Được coi là một trong những thành phố có nguy cơ tử vong lớn vì nắng nóng cao nhất châu Âu, thủ đô Paris của Pháp trong tuần này, đã bước vào mùa hè với nền nhiệt lên đến 37°C. Làm sao tái quy hoạch thành phố để đối mặt với các thách thức về khí hậu mà vẫn bảo tồn được di sản, lối kiến trúc tráng lệ của Haussmann, làm nên linh hồn của Paris ?
Theo báo cáo của Chương trình môi trường Liên Hiệp Quốc (UNEP) và Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), lĩnh vực xây dựng chiếm tới tới 37 % tổng lượng phát thải carbon toàn cầu ; nếu tính thêm quá trình sản xuất vật liệu xây dựng như xi măng, thép nhôm, thì con số này có thể lên đến 39 %.
Trong bối cảnh nước Pháp đang phải đối mặt với các đợt nắng nóng cực điểm xảy ra sớm hơn, do biến đổi khí hậu, đặc biệt là tại các đô thị lớn như Paris, vấn đề tái quy hoạch đô thị, để « làm mát » thành phố ngày càng trở nên cấp bách. Nhưng nên xây dựng như thế nào để đáp ứng các thách thức về khí hậu, ngày càng trở nên cực đoan hơn ? RFI Tiếng Việt đã phỏng vấn kiến trúc sư Philippe Rahm về những giải pháp có thể được đưa ra.
Ông Phillippe Rahm được biết đến với nhiều giải thưởng quốc tế, hiện tham gia giảng dạy tại nhiều trường đại học như trường Kiến trúc quốc gia Versailles của Pháp hay đại học Columbia ở Hoa Kỳ.
Một trong những công trình đáng chú ý mà ông tham gia là công viên Central Parc ở Đài Trung Đài Loan, áp dụng kiến trúc « khí hậu », với lối tiếp cận coi các hiện tượng khí hậu (ánh sáng, nhiệt độ, độ ẩm, gió, ô nhiễm,…) là vật liệu thiết kế. Mục tiêu là làm sao để tạo ra không gian thoải mái, phù hợp với điều kiện khí hậu của địa phương và không nhất thiết phải dùng đến điều hòa không khí. Những nguyên lý kiến trúc này được ông mô tả trong cuốn sách Climatic Architecture.
Ông được coi là người đưa ra nguyên lý « kiến trúc khí hậu », trước tiên, ông có thể giải thích cụ thể khái niệm này là gì ?
Phillippe Rahm : Ý tưởng về kiến trúc khí tượng thực chất là việc quay trở về với bản chất nền tảng của kiến trúc. Vì sao con người cần đến công trình xây dựng? Bởi ngay từ đầu, kiến trúc được tạo ra để bảo vệ khi trời lạnh, cần tạo ra một không gian kín ấm áp để trú ngụ, đó là lý do có nhà cửa; khi trời nóng, thì cần bóng râm và sự thông thoáng để làm mát. Dù đôi khi bị quên lãng, chức năng chính yếu ấy vẫn là tạo ra những "vi khí hậu" (microclimat) có thể sinh sống được. Ngày nay, khoảng 37% đến 39 % lượng khí thải CO₂ toàn cầu đến từ lĩnh vực xây dựng, tức là chính kiến trúc cũng đang góp phần gây biến đổi khí hậu. Điều đó đặt kiến trúc vào một thế gọng kìm: vừa xuất phát từ khí hậu, vừa là nguyên nhân làm khí hậu xấu đi. Vậy tại sao chúng ta không dùng chính khí hậu để định hình kiến trúc, thay vì dựa vào hình học, phép ẩn dụ hay biểu tượng như trước kia?
Kiến trúc khí hậu, có nghĩa là, sử dụng các hiện tượng khí hậu hoặc khí tượng như đối lưu nhiệt, dẫn nhiệt, bốc hơi, bức xạ hay độ phát xạ nhiệt hoặc độ thoát nhiệt để thiết kế các tòa nhà và lựa chọn vật liệu.
Thiết kế các hình dạng của một công trình, tòa nhà, dựa trên các hiện tượng khí hậu này và lựa chọn vật liệu cũng dựa trên các đặc tính nhiệt, làm mát hoặc làm ấm của chúng.
Vậy kiến trúc khí hậu có gì khác biệt với kiến trúc hiện đại thông thường ?
Phillippe Rahm : Kiến trúc hiện đại thực ra đã bị dẫn dắt bởi nhiên liệu hóa thạch. Từ thế kỷ 19, khi có hệ thống sưởi bằng lò, và từ những năm 1950 khi có điều hòa không khí, các kiến trúc sư không còn phải tạo không gian ấm áp hay mát mẻ thông qua hình khối hay vật liệu nữa. Vai trò đó chuyển sang cho kỹ sư cơ điện. Điều này khiến kiến trúc dần dần chỉ quan tâm đến thẩm mỹ, bỏ quên yếu tố khí hậu. Chúng ta có thể thấy những tòa nhà toàn kính mọc lên ở Dubaï, Việt Nam hay Đài Loan, bất chấp ánh nắng chói chang, bởi chỉ cần bật điều hòa mạnh hơn là xong.
Tuy nhiên, chúng ta không thể tiếp tục cách làm này vì tài nguyên cạn kiệt và khí hậu đang nóng lên. Kiến trúc buộc phải quay lại bản chất nền tảng của mình. Trước kia, nếu muốn chọn màu sơn, ta chọn tùy ý : đỏ, xanh, tím… Còn bây giờ, ta phải ưu tiên màu sáng như trắng để phản xạ bức xạ mặt trời và giúp công trình mát hơn. Các phương pháp thiết kế vì thế đã thay đổi hoàn toàn so với vài năm trước.
Tại Pháp, ông đánh giá thế nào về nhà ở, liệu có ứng phó được với tình trạng nắng nóng hay không và đâu là giải pháp ?
Phillippe Rahm : Trước đây, mùa hè ở Pháp không quá nóng, chỉ đôi khi oi bức, nên các kiến trúc sư và công trình không hề quan tâm đến việc làm mát mùa hè. Họ chỉ tập trung chống lạnh. Đến thập niên 1970, việc cách nhiệt mới phổ biến nhưng chủ yếu vẫn là giữ ấm. Vì vậy, phần lớn công trình hiện nay không được thiết kế để chịu nắng.
Muốn chống chọi hiệu quả với nắng nóng, phải nhìn vào bốn cơ chế truyền nhiệt: bức xạ (radiation), bay hơi (évaporation), dẫn nhiệt (conduction) và đối lưu (convection). Với bức xạ, cần tạo bóng râm bằng cửa chớp (volets) mái hiên rộng hay làm chắn nắng. Ở Pháp, đặc biệt ở Paris, rất nhiều nhà đã tháo bỏ cửa chớp, và tôi cho rằng cần phải lắp lại.
Về bay hơi, đó là sự chuyển pha từ lỏng sang khí, hấp thu nhiệt từ không khí, giúp hạ nhiệt. Chúng ta có thể thấy nguyên lý này trong các đài phun nước ở Ý, Tây Ban Nha, hay cả trong nhà cổ ở Maroc, Ấn Độ, Iran. Nguyên lý đơn giản là sử dụng nước để làm mát, hạ nhiệt.
Về dẫn nhiệt, cần tránh để nhiệt bên ngoài xâm nhập: vừa cách nhiệt (khoảng 20 cm len), vừa bảo đảm vật liệu bên trong có độ trễ nhiệt cao để tích trữ khi thời tiết lạnh xuống vào ban đêm, và để có thể làm mát vào ban ngày. Cuối cùng là đối lưu tức tạo luồng khí mát, chỉ hiệu quả khi không khí dưới 35°C. Nếu nóng hơn, lên tới 40°C, thì luồng gió như máy sấy tóc thổi vào người. Tôi cho rằng cần thiết kế cửa đối lưu, lỗ thoát khí trên cao như ở Thái Lan hay lỗ mái vòm như ở đền Pantheon ở Roma, Ý, để đẩy không khí nóng ra ngoài. Kết hợp khéo léo cả bốn cơ chế này trong xây dựng, thiết kế nhà ở, thì sẽ có giải pháp làm mát.
Nhưng như vậy, chẳng phải đó đều là giải pháp cổ xưa?
Philippe Rahm : Đúng vậy. Trong điều kiện nóng lên toàn cầu, chúng ta không thể chỉ dựa vào điều hòa, vừa làm nóng không khí xung quanh, tiêu tốn năng lượng, và dễ bị gián đoạn khi mất điện. Vì thế, cần trở lại các giải pháp thụ động (passive) từng rất hiệu quả ở các vùng khí hậu nóng.
Những phương án đó vốn đã được con người nghĩ ra từ hàng thế kỷ trước ở các vùng khí hậu nóng. Thực tế, khí hậu thế giới đang dịch chuyển, tức là khí hậu xích đạo đang tràn lên vĩ độ nhiệt đới, nhiệt đới tiến vào ôn đới. Tại Pháp, đất nước đang phải tiếp nhận khí hậu mà trước đây chỉ có ở miền nam Tây Ban Nha hay Bắc Phi. Khi khí hậu thay đổi, hình thức đô thị cũng phải thay đổi theo.
Paris và vùng phụ cận là một trong những thành phố ngày càng bị đe dọa bởi biến đổi khí hậu, và hiện đang phải trải qua một đợt nắng nóng gay gắt, có thể lên tới 37°C. Nghiên cứu của tạp chí The Lancet (công bố năm 2023) chỉ ra rằng thủ đô Pháp sẽ trở nên nguy hiểm « chết người » nhất châu Âu vì nắng nóng cực điểm, với trung bình 400 ca tử vong do nắng nóng. Vậy vấn đề của Paris là gì? Đâu là những điểm yếu khiến thành phố khó chống đỡ với tình trạng nắng nóng cực đoan?
Philippe Rahm : Paris cũng như nhiều thành phố ở châu Âu, không được thiết kế để ứng phó với nhiệt độ hiện nay. Chẳng hạn, đá dùng trong các tòa nhà kiểu Haussmann có độ dẫn nhiệt cao. Nhiệt từ không khí nóng bên ngoài dễ dàng truyền qua tường, và nếu nhiệt độ về đêm cũng không giảm, thì bên trong các căn hộ vẫn giữ nhiệt, khiến việc làm mát trở nên bất khả thi.
Bên cạnh đó, hình thái đô thị cũng góp phần làm tăng hiện tượng “đảo nhiệt đô thị”. Ở Paris, các con phố thường rộng, cho phép ánh nắng trực tiếp chiếu xuống mặt đường. Trong khi đó, tại các đô thị miền Nam, đường phố thường hẹp hơn để hạn chế bức xạ mặt trời. Lịch sử quy hoạch đô thị luôn có mối liên hệ chặt chẽ với khí hậu. Nhưng hiện nay, khi khí hậu thay đổi, các nguyên tắc cũ dần trở nên không phù hợp. Điều này đòi hỏi phải tái thiết lại Paris.
Nếu ông có thể can thiệp vào kiến trúc đô thị Paris, ông sẽ bắt đầu từ đâu để thành phố có thể “dễ thở” hơn vào mùa hè?
Philippe Rahm : Tôi sẽ bắt đầu từ không gian công cộng. Trong quá khứ, quảng trường và nhà thờ là nơi trú ngụ tập thể - những không gian xã hội vừa có chức năng làm mát tự nhiên. Ngày nay, tại Paris hay New York, người ta bắt đầu nói nhiều đến các “trung tâm làm mát” (cooling centers), nơi công cộng để người dân không có điều hòa có thể đến tránh nóng.
Ý tưởng này có thể mở rộng: ở độ sâu 5 đến 10 mét dưới lòng đất Paris, nhiệt độ chỉ khoảng 13 - 14°C quanh năm. Điều này có thể để tạo nên các “hang động đô thị”, tại mỗi quận, nơi người dân có thể tụ họp, trú nắng, tương tự như những quảng trường rợp bóng cây ở Provence, hay vai trò làm mát của các nhà thờ tại Ý.
Tôi sẽ bắt đầu từ đó: xây dựng các không gian công cộng thụ động, không phụ thuộc vào điều hòa. Tiếp theo là cải tạo nhà ở, bổ sung cách nhiệt, lắp lại cửa chớp, thiết kế các hệ thống chắn nắng. Ngoài ra, cần áp dụng “chiến lược trắng hóa” - sơn mái nhà màu trắng để phản xạ bức xạ mặt trời, tương tự như cách người Hy Lạp đã làm từ lâu.
Làm thế nào để dung hòa giữa các thách thức về khí hậu mới và việc bảo tồn di sản, giữ gìn tinh thần Haussmann của Paris, tạo nên giá trị thẩm mỹ và du lịch của thủ đô?
Philippe Rahm : Paris là một trong những thành phố được tham quan nhiều nhất thế giới, tạo nên giá trị du lịch. Nhưng giá trị ấy không phải lúc nào cũng tồn tại. Trước những năm 1960, người ta từng phá hủy nhiều công trình cũ. Không có nhiều sự tôn trọng dành cho di sản kiến trúc. Có thời điểm, thậm chí đã có đề xuất phá bỏ Nhà thờ Đức Bà Paris.
Giá trị thị giác của các công trình hiện nay phần lớn đến từ góc nhìn du lịch, từ sức hút tài chính mà du lịch mang lại. Câu hỏi đặt ra là: liệu sức hút này có thể tồn tại mãi mãi?
Có thể đến một lúc nào đó, nắng nóng trở nên quá mức chịu đựng, và ta buộc phải từ bỏ phần nào tầm nhìn du lịch truyền thống đó, để suy nghĩ khác đi. Có thể du lịch sẽ giảm, thói quen di chuyển của con người thay đổi.
Ông đề cập đến việc thay đổi kiến trúc, ví dụ sơn mái nhà màu trắng. Tuy nhiên, màu xám ánh kim của các tấm tôn kẽm trên mái nhà ở Paris là đặc trưng trong thiết kế của Haussmann. Liệu người dân hoặc chính quyền có sẵn sàng chấp nhận các thay đổi đó?
Philippe Rahm : Trong lịch sử từng có những thời kỳ con người buộc phải rời bỏ thành phố. Lấy ví dụ thời kỳ Tiểu băng hà vào thế kỷ XIV, khi khí hậu trở nên lạnh hơn. Các cộng đồng Viking hay Norman từng sống rất xa về phía Bắc đã phải dịch chuyển xuống phía Nam để tìm nơi ấm hơn. Nên chúng ta hoàn toàn có thể hình dung điều ngược lại ngày nay: những vùng quá nóng sẽ bị bỏ lại. Dù hiện tại nước Pháp vẫn ở vùng khí hậu ôn hòa, nhưng các mô hình dự báo cho thấy một số khu vực sẽ duy trì được nền nhiệt dễ chịu hơn, và các vùng này sẽ trở nên hấp dẫn hơn so với những thành phố ngày càng nóng như Paris hay Bordeaux.
Ông đang gợi ý chuyển thủ đô sang một thành phố mát hơn?
Philippe Rahm : Đúng, đó là một khả năng có thể xảy ra. Tuy nhiên, trước khi điều đó thành hiện thực, vẫn còn nhiều giải pháp kiến trúc và đô thị mà ta có thể áp dụng để thích nghi. Nếu nhìn đến các mốc như năm 2050 hay 2100, tình hình khí hậu có thể sẽ không đồng đều trên toàn lãnh thổ. Có thể đến một thời điểm nào đó, vùng Bretagne hoặc Normandie của Pháp, nơi có nhiệt độ thấp hơn, sẽ trở nên hấp dẫn hơn để sinh sống. Trong khi đó, các thành phố ở phía nam, chẳng hạn như Grenoble hay Bordeaux, đang ngày càng nóng lên. Lịch sử cho thấy đã từng có những dịch chuyển như vậy: có những thời điểm, một thành phố mất dần vai trò trung tâm đơn giản vì nó trở thành nơi không còn đáng sống nữa.
