Ngày 03/04/2025, 3 bộ phim tài liệu của các đạo diễn trẻ Việt Nam đã được trình chiếu tại Paris. Đây chính là thành quả mới nhất của tổ chức Ateliers Varan của Pháp mà từ 20 năm qua đã đóng góp rất nhiều vào việc đào tạo các nhà làm phim tài liệu Việt Nam. 

Ateliers Varan do đạo diễn phim tài liệu Jean Rouch thành lập vào năm 1981 với mục tiêu đào tạo các nhà làm phim dựa trên thực hành là chủ yếu. Ngay từ khi thành lập, Ateliers Varan đã tổ chức các trại sáng tác ở nhiều nước trên thế giới, trong đó có trại sáng tác đầu tiên ở Việt Nam vào năm 2004. Từ đó cho đến nay, rất nhiều trại sáng tác được tổ chức ở 3 thành phố Hà Nội, Đà Nẵng, Sài Gòn, đào tạo được rất nhiều nhà làm phim tài liệu thế hệ mới cho Việt Nam.

Năm 2024, đúng vào dịp kỷ niệm 20 năm Varan Việt Nam đã tổ chức một trại sáng tác phim tài liệu về chủ đề y tế. Các học viên của chương trình này đã cho ra đời 8 phim ngắn và 3 trong số này đã được giới thiệu tại trụ sở của Ateliers Varan ở Paris hôm 03/04.

Trong bộ phim được chiếu đầu tiên “Người Cất Mả” của đạo diễn Nguyễn Ánh, người xem theo chân hai anh em ông Bình và ông Ngọc để cảm thông với công việc nặng nhọc bất kể ngày đêm của những người chuyên làm công việc cải táng, một công việc mà về lâu dài sẽ tác hại nặng nề đến sức khỏe của họ do thường xuyên hít phải khí độc từ các tử thi đã thối rữa.

Phim thứ hai, “Toàn ơi”, của Nguyễn Hồ Bảo Nghi đưa khán giả đến với thế giới của những người mắc Hội chứng Down ( Hội chứng đần Mông Cổ ), một bệnh do rối loạn di truyền, với nhân vật chính là Toàn, tuy đã hơn 30 tuổi nhưng đầu óc vẫn như trẻ con, sống trong những ảo tưởng, đến mức tự xem mình là một cảnh sát bảo vệ an ninh trật tự cho khu phố.

Trong bộ phim thứ ba, “Gió mùa về” của đạo diễn Lê Thị Thắm, khán giả thâm nhập thực tế của một trung tâm chăm sóc bệnh nhân tâm thần Ba Vì, Hà Nội, để thấu hiểu tâm tư của những người sống trong đó, luôn khao khát được trở về với gia đình, về với cuộc sống bình thường.

Trả lời RFI Việt ngữ trước buổi chiếu phim hôm đó, bà Sylvie Gadmer Tiên, phụ trách các khóa đào tạo của Varan Vietnam, cho biết:

“Năm 2024, chúng tôi kỷ niệm 20 năm ra đời các trại sáng tác Varan Vietnam. Đây quả là một cuộc hành trình dài. Tôi  tham gia vào năm 2002 và đã cùng với André Van In, một thành viên khác của Varan, phát triển nhóm Varan Vietnam mà ông đã điều hành trong 20 năm qua. Rất tiếc là ông đã qua đời. Tôi muốn tôn vinh ông, vì nếu không có ông thì chúng ta đã không có được như ngày nay. Cùng với Trần Phương Thảo, giảng viên chính của Varan Vietnam, chúng tôi cố làm hết sức để tiếp tục sự nghiệp của ông. 

Chúng tôi giống như là những cựu học sinh và nay đến lượt mình truyền tải cho những người khác, lần này là cho 8 nam, nữ đạo diễn trẻ Việt Nam, những kỹ năng làm phim tài liệu qua thực hành theo tinh thần của điện ảnh thực tế. Trong các trại sáng tác của Varan, chúng tôi giảng dạy điện ảnh thực tế, hay nói cách khác là thực hành trong thực tế, để từ đó mọi người tự định hướng cho mình là sẽ tiếp tục làm phim tài liệu, hay là chuyển sang làm phim truyện. 

Đó là cách tiếp cận theo kiểu lấy cảm hứng từ thực tế và thiết lập các mối liên hệ thân mật với các nhân vật trong phim. Các nhân vật của thực tế trở thành nhân vật của điện ảnh một khi những hành động của họ, cơ thể của họ, những lời nói của họ được thu vào ống kính.

Varan giống như một ngôi trường mà từ đó mỗi học sinh, tùy theo cảm xúc, mong muốn, phát triển sang thể loại phim truyện hay vẫn theo con đường phim tài liệu, theo phong cách của Varan hay theo một phong cách khác. Varan là một nền tảng và là nền tảng rất vững chắc để mỗi người nhận thức rõ thế nào là phim tài liệu.”                              

Trong số các học viên của Varan, một số người sau đó đã đoạt giải quốc tế, như Hà Lê Diễm đã đoạt giải “Đạo diễn xuất sắc nhất” hạng mục “Tranh giải quốc tế” (International Competition) với phim “Những đứa trẻ trong sương” (Children of the Mist) tại Liên hoan phim tài liệu quốc tế Amsterdam 2021.

Điểm độc đáo của Ateliers Varan đó là có sự tiếp nối: thế hệ các học viên vẫn tiếp tục đồng hành để tham gia đào tạo thế hệ đạo diễn mới, theo lời bà Sylvie Gadmer: 

“Đó chính là đặc trưng của Varan. Mong muốn của chúng tôi là đào tạo để giúp mọi người lập ra các nhóm điện ảnh. Sứ mệnh của Varan không phải là chỉ đào tạo tại chỗ, mà là truyền bá những kiến thức. Chính trong tinh thần đó mà vào năm 2014, André Van In đã lập ra những lớp đào tạo giảng viên, đến tận nơi để dạy cho các học viên cũ cách truyền đạt những kiến thức của họ cho người khác.Hiện nay, chúng ta đã có nhóm Varan Vietnam chuyên đào tạo những học viên cũ.

Tất cả những việc đó được tiến hành ở Việt Nam, ngoại trừ thời gian đại dịch Covid. Một nhóm thành viên người Pháp lẽ ra đã đi Việt Nam để làm việc cho các lớp ở Việt Nam, nhưng họ đã không thể đi được, nên đã phải tiến hành mọi thứ qua video, hậu kỳ cho các phim thì làm ở Paris. Rất khó khăn, nhưng đó cũng là tình hình chung lúc đó, tuy vậy, ngay trong thời kỳ Covid, chúng tôi đã cố gắng duy trì mối liên hệ dưới nhãn quan kép này để làm sâu sắc hơn các dự án.” 

Điều đáng chú ý, theo bà Sylvie Gadmer, đó là lần tuyển sinh năm ngoái đã có rất nhiều người dự tuyển vào trại sáng tác của Varan Vietnam : 

“Năm ngoái, Varan đã rất thành công khi tuyển sinh. Chúng tôi đã nhận được khoảng 150 đơn dự thi, một số lượng rất lớn. Trần Phương Thảo cùng với Lê Minh, Hà Lê Diễm, cũng là những đạo diễn của Varan, đã đóng góp rất nhiều vào việc tuyển chọn thí sinh, phỏng vấn, cứu xét hồ sơ. Việc tuyển chọn dựa trên nhiều tiêu chí, trước hết là phải có sự bình đẳng nam nữ trong số các học viên của trại sáng tác, rồi phải ưu tiên cho giới trẻ, đánh giá chất lượng và khát vọng của các học viên đó, cũng như khả năng của họ duy trì truyền thống của Varan.

Chúng tôi không chỉ đào tạo các đạo diễn mà đào tạo những thành viên tương lai của Varan Vietnam. Ta có thể nêu ví dụ của Hà Lê Diễm, người đã thực hiện bộ phim “Những đứa trẻ trong sương”, sau khi dự khóa học của Varan năm 2016, nay vẫn tham gia vào việc tuyển chọn học viên, tham gia các hoạt động của trại sáng tác, nhưng vẫn bắt đầu tập trung để làm bộ phim truyện đầu tay của cô.”

Toàn bộ 8 bộ phim được thực hiện nhân kỷ niệm 20 năm ra đời của Varan Vietnam đều có chủ đề về y tế. Bà Sylvie Gadmer Tiên giải thích:  

"Tại sao lại tổ chức theo chủ đề? Bởi vì chủ đề cũng đóng vai trò như chất kết dính cho trại sáng tác. Chủ đề sức khỏe được Thảo chọn vì đây là vấn đề đã được bàn luận từ lâu. Đây là một chủ đề rất quan trọng và thực sự phản ánh xã hội.  Đó là vấn đề mà người Việt Nam ngày càng quan tâm, và thậm chí còn quan tâm nhiều hơn kể từ khi có Covid, Vấn đề này rất nhạy cảm ở Việt Nam vì có sự chênh lệch giàu nghèo và bất bình đẳng trong việc tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe. 

Sau đó, trong các dự án cá nhân, mỗi học viên sinh sẽ đề xuất một chủ đề riêng của mình. Nhưng những người hướng dẫn phải đánh giá liệu các chủ đề đó có thể làm được thành phim hay không và nếu được thì phim có thể có thể được thực hiện trong khuôn khổ thời gian của trại sáng tác hay không. Có một số chủ đề rất hay, nhưng trại sáng tác chỉ kéo dài 3 tháng, với thời gian quay phim khá ngắn, chỉ từ 4 đến 5 tuần. Cho nên, chính những giảng viên, với kinh nghiệm của mình, thông qua thảo luận với học viên, sẽ đánh giá liệu dự án đó có khả thi hay không. Nhưng đây là những lựa chọn cá nhân.

Sau buổi chiếu tối 03/04, bà Sylvie Gadmer Tiên cho biết họ dự trù một buổi chiếu khác ban ngày vào một ngày cuối tuần để giới thiệu toàn bộ 8 bộ phim và thêm thời giờ cho khán giả trao đổi với các đạo diễn Việt Nam.