vở kịch. Họ giúp các cửa hàng thêm hấp dẫn hơn vào các dịp lễ tết. Để những đam mê, sáng tạo của mình được đến với công chúng, ông bà Richoz, cũng như những nghệ nhân khác, tìm mọi cơ hội để giới thiệu sản phẩm. Những phiên chợ định kỳ ở các thành phố trong vùng Grandvillard, Champex, Gryon… hoặc hội chợ dành cho nghệ nhân sáng tạo ở Lausanne là những địa điểm giúp công chúng hiểu thêm về công việc “tái chế” đặc biệt này.

Ánh đèn ấm áp, phản chiếu qua những kẽ nhỏ trong chiếc chụp đèn bằng carton, còn kỳ diệu hơn trong tiết trời mùa đông với những bông tuyết rơi trắng trong phiên chợ Giáng sinh cuối năm. Nhưng trong lúc chờ đợi, xưởng nghệ thuật của ông bà Richoz ở Cully mở cửa đón những người tò mò muốn xem điều kỳ diệu được hình thành như thế nào.

Trong số các bản tình ca của Elvis Presley, nhạc phẩm « Are you lonesome tonight » có lẽ là giai điệu buồn và đẹp nhất. Vào đầu những năm 1960, sau hai năm thi hành nghĩa vụ quân sự, nam danh ca Elvis đã ghi âm lại bài hát này theo gợi ý của nhà quản lý Colonel Parker, đơn giản là vì vợ ông (bà Marie Mott) rất thích nghe bản nhạc này (phiên bản của Al Jolson), từng ăn khách nhiều năm trước đó

Mặc dù đã được hoàn tất vào mùa xuân năm 1960, nhưng bản ghi âm « Are You Lonesome Tonight » của Elvis Presley lại bị hãng đĩa RCA « cầm chân », trì hoãn thời điểm phát hành đến hơn 6 tháng. Chủ yếu cũng vì ban giám đốc điều hành thời bấy giờ nghĩ rằng bản ballad này không phù hợp với hình ảnh và phong cách của Elvis, họ muốn anh hát nhạc rock để thu hút giới trẻ thay vì hát nhạc tình theo kiểu crooner, hợp hơn với lứa tuổi trung niên.

Bất ngờ thay, khi được phát hành vào tháng 11 năm 1960, bài hát này thành công ngay lập tức trên thị trường Mỹ, đứng đầu bảng xếp hạng nhạc pop của Billboard, về hạng ba trong hạng mục R&B. Một tháng sau khi chinh phục Hoa Kỳ giai điệu này lại giành luôn ngôi vị quán quân tại vương quốc Anh và hạng đầu thị trường châu Âu.

Có thể nói là « Are You Lonesome Tonight » là một bản nhạc xưa. Được nhóm sáng tác Tin Pan Alley (gồm các nhạc sĩ Roy Turk và Lou Handman) viết vào năm 1926, bản nhạc này đã thành công vang dội lần đầu tiên vào năm 1927 với bản ghi âm của Charles Hart. Hai thập niên sau, bài hát « Are You Lonesome Tonight » ăn khách một lần nữa với Harry Freidman, ca sĩ chính của dàn nhạc Blue Barron và nhất là phiên bản của nam danh ca Al Jolson, với giọng đọc khá truyền cảm thay vì giọng hát ở trong đoạn giữa.

Khi cover lại bài hát này, Elvis có lẽ đã muốn chiều ý nhà quản lý của anh là Colonel Parker. Lúc đầu, ông chỉ yêu cầu anh hát thử, nếu không thích thì không cần phải thu thanh, nào ngờ lối hát thần sầu của Elvis lại nâng bản nhạc này lên một tầm cao mới, có phần vượt trội so với các phiên bản trước. Đoạn khó nhất đối với Elvis là phần độc thoại khi anh mô tả mối tình như một vở kịch ba màn, yêu nhau trong màn đầu, bẽ bàng khổ đau trong màn hai, để rồi chia tay nhau trong màn cuối. Khi vở kịch buông màn, cũng là lúc tình yêu đã đi vào hồi kết, sân khấu cô đơn trống rỗng để lại trong màn đêm một dấu chấm hết. Tuy không phải là sở trường so với giọng hát, nhưng giọng nói của Elvis trong phần thoại lại đầy sức thuyết phục.

Ông hoàng Elvis đã ghi âm bản nhạc này tại Studio B ở Nashville vào đầu tháng 04/1960. Tuy nổi tiếng là một ca sĩ nhạc rock, nhưng vào thời bất giờ anh đang chuyển sang ghi âm những bài hát xưa, điển hình là bài hát rất ăn khách của anh trước đó « It's Now Or Never » được phóng tác từ giai điệu « O Sole Mio », và sau đó đến bài « Surender » (Torna a Surriento/Trở về mái nhà xưa trong tiếng Việt) cũng như bài « No more », chuyển thể từ « La Paloma », khúc đàn Tây Ban Nha nổi tiếng trong làng nhạc cổ điển.

Bản thân danh ca Elvis thích sự chuyển hướng này trong sự nghiệp của mình, xem đó là cơ hội để mở rộng tầm nhìn, thử hát nhiều thể loại âm nhạc khác nhau. Điều mà ban giám đốc điều hành hãng đĩa RCA lo ngại, rốt cuộc đã không xảy ra. Dù bị dời lại hơn nửa năm, nhưng đến khi được phát hành, « Are You Lonesome Tonight » lại giúp cho Elvis chinh phục được thêm nhiều thành phần người hâm mộ mới (thế hệ trên 35 tuổi), mà vẫn giữ lại hầu hết những người yêu mến chất giọng của Elvis (chủ yếu là giới trẻ) luôn trung thành với giọng ca này từ lúc anh mới vào nghề.

Cũng như bài hát « Will you still love me tomorrow » (Mai có còn yêu em) của Carole King đã cho ra đời nhiều bản nhạc hồi âm như « Tomorrow & Always  » (Yêu đến ngàn sau), phiên bản của Elvis « Are You Lonesome Tonight » sau khi thành công, đã có ít nhất 5 ca khúc đối đáp của những giọng ca nữ khác nhau được tung ra thị trường. Đó là trường hợp của Dodie Stevens, Linda Lee, Ricky Page, Thelma Carpenter và Jeanne Black.

Các giọng ca nữ này đã hồi âm Elvis khi cho phát hành nhạc phẩm mang tựa đề « Yes, I'm lonesome tonight » (Vâng em cô đơn đêm nay) giữ nguyên giai điệu nhưng thay đổi lời hát. Ngoài ra, cũng có một bài hát thứ nhì với góc nhìn khác mang tên là « Oh, how I miss you tonight » (Đêm nay sao quá nhớ anh).

Tuy được đề cử đi tranh giải Grammy trong hạng mục bản ghi âm xuất sắc nhất, nhưng bài hát của Elvis rốt cuộc lại nhường hạng đầu cho nhạc phẩm « Georgia On My Mind » của Ray Charles. Dù vậy bài hát này lại rất thành công trên thị trường và sau Elvis, đến phiên nhiều nghệ sĩ quốc tế ghi âm lại bài này như Frank Sinatra, Connie Francis, Doris Day, Bobby Solo …

Gần một thế kỷ sau ngày ra đời, giai điệu « Are You Lonesome Tonight » tính đến nay đã có gần cả ngàn phiên bản trong 16 thứ tiếng. Trong tiếng Việt, bài này có nhiều lời khác nhau. Lời đầu tiên « Tình bơ vơ » của tác giả Trầm Tử Thiêng do Elvis Phương ghi âm. Lời thứ nhì « Đêm Buồn » của tác giả Nguyễn Hoàng Đô qua phần trình bày của các nghệ sĩ Thanh Duyên hay Quỳnh Dao, lời thứ ba « Em còn cô đơn tối nay » được nhiều nguồn ghi chép là do Trung Hành tự đặt lời và ghi âm.

« Are You Lonesome Tonight » là một trong những bài hát buồn và đẹp nhất từng được viết. Theo bảng xếp hạng (năm 2008) của tạp chí Billboard, bản nhạc này đứng hạng thứ 81 trên danh sách 100 bài hát hay nhất mọi thời đại. Tưởng chừng nhân vật trong bài hát thầm hỏi người yêu, nhưng thực ra lại tự hỏi lòng : có ai nào ngờ đâu, tấn trò đời sân khấu. Yêu ngay từ lúc đầu, trao ánh mắt cho nhau. Nhưng không hiểu vì sao, tình lạc lối đêm thâu. Cho cô đơn buông màn, tim ngập tràn nỗi đau.

Trong những năm gần đây, sự quan tâm của công chúng đối với dòng phim tiểu sử (biopic) vẫn chưa suy giảm. Phía nghệ sĩ quốc tế có Freddie Mercury, Bob Marley hay Amy Winehouse, còn trong làng nhạc Pháp, sau hai thần tượng Édith Piaf và Dalida, nay đến phiên « Monsieur Aznavour » ra mắt khán giả cuối tháng 10 năm 2024. Bộ phim kể lại hành trình của ông Aznavour trong những năm tháng đầu đời, đồng thời cũng đánh dấu 100 năm ngày sinh của danh ca người Pháp gốc Armenia.

Bộ phim « Monsieur Aznavour » trước hết là câu chuyện của một kẻ gan lì bướng bĩnh, không chịu nghe lời ai. Mọi người đều nói rằng, trước sau gì ông cũng gặp thất bại, vì vào thời bấy giờ để hát nhạc tình, ca sĩ phải có ngoại hình, khuôn mặt phải điển trai. Người duy nhất thấy được tài năng của Aznavour, có lẽ vẫn là Édith Piaf, bởi vì cả hai nghệ sĩ này đều có ý chí vươn lên, thoát khỏi cảnh cơ cực nghèo đói, từ cái thuở đi hát rong ở ngoài đường phố. Ngay từ lúc mới vào nghề, nghệ sĩ Aznavour đã bị giới phê bình chỉ trích nặng nề, họ chê ông xấu ở ngoại hình cũng như ở chất giọng, khuyên ông nên làm nghề kế toán hơn là ca sĩ. Thậm tệ hơn nữa, nhiều nhà phê bình đã tỏ ra kỳ thị, khi coi thường nguồn gốc của gia đình ông.

Tại Pháp, anh Fabien Marsaud nổi tiếng là một nghệ sĩ slam với nghệ danh ''Grand Corps Malade''. Lần này, anh cùng thực hiện với Medhi Idir bộ phim kể lại cuộc đời và sự nghiệp của nam danh ca Aznavour, một dự án có từ gần một thập niên qua, ngay từ thời ông còn sống. Nghệ sĩ Grand Corps Malade cho biết quá trình hình thành bộ phim « Monsieur Aznavour » :

« Aznavour trước hết là một huyền thoại nhạc Pháp và xa hơn nữa ông là một biểu tượng của văn hóa Pháp ở nước ngoài. Về mặt quan hệ đời tư, tôi càng cảm thấy gần gũi gắn bó với ông. Sở dĩ tôi dành cho ông nhiều tình cảm quý mến là vì tôi có may mắn quen ông ở ngoài đời và quan trọng hơn nữa là tôi đã có dịp làm việc với ông, được ông chỉ bảo dìu dắt, nhờ vậy mà tôi hiểu ông Aznavour hơn, cả nghệ sĩ lẫn con người.

Sinh thời, nam danh ca Aznavour đã từng có ý định cho quay một bộ phim kể lại cuộc đời và sự nghiệp của mình. Lúc đầu, ông đã giao dự án này cho con rể của ông (chồng của Katia Aznavour), là nhà sản xuất Jean Rachid. Thế nhưng, dự án này lại bị gián đoạn vào năm 2018 khi ông Aznavour đột ngột qua đời. Một thời gian sau đó, nhà sản xuất mới khởi động lại quá trình làm phim tiểu sử và giao cho chúng tôi phần soạn kịch bản cũng như việc thực hiện dự án này ». 

Thay vì phản ánh giai đoạn huy hoàng nhất trong sự nghiệp của Aznavour, ông có lẽ là nghệ sĩ Pháp đã thực hiện trong đời 5 vòng lưu diễn thế giới, bộ phim lại chủ yếu tập trung vào giai đoạn đầu đời, khi Aznavour còn đang chờ thời, người nghệ sĩ muốn phát huy tài năng, nhưng vì chưa có cơ hội, nên phải chịu khó làm đủ mọi nghề để kiếm sống, bữa no bữa đói. Nghệ sĩ Grand Corps Malade giải thích :

« Ông Aznavour muốn kịch bản phim nhấn mạnh đến thời ông mới vào nghề, chứ ông không quan tâm đến giai đoạn thành công, bước lên tột đỉnh danh vọng (ông thành danh khá muộn vào năm 37 tuổi). Thời thanh niên, ông đã phải trải qua những năm tháng cơ cực, làm cùng lúc nhiều công việc mới hy vọng đủ sống. Xuất thân từ một gia đình nghèo người nhập cư gốc Armenia, ông đi làm rất sớm để phụ giúp cha mẹ. Ông chọn nghề sân khấu cho dù không có nhiều lợi thế : không có quan hệ rộng rãi, quen biết nhiều người có thể giúp ông thăng tiến nhanh.

Nhiều nhà phê bình chê ông xấu cả về ngoại hình lẫn chất giọng. (Thực ra, giọng của Aznavour khá hay, khàn đục trong những vết gãy, nhưng lại không hợp với thời bấy giờ, đang có trào lưu của những giọng ca quyến rũ mượt mà, âm thanh trau chuốt bóng bẩy). Nhưng có lẽ nhờ có ý chí phấn đấu và sức chịu đựng bền bỉ mà người nghệ sĩ đã vượt qua được những trở ngại cũng như cạm bẫy, để rồi cuối cùng áp đặt tài năng của mình ».  

Khi mới vào nghề, ông Aznavour từng bị phân biệt đối xử, thậm chí có nhiều lời phê bình mang tính kỳ thị khi nhắm vào nguồn gốc Armenia của ông thay vì đơn thuần bàn về tài năng soạn nhạc hay diễn đạt của Aznavour trên sân khấu. Thế nhưng giờ đây, không ai có thể phủ nhận được tầm ảnh hưởng của nghệ sĩ này, đại diện cho văn hóa Pháp ở nước ngoài và đó là ý nghĩa mà hai đạo diễn Medhi Idir và Grand Corps Malade đã muốn đề cao trong bộ phim :

« Câu chuyện của Aznavour là một biểu tượng tuyệt vời, và càng có tiếng vang trong thời buổi hiện nay. Vào lúc nhiều quốc gia đang co cụm lại, có tư tưởng sống khép kín và thậm chí muốn đóng cửa biên giới trước nỗi lo ngại của các làn sóng nhập cư. Ông Aznavour là trường hợp khá tiêu biểu của thế hệ sau của các gia đình dân nhập cư, cha mẹ họ không nói thạo tiếng Pháp, nhưng con cháu họ trong mắt người nước ngoài, lại trở thành những gương mặt tiêu biểu của văn hóa Pháp nói riêng, cho nước Pháp nói chung. Quá trình hội nhập thành công mang tính thời sự, và chúng tôi chọn đề tài này làm biểu tượng. 

Xuất thân từ trường phái slam kết hợp giai điệu với thơ nói, nghệ sĩ Grand Corps Malade hơn ai hết biết rõ di sản mà ông Aznavour đã để lại cho các thế hệ sau, nhưng ngoài tiếng Pháp, tầm ảnh hưởng của nam danh ca Aznavour còn khá lớn đối với nhiều nghệ sĩ quốc tế. Anh cho biết đó là những nghệ sĩ nào và giải thích vì sao :

« Trong phim, chúng tôi có nhắc đến trường hợp của Dr Dre, nghệ sĩ hip hop rất nổi tiếng người Mỹ đã từng lấy lại một đoạn của bài hát « Parce que tu crois » rồi đưa vào trong giai điệu nhạc rap của mình. Về phần mình nghệ sĩ nhạc rap Benito Martínez Ocasio với nghệ danh Bad Bunny trong album « Nadie sabe lo que va a pasar manana » (Không ai biết ngày mai sẽ ra sao) đã thu hút hàng trăm triệu lượt truy cập trên mạng Spotify nhờ hội tụ thần tượng Al Pacino trong phim video clip với Aznavour qua giai điệu khi mượn lại bài hát « Hier encore » của ông hiểu theo nghĩa Tuổi trẻ cứ nghĩ rằng mình còn thời gian.

Xuất thân từ một gia đình nhập cư, và nhờ vậy mà có hai nền văn hóa, trải qua nhiều năm tháng cực khổ trước khi thành công, nhưng không phải vì giàu có hôm nay mà quên đi những buổi hàn vi thuở nào. Tất cả những yếu tố đó đều rất là con người, cộng thêm những giai điệu nghe đi nghe lại mà vẫn chưa lỗi thời, khiến cho hình tượng của Aznavour luôn hấp dẫn đối với các nghệ sĩ rap hay slammer mọi thời.

Bộ phim « Monsieur Aznavour » có sức thuyết phục, trước hết là nhờ vào tài năng diễn xuất của Tahar Rahim. Thành danh vào năm 2009 nhờ bộ phim « Un prophète » của đạo diễn Jacques Audiard, anh là một trong những gương mặt hiếm hoi đoạt cùng lúc hai giải César của Pháp dành cho nam diễn viên xuất sắc nhất và tài năng đầy hứa hẹn. Lần này, để vào vai nam danh ca người Pháp, Tahar Rahim không trông cậy vào các thủ thuật trang điểm để có nét mặt giống như Aznavour, mà lại luyện giọng trong vòng 6 tháng liền trước khi êkíp đạo diễn bấm máy quay phim. Kết quả là từ giọng nói cho tới giọng hát, Tahar giống Aznavour đến 8 phần 10. Ống kính của hai đạo diễn tập trung vào những góc quay tầm trung, cho thấy tướng mạo và điệu bộ nhiều hơn là nét mặt quay cận ảnh của nam diễn viên.

Cho dù bộ phim có vài khuyết điểm nhỏ trong các đoạn chuyển tiếp quá nhanh, không dành nhiều thời gian cho các vai phụ, dùng nhiều đoạn phim để minh họa thay vì đào sâu thêm khía cạnh tâm lý, giúp cho nhân vật thêm sắc sảo, nhưng nhìn chung Monsieur Aznavour vẫn có một ưu điểm lớn : đó là Tahar Rahim đã thu toàn bộ các bản nhạc phim với chính giọng ca của mình. Và khi nhắm mắt lại, người xem có cảm tưởng danh ca Aznavour đang hát nhạc tình. Đó thực sự là kỳ công của điện ảnh, trong ma lực tái tạo, trong phép lạ « hồi sinh ».